 |
Pisma szczepowe i minuskuła karolińska
|
|
|
|
Pisma szczepowe i minuskuł a karoliń ska
W pań stwach, któ re powstał y na gruzach imperium rzymskiego, uż ywano tzw. pism szczepowych. Tę niezbyt prawidł ową nazwę wymyś lił jeszcze Jean Mabillon. Mianem pism szczepowych okreś la się uż ywane w monarchii frankoń skiej pismo merowiń skie, pismo longobardzkie stosowane w Italii, pismo wizygockie rozpowszechnione w Hiszpanii i Afryce Pó ł nocnej, wspomniane wcześ niej pismo iroszkockie, oraz pismo rzymskiej kurii papieskiej, tzw. kuriał ę papieską. Wszystkie wywodzą się z pisanej kaligraficznie rzymskiej kursywy minuskulnej (mł odszej), charakteryzują się duż ą iloś cią ligatur, są trudno czytelne z racji specyficznych przekształ ceń liter. Przed degeneracją uchronił a się minuskuł a merowiń ska dzię ki przyję ciu jej przez kancelarię cesarską Karola Wielkiego. Tam został a unowocześ niona i oczyszczona z psują cych ją naleciał oś ci. Zapewne miał a w tym udział sł ynna akwizgrań ska szkoł a pał acowa. Prace nad poprawieniem pisma był y jednym z elementó w reformy szkolnictwa, ta zaś fragmentem zakrojonych na szeroką skalę dział ań na rzecz podniesienia poziomu kultury, zwanych dziś renesansem karoliń skim. Ż ywy udział w reformie szkolnictwa brał y szkoł y klasztorne z najsł ynniejszą szkoł ą w opactwie ś w. Marcina w Tours. Opatem tego klasztoru był znany uczony Alkuin (796-804), przybył y z Anglii w koń cu VIII wieku wraz z wieloma innymi mnichami anglosaskimi i irlandzkimi. Reforma pisma podję ta przez klasztory zachę cane przez samego cesarza, wyrosł a z potrzeby i chę ci posiadania estetycznych i ł atwych w czytaniu ś wię tych tekstó w. Servatus Lupus, opat Ferriè res, przekonał cesarskiego kanclerza Eginharda, ż e ró wnież pisarze kró lewscy powinni uż ywać antycznej kapitał y i iroszkockiej pó ł ucjał y. W klasztorze ś w. Marcina powstał y najpię kniejsze kodeksy epoki: Ewangeliarz Lothara, Biblia Karola Ł ysego, ż ywot Ś wię tego Marcina dla Quedlinburga. Tak ze wspó ł pracy Tours ze szkoł ą pał acową, z kontaktu klasycznej pó ł uncjał y insularnej z minuskulnym kursywnym pismem merowiń skim, powstał a okrą gł a minuskuł a karoliń ska ł ą czą ca najlepsze cechy ró ż nych rodzajó w pism. Opró cz uncjalnych d, e, f, h, m., p, dł ugiego s, kró tkiego t, są tu minuskulne a, e, o, u, obok majuskulnego N i wzię tych z kursywy zgrubień dł ugich trzonkó w liter wysokich. Minuskuł a karoliń ska był a pismem uniwersalnym: doskonale wyglą dał a w kodeksach, nadawał a się ró wnież do dokumentó w, choć tu wprowadzano ją znacznie wolniej. Ostatecznie jednak do XI wieku karolina przyję ł a się w kancelariach cał ej Europy zyskują c jednocześ nie specyficzną, bardzo bogatą ornamentykę. Z upodobaniem zdobiono zwł aszcza pionowe trzonki mocno wycią gnię tych w gó rę liter wysokich. Szczegó lnie rozcią gnię ty był pierwszy wiersz dokumentu. Ta odmiana karoliny nosi nazwę scriptura longior. (4b)
|
|
|
Za sprawą minuskuł y karoliń skiej uż ywanej w kancelariach wszystkich chrześ cijań skich pań stw, moż emy mó wić o jednolitoś ci graficznej Europy. Powtó rnie podobną jednolitoś ć uda się osią gną ć po nastę pnych kilkuset latach, w czasach Renesansu.
