 |
Ретроспективті психологиялық талдау
|
|
|
|
Ретроспективті психологиялық талдау
Ретроспективті психологиялық талдау мұ ғ алімнің сабақ ты ұ йымдастыру мен ө ткізуіндегі соң ғ ы, қ ортындылаушы кезең імен байланыстырылады. Оның рө лін асыра бағ алау қ иын. Сабақ жобасын, жоспарын оны жү зеге асырумен тең естіру мұ ғ алімге сабақ ты негіздеу ү шін ө зі таң дағ ан теоретикалық алғ ышарттардың дұ рыстығ ын бағ алауғ а, оның жетістіктері мен кемшіліктерін айқ ындауғ а, мық ты жақ тарын сақ тау мен жақ сартуда, оның ә лсіз жақ тарын жою жолын ұ йғ ару, жоспардан ауытқ уларды табуғ а мү мкіндік береді. Басқ аша айтқ анда, мұ ндай талдау мұ ғ алімге сабақ барысының ө згеру себептерін (позитивті немесе негативті), яғ ни мұ ғ алім бе, шә кірттер ме, ә лде қ алыптасқ ан жағ дай кінә лі екенін тү сінуге мү мкіндік береді
Шамалаушы жә не ағ ымдық талдау нә тижелерін біріктіре отырып жә не нақ ты берілген сабақ ты ұ йымдастыру мен ө ткізуді аяқ тай отырып, рестроспективті талдау сонымен бірге, келесі сабақ қ а ө ту сатысы сияқ ты болады, яғ ни оның бірінші кезең ін даярлай отырып, оның байланыстырушы буыны болып табылады, мұ ның ө зі мұ ғ алім қ ұ растырғ ан сабақ тар «тізбегін» ұ ғ ынуғ а ық пал етеді. Мұ ғ алім сә ттіліктерінің немесе сә тсіздіктерінің себептерін белгілей отырып, ө зінің сабағ ын неғ ұ рлым саналы жә не объективті талдаса, соғ ұ рлым ол келесі сабақ тарын мү лтіксіз жоспарлап ө ткізеді деп санауғ а болады. Ретроспективті талдау уақ ытпен шектелмеген, ол мұ ғ алімге ү лкен кө лемді ақ паратты ескеруге, оны тексеріп жә не тү зетулер енгізуге, дұ рыс шешім қ абылдауғ а мү мкіндік береді.
|
|
|
Сабақ қ а психологиялық талдау жасаудың ә р дең гейінің мұ ғ алімнің педагогикалық шеберлігінің қ алыптасуындағ ы маң ыздылығ ы мен мә нділігін кө рсете отырып, ретроспективті талдау мұ ғ алімде біраз қ иындық тар туғ ызғ анмен де, талдаудың жеткілікті кү рделі тү рі болып келетінін атап ө тейік, ол барлық байланыстарды ашуды, сабақ тың себеп-салдарлық қ атынастарын орнатуды, талдамалық рефлексивтік қ абілеттер мен іскерліктердің жоғ арғ ы дең гейін ұ йғ арады, оларды дамытудың қ ұ ралы болып табылады. Талдаудың бұ л дең гейі мұ ғ алімнің ө зінің іс-ә рекеті жайлы жү йелік елестету тұ рғ ысынан тиімді, себебі оғ ан шамалаушы жә не ағ ымдық талдаулар нә тижелерін тең естіруге мү мкіндік береді.
Сабақ ты ретроспективтік талдаудың мазмұ нын толығ ырақ қ арастырайық. Ен алдымен атап ө тетін жағ дай, ретроспективтік талдау талдау жү ргізілетін материалдың белгілі бір қ исынды (логикалық ) ұ йымдасуын талап етеді, ол мұ ғ алім ү шін ө зіндік бағ дар ретінде қ ызмет етеді, яғ ни оның ойларының «фактілердің ү стімен сырғ уғ а жә не тү рлі бағ ыттарда жайылып кетуге» жол бермейді (С. В. Иванов).
