 |
Дуьньядин руьгь Ч1ехи рать я
|
|
|
|
Хуьруьн кимел, Рагьдин к1валин вилик нян береда хуьруьнвияр к1ват1 хьанвай. Михарин сихклдикай дишэгь-лияр атана Рагьдин к1валин вилик галай чарсудал са сини эцигна. Т1ипЫтис к1вачел къарана. Адаз килигна муькуь-бурни к1вачел къарана. Т1ипЫиса эк1извай ракъинихъ гьи-лер-яргьи авуна. Кимел алайбуру вирида чпин гьилин капар рагь акьадайвал винизна. Т1ип1т1иса Рагьдиз дадна:
*■ Я двдедал хъфизвай Рагь. Лезгийрихъ яб акала. Чаз чидай гьакъикъат вун я! Чаз чидай адалат вун я!
И эхиримжи гафар муъкуьбуруни адахъ галаз тикрарна.
- Я Ч1ехи Рагь! Михарин сихилдакай тир Термец1ан къе ирид югь ат1узвай хтулдин тандиз кьуват, рик1из т1акьат, руыъдиз и дуьньядин сирерикай агагь жедай т1ем це!
Дишэгьлияр хт.фси;1. Уьмуьр л-ии.ира фснвай, гила кьуь-зуьвилин шелс Тии1ира ялзавай ТермсиДа късме акьудна, ам синидив агатна. Кьве касдивай бажагьат хурал кьаз жедай хьтин синидиз цДинин къуьлуьн гьуьредикай авунвай исит!а янавай. Исит1адин винел алай гишир Рагьдин сурет тир. Юкьни - юкьвал керкил рагь алай. И ракъинлай акъатзавай къанни ц1усад ц1ар тару янавай векьин перзеяр хьиз эрч!и патахъ са-садаз дигай какунвай. Лезгийри Рагьдиз къурбанд гузвай вири зат1арал и шикил ягьадай.
Термец1а исит1а къемедив к1ус-к1усна. Жегьилрикай сада кимел алайбуруз исит1адин к1усар пайна. Муьшкуьрдин ни галай исит1адин дад масад тир.
Бамбийрин сихилдикай тир Сиртара:
- И исит1а чранвайди рик1ивайни асул кайвани я, - лагьана.
- Вун гьахъ я, Сиртар, - лагьана Къахарин сихилдикай тир
Асвара. - Амма исит1адин дад адак галай затГаринди я. А
зат1арни гьуцарин гьунардив жезва.
- Асул кайванияр гьуцар я лугьуз к1анзавани, ваз? - жузуна
и ихтилатдик кьил кутур Сиртара.
Эхь! Гьуцар дуьньядин кайванияр я! - гьарайна Суьбеди. Са ни ят1а кайванидин тЪвар кьурла Суьбедин рик1елай гьар са зат1 алатдай.
|
|
|
- Гьуцар кайванияр туш, - лагьана Асвара, - абуру и кар
чи вягьтеда тунва. Гьуцар ycrlapap я. Абуру чи дуьнья
къарх-къарх, къван-къван, векь-векь, пеш-пешг~твар-твар,
руыъ-руьгь туьк1уьрнава. Са гьвеч1и кисна ада и гафарни
хългьана:
- Ваз к1ан хьайт1а, яру яцни.
И гафар лугьуз - лугьуз Суьбедиз килигзавай Асвар сад лагьана к1евиз хъуьрена. И хьуьруьнин себеб кимел алайбуруз виридаз чизвай. Кьиса ихьтинди тир:
..."Чил квен винел акъвазнават1а?" Алатай йисан веревирдардай йикъалай Суьбедин рик1е и жузун амай. Ада и кардикай гзаф фикирнай. Жаваб жагьаначир. Дуьньядин ч1ехивал фикирайла, к1анз - так1анз рик1из и жузун къвезвай: "Бес и ч1ехи дуьнья квен винел акъвазнава? Дуьнья вичин къуьнел кьуна акъвазнавай инсан авани, гьайван авани? Тахьайт1а, белки гьуцарикай сада дуьнья вичин кьамал кьунват1а?"
