Меңгеру кезеңдері, сатылары

Мең геру кезең дері, сатылары

С. Л. Рубинштейн бойынша мең геру процесінің келесі сатылары бө лінеді: «... материалмен алғ ашқ ы танысу, немесе сө здің кең мағ ынасында оны қ абыдау, оны мағ ыналау, оны бекіт у бойынша арнайы жұ мыс, жә не ең соң ында материалды игеру – практикада қ олдана отырып онымен тү рлі ситуацияларда операциялау мү мкіндігі мағ ынасында» [ 194, 2 т., 85 б. ]. Осы сатылардың ә рқ айсысы келесімен байланысты жә не мұ ғ алім-оқ ушы ө зара ә рекеттесуінің сипатымен шартталғ ан. Олардың ә рқ айсысы мең герудің аяқ қ ы ә серін анық тайды. Оқ у материалымен танысудың бастапқ ы кезең і, немесе онымен «алғ ашқ ы кездесу», бү кіл мең геру процесіне ү лкен мағ ынағ а ие. Осы кезең де қ абылдаумен, дә лірек айтқ анда, апперцепциямен шартталғ ан нә рсе де маң ызды. Ол «тұ лғ алының қ абылданып отырғ анғ а деген белсенді саналы қ атынасын қ амтиды» [194, 2 т., 86 б. ] жә не олардың массасына тең естірілмейді.

Қ абылдаудың ө зі мағ ыналауды қ амтиды. Ой жұ мысы «қ абылдауды бар жағ ынан қ ұ лаштайды: оның алдын алады, оғ ан қ осылады жә не оның ү стінен қ ондырылады» [194, 2 т., 87 б. ]. Мағ ыналау – бұ л екінші кезең. Ол біріншіге ене отырып, ү шінші кезең – есте сақ таудың негізі болып табылады. Оқ у материалын есте сақ тау С. Л. Рубинштейн бойынша тек ү немі мағ ыналау, жаң а мағ ыналық байланыстарғ а тү су ғ ана емес, сондай-ақ осы метриалды қ айта мағ ыналау болып табылады. Маң ыздысы ү немі «қ айталау» емес, оқ у материалын еркін қ айта ө ндіру де жү зеге асырылуы керек. «Айқ ындай, тұ жырымдай отырып, адам ө з ойын қ алыптастырады; сонымен қ атар, ол оны нық бекітеді [ 194, 2т., 89 б. ]. С. Л. Рубинштейннің бұ л пікірі мең геруді ұ йымдастыруда негізді ұ йғ арушы болып табылады. Осы жерден екі тұ жырым туындайды: оқ ушының ө зінің мазмұ ндамасы оқ у іс-ә рекетін ұ йымдастыруда арнайы есепке алынғ ан болуы керек жә не ү йренушінің мең герілген материалды алғ аш рет ө з бетінше қ айта ө ндіруін дайындау ерекше маң ызды.

Мең герудің тө ртінші кезең і – практикада қ олдану – тек оқ у нә тижесі ғ ана емес, сондай-ақ білімдерді игеру, оларды бекіту, берік ережелерді қ алыптастыру тә сілі болады. С. Л. Рубинштейннің мең герудің осы кезең інде білімдерді игеру оқ уғ а емес, басқ а практикалық мақ саттарғ а бағ ытталғ ан деген пікірі орынды. Бұ л «білімдер мен іскерліктер ө зге сапағ а ие болатын ө мірлік контекст».

Берілген мең герудің кең тү рдегі схемасы, оқ у материалымен алғ ашқ ы кездесуден бастап оны практикада тү рлі жағ дайларда қ олдануғ а дейін мең герудің жалпы стратегиясы болып табылады. Ол психологиялық -дидактикалық тұ рғ ыда неғ ұ рлым жетілдірілген П. Я. Гальперинның, Н. Ф. Талызинаның ақ ыл-ой ә рекеттерінің қ алыптасуын сатылап басқ арудың нақ ты схемасымен салыстырылуы мү мкін. Н. Ф. Талызина кө рсеткендей [208, 71-72 б. ], қ арастырылып отырғ ан теория мең геру процесінде принципиалды жаң а ә рекеттердің бес кезең ін бө леді. Бірінші, танысу кезең інде оқ ушылар ә рекет мақ саты жайлы қ ажетті тү сіндірмелерді алады. Оларғ а ә рекетті орындауда неге бағ дарлану керектігін, оны қ алай орындау керектігін кө рсетеді. Екінші кезең де – материалдық (немес материалданғ ан) ә рекетте[2] оқ ушылар оны орындайды, бірақ ә зірге сыртқ ы, материалдық, кең тү рдегі қ алыбы бойынша. Бұ л кезең оқ ушыларғ а ә рекет мазмұ нын (барлық операциялар қ ұ рамы, орындау ережесі) мең геруге, ал ү йретушіге – ә р ә рекетке енетін операциялардың орындалуына объективті бақ ылау жү ргізуге мү мкіндік береді. Мұ ндай жағ дайда, зерттеулердің кө рсетуінше оқ ушылардың барлығ ы берілген ә рекеттерді игеріп алады.

Ә рекет мазмұ ны мең герілгеннен кейін, оны ү шінші кезең – сыртқ ы сө йлеу кезең іне ауыстыру қ ажет, мұ нда ә рекеттің барлық элементтері сыртқ ы сө йлеу тү рінде берілген (ауызша немесе жазбаша). Ә рекет ары қ арай жалпылаудан, қ ысқ артудан ө теді, бірақ ә лі автоматтандырылмағ ан. Тө ртінші кезең – «іштей сыртқ ы сө йлеу» кезең і: ә рекет іштей айту формасында орындалады. Ол ары қ арайғ ы жалпылау мен жинақ тау параметрлері бойынша ө згерістерден ө теді. Біржолата ә рекет болу бесінші – ақ ыл-ой кезең інде жү зеге асады. Ә рекет ішкі сө йлеу формасында орындалады, максималды тү рде қ ысқ арады, автоматтандырылады [208, 71-72 б. ].