§ 3. Сабақ ты психологиялық талдауының схемасы
Талдау объекттері жә не оларды қ арастыру схемасы
Педагогикалық психология теориясы мен практикасында сабақ ты психологиялық талдаудың саналуан схемалары қ ұ растырылғ ан (Н. Ф. Добрынин, В. А. Сластенин, Н. В. Кузьмина, Л. Т. Охитина, С. В. Иванов, И. А. Зимняя, Е. С. Ильинская жә не т. б. ), олар авторлар тарапынан тү рлі негізде қ ұ рылғ ан. Л. Т. Охитина дамыта оқ ытудың бастапқ ы принциптері мен қ ағ идаларының негізінде ұ сынғ ан сабақ тың психологиялық талдауына қ атысты тә сілді қ арастырайық, бұ л тә сіл бойынша ол сабақ ты психологиялық талдау объекттерінің тармақ талғ ан қ ұ рылымын анық тайды (мұ ғ алім, оқ ушы, сабақ ты ұ йымдастыру жә не т. б. ) [159]. Мысал ретінде талдаудың екі объектін қ арастырайық: сабақ ты ұ йымдастыру мен оқ ушылардың ұ йымшылдығ ы.
|
|
|
Сабақ ты ұ йымдастыруғ а Л. Т. Охитина: 1) мұ ғ алімнің ө зін-ө зі ұ йымдастыруы: а) жұ мыстағ ы шығ армашылық кө ң іл-кү й, б) сыныппен психологиялық контакт; 2) мұ ғ алімнің оқ ушылардың танымдық іс-ә рекеттерін ұ йымдастыруы: а) бақ ылау мен қ абылдауды ұ йымдастыру, б) зейінді ұ йымдастыру, в) есті жаттық тыру, г) тү сініктерді қ алыптастыру д) ойлауды дамыту, е) қ иялдауды тә рбиелеу, ж) дағ дылар мен іскерліктерді қ алыптастыруды жатқ ызады.
Л. Т. Охитина бойынша талдау қ ұ рылымының басқ а объекті – оқ ушылардың ө зінің ұ йымшылдығ ы, яғ ни 1) оқ ушылардың ақ ыл-ой дамуының дең гейі; 2) шә кірттердің оқ ып білуге деген қ атынасы; 3) ақ ыл-ой ең бегінің ө зіндік ұ йымдасуы; 4) оқ ытылуғ а кө німділік жатады. Автор оқ ытудың тек оқ ушының интеллектуалдық аясына ғ ана емес, сондай-ақ оның тұ лғ асының дамуына да ө згеріс енгізуі керек екенін орынды атап кө рсетеді. Егер оқ ушы ө з ниеті бойынша ә рекеттенсе ғ ана оқ ыту дамытушы болады.
Сабақ қ а талдау жү ргізудің жалпы жоспарында автор тіректік бес тармақ бө леді: сабақ тың психологиялық мақ саты, сабақ стилі, дә лірек айтқ анда, педагогтың іс-ә рекет стилі, оқ ушылардың танымдық іс-ә рекетін ұ йымдастыру, шә кірттердің ұ йымшылдығ ы, шә кірттердің жас ерекшеліктерін есепке алу. Осы тармақ тар бойынша мұ ғ алім сабақ қ а толық немесе жартылай талдау жү ргізе алады, яғ ни нақ ты жағ дайлардағ ы оның неғ ұ рлым мә нді бө ліктерін талдау. Осы тә сілді сабақ стилін жә не оқ ушылардың танымдық іс-ә рекетін ұ йымдастыруды талдау материалы негізінде толығ ырақ қ арастырайық.