Суьбедиз гьар юкъуз вичин вилик акъатзавай зат1арин и пад - а пад хъсан чидай. Биргенд хъукъунал гьалтайла, ам лап ч1ехи ycrlap тир. Амма дуьнья нин кьамал илис хьана акъвазнават1а адавай кьат1ана куьтягь жезвачир.
Эхирдай ак1 хьана хьи, и жузуни Суьбедин бейни кака-дарна. И месэла адан уьмуьрдин сад лагьай жузун хьана акъвазна: "Яраб чил квен винел акъвазнават1а?"
- Яраб чил квен винел акъвазнават1а? - Кае авачир ч1афа,
тама ада и жузун гьарайдай. Жемят алай чкадал и суалдин
заланвал рик1е ч1угдай.
Адаз азаб гузвай са зат1ни авай. Суьбедиз ак1 жедай хьи, гуя и жузунин жаваб адаз са ч1авуз чидай. Мумкин тир, аял ч1авуз Гьуцар кГвале кГелдайла ван хьанай. Белкини, адан руыъдиз вичин сад лагьай уьмуьрда чир хьанай жал. Гьар гьик1 ят1ани икьван мукьвал аквадай, амма фикир ийир кьван яргьал жезвай и жаваб Суьбедиз рик1ин т1ал хьанвай.
Суьбедиз жузазни регьуь тир. Адаз ак1 жедай хьи, и жузунин жаваб вичелай гьейри виридаз чида. Амма йикьар алатирдавай и жузун мадни к1евиз рик1е гьахьзавай. Гатун яралай рик1 эгьвезвай и жузун къведай гатфарин яралди вичихъ галаз экъуьрнай. Яран йикъарикай са юкъуз мад эх хъийиз тахьай Суьбе Гьуцар к1вализ атана.
|
|
|
Фекьидив агатиз хьанач. Са сухтадиз эвер гана. Рахунилай чир жезвай хьи, и сухта Арцах патай я. Гьуцар к1вале вири Лезгистандай атай сухтайри к1елзавай. Суьбеди сухтадиз вичин рик1е са шумуд вацра хернавай жузун гана:
- Вуна заз лагь кван, чил квен винел акъвазнава?
Регьуьвиляй яни, тахьайтГа сад лагьана жузуна, лугьуз
яни, сухтадиз лугьудай гаф жагьанач. Вичин жузун хъеан ван тахьай хьиз хьана Суьбеди мад садра тикрарна:
- Чил квен винел акъвазнава?
- Чил? - Сухтади вичи - вичивай яни, Суьбедивай яни
жузун хъувуна.
- Зун ц1и сифте йис я, - лагьана сухтади, - заз чидач.
Суьбедини сухтади са-садаз килигна. Кьведазни чпин
чирвилерин т1имилвиликай регьуь хьана.
- За гьеленда ч1ехи сухтайрикай садавай жузада, - лагьана
сухта Гьуцар к1вализ зверна. Са гьелендилай вичелай ч1ехи
са сухта галаз хтана. Им т1игьиржалрикай тир. Жузунин
жаваб вичелай гъейрини течирбур авай ч1ал чир хьана
регьуьвал са т1имил алатнавай Суьбеди атайдавай жузуна:
- Чил квен винел акъвазнава?
Сухтадиз жаваб вичин к1вачерин к1аникай жагьуриз к1ан хьана. Амма са зат1 такурла кьил винизна мегь патан гуьне-диз килигна. Яру са яцра эч1егьандик крчар ктадзавай. Сухтади Суьбедин дуьз вилериз килигна:
- Яру яцран крчарал!
Суьбеди вичин чиниз пара акьул авай ксари дерин фагьу-мардайла гудай са к1алуб гана. Ахпа кьил кьвед - пудра виниз-агьузна:
- Зун гьавурда акьуна, - лагьана.
Суьбе элкъвена хъфена. К1вализ агакьдалди кьил чиле туна фикирна: "Вич, чил яру яцран крчарал ала кьван. Зи рик1ел им вучиз атаначт1а?"
Сухтади Суьбе алатир кьван вичи-вич хвена. Ахпа руфун кьуна чилел ярх хьана. Гьарай ацалтна хъуьрена.