Doskonał oś ć pierwotnej formy minuskuł y karoliń skiej przejawiał a się ró wnież w odpornoś ci na zmiany stylistyczne. Mijał y dziesię ciolecia a litery karoliny niemal się nie zmieniał y, dlatego bardzo trudno okreś lać chronologię dokumentó w pisanych tym rodzajem pisma.
Przemiany niektó rych elementó w minuskuł y karoliń skiej
| X wiek | XI wiek | XII wiek | |
| Litery | Okrą gł e, odstę py mię dzy wyrazami | Wydł uż one, ką ty zaostrzone, zmniejszone odstę py lub brak odstę pó w | Ostre zał amania, odstę py mię dzy wyrazami, wykształ cony system skró tó w |
| Trzonki liter | Trzonki liter dł ugich mają zgrubienia | Zgrubienia zastą pione nasadkami w postaci ukoś nych kresek | Nasadki zmieniają się w rozwidlenia |
| Litera „S” | Wystę puje tylko dł ugie „s” - ſ | Pojawia się okrą gł e, majuskulne „s” na koń cu wyrazó w | Majuskulne „s” wystę puje coraz czę ś ciej, ró wnież w ś rodku wyrazó w |
| Dyftong (dwugł oska) „ae” | Obok ligatury „ae” zjawia się e caudata – „ę ” | Dominuje e caudata | E caudata zastę powane jest przez samo „e” |
Pisma gotyckie
Okreś lenie „pismo gotyckie” ( minuskuł a gotycka ) od XVIII stulecia funkcjonują ce w historii i paleografii nie jest w gruncie rzeczy dobrym terminem. Nie okreś la bowiem ż adnej z cech nowego pisma, któ rego począ tki moż na obserwować w koń cu XI wieku w pó ł nocnej Francji i we Flandrii. Jest to cokolwiek pogardliwe okreś lenie utworzone przez Wł ochó w, któ rzy ostre i kanciaste, ł amane we wszystkich moż liwych miejscach litery uważ ali za pismo barbarzyń skie. Kojarzył o im się ono z podobnymi formami w architekturze ś redniowiecznej, któ ra takż e bardzo nie się podobał a w Italii. Dlatego pismo gotyckie przyjmował o się tam sł abo, a dominował o wywodzą ce się z karoliny okrą gł e pismo zwane rotundą (littera Bononiensis). Na okreś lenie pisma gotyckiego stosuje się ró wnież inne terminy: littera gallica – co wskazuje na miejsce powstania, – oraz nazwę francuską lettre de forme (litera uformowana).
|
|
|
Minuskuł a gotycka – dla wygody pozostań my przy tej nazwie – wystę pował a w wielu typach i odmianach. Wszystkie, z wyją tkiem okrą gł ych pism wł oskich, mają wspó lne cechy. Od XI wieku litery wydł uż ał y się ku gó rze i zwę ż ał y, a elementy pó ł koliste przechodził y w ostroł ukowe, potem wrę cz zał amane. Litery stoją blisko siebie, co w poł ą czeniu z ich ł amanym zarysem nadaje wyrazom charakterystyczny wyglą d „pł otu”. Zmniejszają się ró wnież odstę py mię dzy wyrazami, zwę ż a interlinia. Od XII wieku począ wszy, powię kszają się litery rozpoczynają ce tekst, akapit i zdania. W poł owie stulecia inicjał y zyskał y ozdoby – pę tlice, kapryś ne zawijasy, wiją ce się pę dy roś linne, kł osy i grona. Od przeł omu XII i XIII wieku w inicjał y są wkomponowane bogate ornamenty z postaciami zwierzą t, ludzi i cał ymi scenkami rodzajowymi.