|
|
|
Сабақ стилі талдау объекті ретінде, Л. Т. Охитина бойынша, екі сұ рақ тың жауабын ұ йғ арады. Бірінші сұ рақ: сабақ тың мазмұ ны мен қ ұ рылымы қ андай мө лшерде дамыта оқ ыту принциптеріне жауап береді, дә лірек айтқ анда,
«а) оқ ушылардың есте сақ тауларына жү ктеме мен олардың ойлауының ара қ атынасы;
б) оқ ушылардың қ айта жаң ғ ыртушы жә не шығ армашылық іс-ә рекеттерінің арақ атынасы;
в) білімді дайын тү рде (мұ ғ алімнің сө зінен, оқ улық тан, оқ у қ ұ ралынан т. б. ) жә не ө з бетінше ізденіс процесінде мең геру арақ атынасы;
г) проблемалық -эвристикалық оқ ытудың қ ай буыны мұ ғ алім тарапынан орындалуда жә не қ айсысын оқ ушылар орындауында жү зеге асырылады (проблеманы кім қ ояды, кім қ алыптастырады, тұ жырымдайды, кім орындайды);
д) мұ ғ алім іске асыратын, оқ ушылардың іс-ә рекетін бақ ылау, талдау жә не бағ алау мен шә кірттердің ө зара сыни бағ алауы, ө зін-ө зі бақ ылауы жә не ө зіндік талдаумен арақ атынасы;
е) оқ ушыларды іс-ә рекетке ниеттеу (орындалғ ан жұ мыспен байланысты жағ ымды сезімдер туғ ызатын комментарийлер, қ иындық ты жең уге ынталандырушы ұ станымдар, ерік кү ші жә не т. б. ) мен еріксіз кө ндіру арақ атынасы (бағ а туралы еске салу, кү рт ескертулер, ақ ыл айтулар т. б. )».
Стильді талдау кезінде мұ ғ алімнің ө зін-ө зі ұ йымдастыруының ерекшеліктері қ андай деген сұ рақ қ а жауап:
|
|
|
«а) мұ ғ алімнің сабақ қ а дайындығ ы (сабақ тың мазмұ ндық жә не қ ұ рылымдық компоненттерін игеру дә режесі, психологиялық мақ сатты саналы тү сіну мен оны іске асыруғ а ішкі дайындық дә режесі);
б) мұ ғ алімнің сабақ тың басындағ ы жә не оны іске асыру процесіндегі жұ мыстық кө ң іл-кү йі (жинақ ылық, сабақ тың тақ ырыбы мен психологиялық мақ сатына сай кү йге келу, жігерлілік, қ ойылғ ан мақ сатты іске асырудағ ы табандылық, болып жатқ анның барлығ ына да оптимистік тұ рғ ыдан келу, педагогикалық тапқ ырлық т. б. );
в) мұ ғ алімнің педагогикалық такты (педагогикалық ә деп кө рсету немесе ә депсіздік жағ дайы);
г) сыныптағ ы психологиялық климат (мұ ғ алім балалардың бір-бірімен жә не мұ ғ алімнің ө зімен кө ң ілді, шын жү ректен қ арым-қ атынас жасау атмосферасын қ алай қ олдап отырады, іскерлік контакт немесе басқ а қ атынастар)» [159, 84-85 б. ].
Оқ ушылардың танымдық іс-ә рекетін ұ йымдастыруды талдау схемасы да бірталайқ ызығ ушылық тудырады, бұ л процесте мұ ғ алімге ойлау мен қ иялдың табысты жұ мысына жағ дайлар қ андай мө лшерде қ амтамасыз етілді деген сұ рақ қ а жауап беру ұ сынылады, дә лірек айтсақ:
а) оқ ушылардың оқ ып біліп отырғ ан материалды қ абылдауларының қ ажетті таң дамалылығ ын, мағ ыналылығ ына, тұ тастығ ына қ алай қ ол жеткізді, оларғ а ө згермейтін, тә уелсіз белгілерді ө згерілетіндерден ажыратуғ а қ алай кө мектесті;
б) қ андай ұ станымдар қ олданды жә не қ андай формада (кө з жеткізу, сендіру);
в) оқ ушылардың зейінінің тұ рақ тылығ ына жә не жинақ талғ андығ ына қ алай қ ол жеткізді;
г) бұ рын мең герілген, жаң а материалды тү сіну ү шін қ ажетті білімдерді оқ ушылардың есінде ө зектендіру ү шін қ андай жұ мыс формаларын пайдаланды (жеке дара сұ растыру, сыныппен ә ң гімелесу, қ айталау бойынша жаттығ улар т. б. ).