Пака и кьиса вири хуьруьз чизвай. Суьбедив вичив пуд лагьай юкъуз агакь хъувуна. Гьа йикъалай хуьре гаф амукь-на: чил яру яцран крчаралла!
Идалай кьулухъ Суьбеди вичи - вичиз гаф гана хьи, мад са зат1ни жузан хъийидач. Гьамиша яб акалда. Са азим ч1авуз гьа ик1ни авуна. Амма ч1ав - ч1авинал атайла адан рик1ел ахьтин жузунар къвезвай хьи, гьикьван жузадач лагьайт1ани эхна акъваз хъжедачир.
|
|
|
Къени гьак1 тир. Аданрик1ел ихьтин са жузун атанвай: "Вучиз Гьуцар сувал кьве т1вар ала?" "Хьайиди жеди" лагьана фикирай Суьбеди и суал Т1ипМисаз гана?
- Ч1ехи фекьи. Вучиз Гьуцар суваз кьве т1вар ава. Сад
Гьуцар сув, садни Гаф сув?
Т1ипЫиса лагьана:
- Чаз инсанриз виридалай вилик ван хьайиди гаф я. Дуьз
я, дуьнья явелни авай. Чил - цав эвелни авай. Амма и чилел
инсан алачир.
- Бес гьуцар? - жузуна Суьбеди.
- Гьуцар алай. Абур гьуцар яни-тушни кьат1идай инсанар
алачир. Гьуцари цанвай тумуникай экьеч1навайбурни чпин
руыъерихъ галк1анвачир. Инсанди вич кьат1анвачир.
- Бес ахпа гьик1 хьана?
- Ахпа Ч1ехи Рагьдин эмирдив Ч1ехи Алпан суван кук1ал
акьахна. Ада инсанриз гаф лагьана. Ада инсанрив Ч1ехи
Рагьдин ирид туба агакьарна. Инсанрин танарни руыъер
са-садахъ галк1урна. Ада инсанриз чеб инсан хьун чирна. Ада
чи халкьдал твар эцигна. Ада чи халкьдиз ч1ал чирна. Ибру
вирида сифтени - сифте гафуникай кьил кьуна...
- Гьавиляй а суваз Гаф сувни лугьузвани?
- Эхь. И т1вар гьанлай ама. Лезгийрин рик1ел ам Гьуцар
сув хиз, садни Гаф сув хьиз алама.
Ч1ехи фекьидин жавабди парабурун рик1е къатканвай жузунар агьурна:
- Дуьньядин эвел гьик1 хьанат1а, ч1ехи фекьи? - жузуна
Щегьре кГуртарин сихилдикай тир Хванахади.
- Дуьнья лагьайла гьуцар галачиз фагьумди кьат1идач.
Дуьнья лагьайла гьуцарни адан къене аваз рик1ел къведа.
Дуьнья чаз аквазвайни таквазвайни вири зат1ар лагьай ч1ал
я. Гьавиляй чавай дуьньядин к1венк1 гьинлай ят1а лугъуз
жедач. Вучиз лагьайт1а, инсанрин фагьум гьуцари абуруз
ганвай кьван я. Инсанри кьатГизвайди гьуцари абуруз чир
авурбур я. Чаз Гьуцар суван пелелай Ч1ехи гьуц Алпана гаф
лагьайдалай кьулухъ(134) вучар хьанат1а чида. Арчананни
Тарлацан кьиса течир лезги авач. Адалай вилик хьайи
крарикай гьуцари чаз лагьайбур инсанрин сихилар ала-
тирдавай сивяй-сивиз физ чав атана агакьнава. Гилани са
шумуд виш йис я, и улубар Гьуцар к1валера амазма. А улубра
авайбурал хур вегьена завай са бязи зат1ар квез лугьуз жеда,
- жаваб гана Ч1ехи фекьиди.