Pismo gotyckie aż do XV wieku nie miał o liter majuskulnych, w razie potrzeby uż ywno kapitał y lub uncjał y. Nie są to jednak czyste litery kapitalne czy uncjalne: takż e one uległ y „gotycyzacji” poprzez dodanie dodatkowych kresek i zał amań.
W XIII wieku zwię kszył o się zapotrzebowanie na ksią ż ki, powstawał y wię c warsztaty wyspecjalizowane w szybkim przepisywaniu ksią g. Tempo pisania oraz zastosowanie skoś nie ś cię tego, pł askiego pió ra wywarł y istotny wpł yw na dalszy rozwó j pisma gotyckiego. Najczę ś ciej stosowanym pismem ksią ż kowym XIV wieku był a tekstura. Nazwa pochodzi od ł aciń skiego sł owa textura – tkanina (texo – tkać, splatać ) i dobrze oddaje wyglą d karty zapisanej tym pismem. Rzeczywiś cie: wyglą da jak tkanina o gę stym splocie, z wyraź nie widocznymi grubymi pionowymi trzonkami liter, niewielką iloś cią ś wiatł a, bo litery stoją ciasno upakowane, wyrazy dosunię te, interlinie minimalne i zaciemniane dodatkowo przez kapitalne lub uncjalne litery począ tkó w zdań. W teksturze skró cił y się trzonki liter dł ugich, co umoż liwia szybkie napisanie kilku znakó w w sposó b cią gł y, bez odrywania pió ra od karty. Ró wnież wydł uż enia dolne są skró cone. Gł ó wne linie liter od gó ry i od doł u wykoń czone są romboidalnymi nasadkami, co daje obraz podwó jnie zał amanej linii.
Tekstura tak dalece dominował a w ksią ż kach XIV i XV wieku, ż e Jan Gutenberg swoim pierwszym czcionkom uż ytym w 1455 roku do wydrukowania sł ynnej Biblii 42-wierszowej, nadał wł aś nie postać tekstury. Ź ró dł a ś redniowieczne wspominają ró wnież o piś mie zwanym missala (od missa-msza) Nazwa ta odnosił a się do pisma stosowanego w księ gach liturgicznych. We Francji w uż yciu był o pismo perł owe charakteryzują ce się drobnymi, okrą gł ymi literami – wiersz takiego pisma wyglą dał jak nanizane na sznur malutkie pereł ki. Stosowano je do pisania niewielkich damskich modlitewnikó w. Kartę zapeł niano w dwó ch kolumnach.
|
|
|
Analiza formalna pism gotyckich skł onił a Aleksandra Gieysztora do zaproponowania podział u na pisma duż e, ś rednie i mał e. Pisma duż e to tekstura i rotunda, uż ywane przy sporzą dzaniu szczegó lnie okazał ych ksią g liturgicznych oraz niektó rych kodeksó w ś wieckich. Pisma ś rednie zwią zane są ze ś rodowiskiem uniwersyteckim: do kopiowania ksią ż ek naukowych potrzebne był o pismo szybsze, lż ejsze i czytelniejsze, umoż liwiają ce tanią i masową produkcję. Tak powstał o pismo paryskie (littera Parisiensis), boloń skie (littera Boloniesis) oraz oksfordzkie (littera Oxoniensis). We wszystkich obficie wystę pują formy okrą gł e, a chociaż odstę py mię dzy wyrazami i interlinie są niewielkie, pismo jest jaś niejsze od tekstury.
Do pism mał ych należ y wspomniane pismo perł owe oraz pisma stosowane do adnotacji i gloss na marginesach tekstó w. Pisma drobne chę tnie korzystają z elementó w kursywnych.