Оқ ушылардың ойлау жә не қ иял іс-ә рекетін жаң а білімдер мен іскерліктерді қ алыптастыру процесінде ұ йымдастыру келесі сұ рақ тарғ а жауапты ұ йғ арады:
а) оқ ушылардың білімі қ ай дең гейде қ алыптасты (нақ ты-сезімдік елестетулер, тү сініктер, жалпыланғ ан бейнелер, «жаң алық ашулар», формулалар шығ ару жә не т. б. дең гейлерде);
|
|
|
б) мұ ғ алім оқ ушылардың ойлау жә не қ иял іс-ә рекеттерін ұ йымдастыруда елестетулерді, тү сініктерді, тү сіну дең гейлерін, жаң а бейнелерді жасауды қ алыптастырудың қ андай психологиялық заң дылық тарына сү йенді;
в) мұ ғ алім жұ мыстың қ андай тә сілдері мен формаларының кө мегімен оқ ушылардың ойлауының белсенділігіне жә не ө з бетінше орындауына қ ол жеткізді (сұ рақ тар жү йесі, проблемалық жағ дайларды тудыру, тапсырмаларды проблемалық -эвристикалық шешудің тү рлі дең гейлері, жеткіліксіз немесе артық деректері бар тапсырмаларды пайдалану, сабақ ү стінде іздестіруші, зерттеуші жұ мысты ұ йымдастыру т. б. );
г) мұ ғ алім оқ ушылардан тү сінудің қ андай дең гейін (сипаттаушы, салыстырушы, тү сіндіруші, жалпылаушы, бағ алаушы, проблемалық ) талап етті жә не осығ ан байланысты нанымдар мен идеалдардың қ алыптасуын қ алай басқ арып отырды;
д) сабақ ү стінде шығ армашылық жұ мыстың қ андай тү рлері пайдаланды жә не мұ ғ алім оқ ушылардың шығ армашылық қ иялдарын қ алай басқ арып отырды (жұ мыс мақ саты мен тақ ырыбын, оны орындау шарттарын тү сіндіру, материалды сұ рыптау мен жү йелеуге, жә не де жұ мыс нә тижесін ө ң деу мен ресімдеуге ү йрету) [159, 85-86 б. ].
Оқ ушылардың ұ йымшылдығ ын талдау, мұ ғ алім олардың оқ ытылғ андық дең гейі бойынша қ андай топтарын бө леді жә не ол сыныптағ ы жаппай жұ мысты оқ у дә рістерінің топтық жә не даралық формаларымен қ алай ү йлестіреді деген сұ рақ тарғ а жауап береді. Мұ ғ алім сабақ қ а жә не оны ө ткізуге дайындық тың барлық буындарын есепке алу керек, шә кірттердің жастық жә не даралық -психологиялық ерекшеліктерін тек сабақ тың мақ саты мен стилін анық тауда ғ ана емес, сондай-ақ оқ ушылардың танымдық іс-ә рекетін ұ йымдастыруда, оқ ыту процесінде оларғ а сараланып жіктелінген тұ рғ ыдан шә кірттердің тұ лғ алық, іс-ә рекеттік, интеллектуалдық ерекшеліктерін қ алыптастыруды да есепке алу қ ажет.
Сабақ ты психологиялық талдаудың барлық негізгі объекттерін жан-жақ ты қ амту оның ә р нақ ты жағ дайында қ иын шығ ар, бірақ, оқ у пә нінің ерекшелігін есепке ала отырып, оларды тұ тас жү йе ретінде кө рсету қ ажет.
|
|
|