Т1ип1т1иса цавун аршда вил экъуьрна. Ада мад са сефер и дуьньядин яргьивални гьяркьуьвал алцумай хьтин тир. Вичи лагьай гафарни вилик галай дуьнья сад-садав туьк1вейбур ят1а мад са сефер фагьумна ада вичин гаф бегьемарна:
|
|
|
- Гьуцари чирайвал, ч1ехибуру чав агакьрайвал, лап сифте
ч1авара рагьни, варзни, муькуь гьетерни вири са ц1арц1анавай
кьван. И дуьнья аваз-авачир дуьнья тир кьван. Вучиз лагь-
айт1а, дуьньядал чан алачир. Дуьнья гьерекатда авачир. Я
ч1ав авачир, я чка. Я пад авачир, я битав. Я сифте авачир,
я гуьгь. Виридалай вилик ч1ехи Рагьди вичи-вич кьат1ана.
Ада варзни, муькуь гьетерни, чилни юзурна, абуруз
гьерекатдай пад къалурна. Дуьньядал чан атана. И гьеленди-
лай дуьнья ава хьана. Гьеленрикай геренар, йикъар, йифер,
варцар, йисар хьана. Дуьньядал ч1ав атана. И пад - а пад,
виниз-агьуз са-садакай чара хьана. Виридаз чка чир хьана.
- И кар мус хьанай, Ч1ехи фекьи, - жузуна кьуьзуь
Термец1а.
- И кар ч1авни чка дуьньядиз атай гьеленда хьана.
- Гьи чГавалди и кар гьа ик1 фирвал я? Гьамиша?
- Ваъ, и карди кьил гайи хьиз ам куьтягьни жервал я. Амма
мус? И гьикмет ц1уру улубра жуьреба(135) къалурзава. Пуд
агьзур йис къалурзавайбурни ава, ц1уд агьзур йис къа-
лурзавайбурни. Гьар гьик1 ят1ани са ч1авуз рагьни, варзни,
муькуь гьетерни мад са ц1арц1а гьат хъийида.
- Ахпа гьик1 жеда? - Асвараз гуьгь чириз к1анзавай.
- Ахпа гьик1 жедат1а чи фагьумдивай кьат1из жезвач.
Якъин дуьнья ц1ийи хъжеда. Гьар гатфарихъ т1ебиат ц1ийи
хъжедай хьиз. Дуьньядин зат1ал(136) амукьда, Ямма навни,
к1алубни, дадни ц1ийи хьжеда, дегиш жеда. Щийи дуьнья туьк1уьда.
- Бес и арада - дуьнья са ц1арц1ай акъатна мадни гьа
ц1арц1из хуькведалди къвез алатзавай крар ни рекье гуда, ни
низамдик кутада? - Сахукрин сихилдикай тир Эч1егьана
жузуна.
Т1ип1т1иса адан чиниз килигна:
- Ч1ехи гьуц Рагьди. Гьавиляй чна адаз "Чи адалат рагь
я!"- лугьузвачни? "Чи гьакъикъат рагь я!" - лугьузвачни?
Ч1ана ксариз рагь кьанум жезвачни? Хъсанбуруз кьисмет
рагьди гузвачни?
- Инсандин кьисмет вуч я, ч1ехи фекьи, - жузуна Римиди.
- Инсандин кьисмет адан уьмуьр я, адан т1ул я! Инсанди
руыъдинни тандин садвилив уьмуьрзават1а им адан кьисмет
я.
- Бес и кьисметдик т1ебиатдин пай вуч ят1а?
- Т1ебиатди акъваз тавуна вичин пекерни, къецни, къенни,
т1улни дегишзава. Жимидакай к1евид жсзва. Ювидакай.жи-
миди. Чиликай яд, цикай гьава, гьавадикай ц1ай. И крар
кьулу-кьулухъни хуьквезва. Ара дат1ана дегишвилер физва.
Гьар са зат1 дегиш жезва.
- Инсанарни и дуьньядин суьгуьрдал, и дегишвилерин
иервилел гьарик1 хьана амукьзава, яни Ч1ехи фекьи?
- Ваъ, чан хва, - лагьана Т1ипЫиса, - Инсанар гьак1
килигиз аламайбур туш. Инсанриз мурадар ава. Инсанриз
чцин мурадрив агакьиз к1анзава. Инсанрин уьмуьр чпин
мурадрив агакьун патал женг ч1угазвай лекьерин уьмуьр я.