Мең герудің негізгі сипаттамалары

Мең геру ең алдымен беріктікпен сипатталады, беріктік мең герілген білімдермен ө ндірілген ептіліктерді пайдаланудың оның уақ ытына, ситуациялардың айырмашылығ ы мен шарттарына тә уелсіздігімен анық талады. Тұ тастай мең герудің беріктігі қ абылданып отырғ ан оқ у материалының жү йелілігіне, мағ ына қ ұ раушылығ ына, оның тұ лғ алық мә нділігіне жә не осы материалдың оқ ушыда тудырғ ан эмоционалдық қ атынасына біршама тә уелді. Егер де оқ у материалының ө зі, оны қ абылдау, есте сақ тау қ уаныш, қ анағ аттану сезімін тудырса, онда мең герудің тиімділігінің психологиялық алғ ышарты жасалады. Іс-ә рекетке енген жә не болашақ практикада пайдалануғ а бағ ытталғ ан нә рсе жақ сы мең геріледі.

Мең герудің маң ызды сипаттамасы – оның басқ арылуында. Мең геруді басқ ару ақ ыл-ой ә рекеттерінің сатылап қ алыптасу жолы бойынша іске асырылуы мү мкін; ол «классикалық » жолмен, бағ дарламаланғ ан немесе проблемалық оқ ыту арқ ылы жү зеге аса алады жә не т. б., маң ыздысы, мең геру басқ ару объекті болып, ол оның ө зі ә р оқ у пә ні ү шін ө згеше болуында.

Авторлар мең герудің тұ лғ алық болуын (сонымен бірге, мең герудің, оқ у «іс-ә рекетінің мектеп оқ ушысы тұ лғ асының қ алыптасуына ә серін) ерекше атап кө рсетеді. Бұ л ө зара ә сер ету оқ ытудың ө зінің тұ лғ аның психикалық дамуына, оның психикалық жаң а қ ұ руларының (жаң а тү рткілер, мақ саттар, мең геру стратегиясы, бағ алау жә не т. б. ) қ алыптасуына ә серінің тиімділік кү шіне сә йкес жү зеге асырылады. Мең геруді қ арастыруда С. Л. Рубинштейн оқ ытуғ а қ атысты тұ лғ алық -іс-ә рекеттік келістің жалпы контекстіндегі аса маң ызды ойды атап кө рсетеді: «мең геру... жалпы бү кіл оқ у барысы оқ ушының оқ ыту процесінде қ алыптасатын оқ у материалына, мұ ғ алімге, оқ удың ө зіне деген ө згеше қ атынастармен шартталғ ан»,  ал оқ ытудың ө зі сонымен бірге «... қ андай да бір қ абілеттерді ғ ана емес, тұ тастай тұ лғ аны, оның мінезі мен дү ниетанымын қ алыптастырады» [ 194, 2 т., 92, 93 б. ].

Барлық зертеушілер (П. П. Блонский, Л. С. Выготский, С. Л. Рубинштейн, А. Н. Леонтьев, В. В. Давыдов жә не т. б. ) тү рлі жас кезең деріндегі оқ ушылар ү шін, қ ұ ралдарды игеру бойынша да, ө німді  жә не қ айта жаң ғ ырту арақ атынас бойынша да мең геру сипатының психологиялық ерекшеліктерін атап кө рсетеді. «Кіші мектеп жасында ә детте оқ ушының оқ у материалының жоғ ары тә уелділігі байқ алады. Оны қ айта ө ндіре отырып, ол ә рқ ашанда тү пнұ сқ а қ ұ рылымын сақ тауғ а бейім, оғ ан қ айта жаң алау, қ айта комбинациялау ө те қ иын... Жоғ ары сынып оқ ушысында ол ү шін барлық мү мкіндіктер бар, егерде олар жү зеге асырылмаса, оғ ан тек оқ ытудың ұ йымдастырылуындағ ы кемшіліктер кінә лі» [ 194, 2т., 92 б. ]. Мең геру механизмі тасымал болып табылады, оның ішкі механизмі – жалпылау (С. Л. Рубинштейн, Е. Н. Кабанова-Меллер, Д. Н. Завалишина). жү ргізілген зерттеулерде оқ ыту процесінде жалпылау ү ш желіс бойымен жү ретіні кө рсетілген: ә рекет принципін, бағ дарламасы мен тә сілін жалпылау. Егерде ә рекет принципін жалпылау оқ ушының негізгі ережені, заң дылық ты, ә рекеттің негізгі стратегиясын тү сінуі болса, онда тә сілді жалпылау оның жү зеге асырылу жолын тү сіну болады. Бағ дарламаның ө зі ә рекеттердің бірізділігі болып табылады. Оқ у іс-ә рекетінде, олай болса, жалпылаудың ү ш қ ұ раушылары да ө ң делуі тиіс.

Мең геру тағ ы да білімдердің ө зектелуге дайындығ ымен (жең ілдігімен) жә не олардың толық тығ ымен, жү йелілігімен сипаттала-ды. Мең герудің маң ызды сипаттамасы оның кө рсеткіші ретінде ә рекет болатындығ ы, ә рекеттің сипаты мең герілгендігін растайды. Басқ аша айтқ анда, ә рекет сипаты мең герудің барлық сипатын куә лә ндырады. Сондық тан, соң ғ ылар тек тікелей ғ ана емес, ә рекет арқ ылы жанама да болады.