W XIV i XV stuleciu pojawił a się tendencja do ł agodzenia i zaokrą glania ostrych ką tó w tekstury, do rozjaś niania kolumny tekstu przez wprowadzenie ś wiatł a – rozsunię cie liter, powię kszenie odstę pó w mię dzy wyrazami i rozszerzenie interlinii. Tak powstał a bastarda, pismo bę dą ce syntezą pó ł nocnoeuropejskiej tekstury i pism minuskulnych uż ywanych w krajach Europy poł udniowej. Silne są ró wnież wpł ywy kursywy. Cechami charakterystycznymi bastardy ró ż nią cymi ją od tekstury są (opró cz wskazanych wyż ej): poszerzenie liter, wydł uż enie trzonkó w pionowych liter wysokich, brak romboidalnych zakoń czeń ł amią cych linie pionowe. Badacze wskazują kilka odmian pisma bastardowego, tj. opró cz bastardy wł aś ciwej gotyko-antykwę oraz szwabachę. Na uwagę zasł uguje zwł aszcza szwabacha, któ ra dał a począ tek narodowemu pismu niemieckiemu stosowanemu do naszych czasó w, zwł aszcza jako tzw. Schreibschrift, czyli niemiecka kursywa. Warto zauważ yć, ż e szwabacha był a pierwszym pismem od począ tku posiadają cym wł asne litery majuskulne; pisma wcześ niejsze „adoptował y” litery majuskulne najczę ś ciej z kapitał y i uncjał y. Pismo stosowane w kancelarii papieskiej, zwane pismem kurialnym (minuskuł ą papieską ) ró wnież moż na uznać za odmianę bastardy, gdyż ł ą czył o w sobie elementy minuskulne – krą gł oś ć liter, wyraź ne i zdobione pionowe trzonki dł ugich liter – z cechami gotyckiej tekstury.
Niekiedy jako pismo bastardowe okreś la się ró wnież rotundę, choć ta pojawił a się w uż yciu dł ugo przed XIV wiekiem.
W okresie gotyku powoli, lecz stale ró sł poziom wykształ cenia społ eczeń stw ś redniowiecznej Europy. Poszerzał się krą g ludzi uż ywają cych pisma na co dzień: do duchownych doł ą czyli kupcy, urzę dnicy, naukowcy, prawnicy, medycy i inni. Do powszedniego uż ytku potrzebne był o pismo szybsze i lż ejsze niż cię ż ka, powolna kaligraficzna tekstura. W tym celu sł uż ył a kursywa gotycka (cursiva diplomatica). Ł atwoś ć i szybkoś ć pisania decydował a o jej formie: nie ma mowy o ł amaniu linii jak w teksturze. Litery pochylają się, co sprzyja szybkiemu pisaniu, coraz czę ś ciej ł ą czą się nakreś lone jednym pocią gnię ciem pió ra. W piś mie kursywnym powię kszają się elementy ozdobne liter (redukowane w pismach kaligraficznych). Wycią gają się w gó rę trzonki dł ugich liter i dolne przedł uż enia z czę stymi zawinię ciami i pę tlicami, sł uż ą cymi do poł ą czenia z literami są siednimi. Niewą tpliwy wpł yw na formę kursywy gotyckiej wywarł o ró wnież wejś cie do szerszego uż ytku papieru. Nie tylko dlatego, ż e jego niska cena i dostę pnoś ć sprzyjał y upowszechnieniu się umieję tnoś ci pisania, lecz takż e dlatego, ż e gł adki, lekki i delikatny papier wprost zachę cał do szybszego ruchu pió ra. Wyraź nie widać to w XIV-wiecznej kursywie zwanej kurrentą (ł ac. curro – biegną ć, pę dzić ), któ ra zrezygnował a z ł amań na rzecz ukoś nych, energicznych kresek pozwalają cych ł ą czyć ze sobą litery bez odrywania pió ra od papieru. Stopniowo ostre ką ty zaokrą glają, pojawiają się ł agodne ł uki.
|
|
|
Podsumujmy: pismo gotyckie zró ż nicował o się w zależ noś ci od przeznaczenia na duż e pismo kodeksowe i pismo dokumentowe, nasycone elementami kursywnymi. To ostatnie, powszednie, szybkie i wygodne w uż yciu, był o zdecydowanie bardziej ekspansywne. Znamy wiele ś redniowiecznych ksią g napisanych wł aś nie drobnym pismem potocznym.
|
|
|