Инсанриз гьар са юкъуз чпин са вуч ят1ани мураддив агакьиз,
са гьи ят1ани к1енивал гьакъикъат ийиз к1анзава... Чизвач
хьи, абур агакьзавай гьар са мурадди абурун чпин уьмуьрни
куьруь ийизва. Им кьатГун тийизвай инсанар чпи авур крарал
кьарух яз амукьзава.
|
|
|
- Бес вуч авурай инсанри? Маса рехъ авани?
- Маса рехъ авач. Инсандивай вичин мурад чуьнуьхна
рик1е таз жеда. Амма и ч1авузни и чуьнуьхуни адан уьмуьр
куьруь ийида, адан къен куда. Инсандивай вичин хъиленни,
к1анивилинни аксина физ жеда. Амма им гзаф четин я. Гьар
са авур к1валахдал, гьар са атай йикъал кьарух инсанриз
чидач хьи, и ч1авуз абур чпин уьмуьрдин гуьгьуьниз мукьва
жезва. Инсанди" вуч къачузват1а вичин уьмуьрдин чкадал -
уьмуьр гана къачуда.
- Инсанриз гьуцари ганвай уьмуьр гьикьван я? - Кьуьзуь
Термец1авай им жузун тавуна акъвазив хьанач.
- 
Пуд цанар кьван.
- Цанар вуч я, чехи фекьи?
- Са цанар кьанни ц1уд иис я.
- Вучиз?
- Гада аял пДукьуд йиса вичиз ухшардан тум цадайвал
агакьзава. Цайди к1уьд вацралай экъеч1да. И экьеч1айдини
ц1укьуд иисалай вичи тум цадай гьунардив агакьда. И туму-
никай инсан жен патални к1уьд варз к1анда. Ибур вири санал
к1ват1айла къанни ц1уд йис жезва. И къанни ц1уд ииса кар
кьил-кьилел хуьквезва.
- Бес и арада пудра тум цан жезва хир?
- Пудра цайт1ани са ц1иргь я куьтягъ жезвайди. Чи гъуцари
лезгийриз ихьтин пуд ц1иргь уьмуьрдай такьат ганва.
- Бес вучиз гьуцарин пай виридан кьисметдиз аватзавач?
- Себебар жуьреба я. Садбур агакьдач, садбур алатда.
- Бес вучиз гъуцари чаз гьар садаз ада шумуд йис уьмуьр
дат1а лугьузвач? Гъуцар чи гьуцар тушни? Абуру и сир чакай
вучиз к1евзава?
- Эвелра гьар инсанди шумуд йис уьмуьрун сир тушир.
Гьарадаз вичин кьиникьин югь чидай. Ам чидайвиляй ин-
санри дуьньядиз масак1а килигиз кьил кутуна. Садбуру чпиз
к1вал югь кутан тийиз, дуьньядал вичи - вич масадан чилел
фенвай ягьи хьиз тухуз хьана. Гьавиляйни дуьнья акахьна,
кьац1дна, куьц1ена. Инсанрин крарик лацудалай чГулавди
гзаф хьана. Идакай гьуцариз хъел атана. Абуруз маса рехъ
жагьанач: уьмуьрдин яргьивал са инсандизни чир хьана
к1андач. Къуй гьарадаз ак1а хьурай хьи, адэн уьмуьрдиз гуьгь
авач. Дуьз я, инсанриз чпин уьмуьрдиз гуьгь хьун чида. Амма
вич рекьин тавунални гьар са инсандин умуд ала.
- Инсан кьейидилай гуыъуьниз вуч жедат1ани гьуцари
чакай к1евнава. Бес идан себеб вуч я? - Сиртараз хъел
атанвай.
- Масак1а жедач, - лагьана Т1ип1т1иса. - Чаз гзаф зат1ар
чизва. Чаз чизва хьи, ч1ана крарив уьмуьр ракъурайбурун
кьилел а дуьньядани ч1ана кьисметар къвервал я. Чаз амни
чизва хьи, серее ксарин кьисметни серее жеда. Ибур чир хьун
т1имил туш.
- Парани туш.
- Т1имилни туш, - тикрарна ТТипЫиса. - Са гьи сир ят1а
чир хьуналди инсанри чпин ч1ана амалрин, ч1ана байихрин
вилик пад т1имил кьазвани?
- Ч1ехи фекьи! Лагь ахъая кван кьейидалай гуыъуьниз
инсанрин кьилел вучар къ- веда?
- Кьейидалай гуыъуьниз инсанрин кьилел вуч кьведа?
Ахьтин крар кьведа хьи, абур инсанрин гьич хиялдани авач.
- Ам гьич руьгьеризни чидачни?
- Руыъериз вичин эвелан уьмуьрда хьайи зат1ар чида.
Амма куьне рик1ел хкваш, рекьин вуч я? Рекьин танди вичин
т1акьат квадарун, адан гуьгьуьнал алазни руыъ тандай акъ-
атун я. Тандинни руыъдин садвал чк1айла инсан рекьизва.
Гьа ик! тушни?
- Гьак1 я, Ч1ехи фекьи.
- Гьак1 ят1а руыъдиз вич акъатайдалай гуыъуьниз тандин
кьилел вуч атанат1а гьинай чир хьурай? Дуьз ягадазни чаз
кьван аквазва. Адазни аквазва хьи, инсанри кьейидан тан
чилик кучукзава. Муькуь пад я адаз аквазвач, я чаз.
- Гьа ик1 жедани? - Сиртар рази амукьнач.
- А пад чаз такурт1ани гьуцари чаз чпикай ганвай паюнив
гзаф зат1ар кьат!ун мумкин я. Арифдарри гзаф зат1арни
кьат1изва. Абуру чпин улубра кхьенва хьи, кьейидан тан
чилик кучукайдалай гуыъуьниз адан кьилел къвезвай крар
дуьньядин муькуь крарикай чарабур туш. Сура жезвайди
дуьньядин акъваз тийир гьерекатдин тикрар я. Витавдан пай
я. Накьвади, ци, гьавади, ц1у са-садан чка кьазвай дегишви-
лерин са хел я.
- Бес тандай акъатай руыъдин кьилел вуч крар къвезва?
- Асул гьакъикъат са гьуцариз чида.
- Бес улубра вуч кхьенва?
- Эвелра уьмуьрна фенвай каркам ксари чпин улубра
кхьейвал, Кьвепеле шегьердин Гъуцар к1вале лап ц1уру са
улуб авай тир кьван. А улубда Гъуцар суван пелелай Ч1ехи
Алпана лагьай гафар к1ват1навай кьван. Гьуцарин тубаяр, чи
халкьдал гьуцари т1вар эцигай кьиса, гьуцари чаз ганвай
чирвилер, меслятар, акьулар вири ана кхьенвай кьван. Амма
садра ягьияр Кьвепеле шегьердив агатна. И дяведа Квепеле
шегьерди ц1ай кьуна. Гъуцар к1вале авай улубрихъ галазамни
кана. Дуьз я, микитиери чпиз чидай затТар ц1ийи кьилелай
кхьин хъувуна..Амма гзаф зат1арни рик!елай фена.
- Тандай акъатай руыъдин кьилел къвезвайГкрарикай
т1имилар хьайит1ани кхьенвачни? - Сиртараз им важиб чириз
кГанзавай.
- Кхьенва. Ч1ехи Рагьдин эмирдалди тандай акъатнавай
руыъерин бахт тайинарнава.
- Гьик1а?
- Руыъер са жуьрединбур тушир *> i ля, абуру к бахтар,
кьисметарни сад туш.
- Дуьз я. Садбуру ч1ана муддив, муькуьбуру серее муддив
уьмуьрда, - ла1ъана Сиртара.
- Гьавиляйни, вирибурун руьгьер танрай акъатайдалай
гуыъуьниз сад лагьана Рагьдин патав агакьдач. Абур сифте
михьи авун герек я. Кьац1ай руыъер рагьдин патав тадач.
Абур чилинни вацран арада авай гьавада са азим экъведа.
Инсан гургурдик эхъведай хьиз, абурни гьавада эхъведа,
сирнавда - лув гуда, михьи жеда.
- Гьикьван чГвалди фида и кар?
- Руьгьер михьи жедалди. Вири руьгьерин гунагьар сад хьиз
туш. Садбурунбур гзаф я, садбурунбур т1имил. ТГимил
кьац1анвайбур фадни михьи жеда. Гзаф кьац1анвайбуруз
гзафни эхъуьн герек къведа.
- Бес ахпа?
- Ахпа? Михьи хьанвай руьгьери хвешивиляй ц1ингаварда.
Абуру бахтаварвилин экуьнив ц1ац1ар гуда. Ч1ехи Рагьдин
патав хъфин вич руьгьерин уьмуьрда виридалайни масан
гьелен тушни?
- Ихьтин михьивилин таре фейидалай кьулухъ, кьвед
лагьай сефер са гьи ятГани танда гьахьайлани абуру мад ч1ана
крариз бес вучиз рехъ гузва?
- Якъин абурувай чилел хуькведай рекье вацранни чилин
арада авай кьапДайвшшкай чеб хьуз жезвач. Лагьедай фи-
дайла шаламар кьацур тавуна тан мумкин яни? Ваъ. Абурни
гьак1 я.
Т1ипЫисахъ яб акалзавайбур лип1 хьана.
- Дуьньядин крар аку! - лагьана ТермецДа, - Дуьньядин
крар аку!
- Ак1 хьайила чун гъуцарин гьилик хпен тилит яни?
Къуьлун ник яни? Векьеринни чи арада вуч тафават хьана
кьван?
- Тади къачумир, - лагьана, - ТГипМиса, - чун я хперин
тилит туш, я ник туш, яни векь. Чун инсанар я. Хяер хуьзвай
хпехъанди абур гьарай - эвердив, лашунив элкъуьрзава. Ник
цазвай лежберди накьвадилайни, тумунилайни,
бегьердилайни гъил элкъуьрзава. Анжах инсанринни гъу
царин арада са маса авсият ава. Гъуцарин гьилер чахъ
хк1азвач. Амма чи гьар садан танда гъуцарикай пай ава. Ам
чи фагьум я. Фагъум руьгьдихъ галаз къведа. Гьа виляйни
гьуцари чахъ гьил кя тавуна, чи руыъдиз таъсириз чаз Рехъ
къалурзава. И таъсир диде-бубади вичин аялриз гудай
гьараяр хьтиндини туш. А гьараярни, эмирарни вири лап
эвелдай чи фагьумда ава. Чи руьгьдив гва. Чи пелел кхьенва.
- Гъуцарини яргьалай акъвазна килигзава ман ят1а? -
Сиртар и гафарални рази тушир, - Идан гьинаг адалат хьана?
- Гьуцари цаварилай килигзава. Гьвеч1и крарик абур
акахьдач. Гъуцариз чилел жезвай вири зат1ар иер я, гьахъ я.
Инсанар я и крарин садбур гьахъ яз, муькуьб^рни гьахъ
тушиз аквазвайбур.
- Ак1 хьайила чун ягъал я. Чун гзаф зат1арин гъавурда
авач.
- Инсанрин лап каркамдини гъуцарин патав аял я, - лагьана
Т1ипЫиса.
И ч1авуз Бугадани атана патав акъвазнавай кьван. Ада хъел галай ван винизна:
- Чун гъуцарин нинияр я! Абур чахъ галаз къугъазва!
Шимедикай к1елеяр эцигиз, ахпа чук1урдай аялар хьиз.
- Бугада, аси жемир! - лагьана Асвара.
- Бугада, аси жемир! - лагьана Термец1ани, - Вун а крарин
гьавурда авач.
- Зун гъавурда акьуна, - лагьана Бугадади. Ам лип1 хьана.
Са гьелен вирида кисна. Ахпа Римиди жузуна:
- Инсанринни гьуцарин арада вуч ухшарвал ава, Ч1ехи
фекьи?
- Су ухшарвални. Абур я к1алубдал ухшар туш, я хесетрал,
- Жаваб гана Т1ипЫиса.
- Бес чна ч1ехи Алпанан, Арчанан, Т1арлацан, Гудулан,
муькуьбурун тимталар расдайла жув алцурарзавани?
- Ваъ, - лагьана Т1ипЫиса, - А тимталар гьуцарин чи рик1е
гьатнавай суретар я. Гьуцари чеб чаз гьа ик1ни чирнава.
Абурун арада кьве гьуцран тимтал чпиз гзаф ухшар я:
ТГарлацанни Арчанан. Муькуьбурун тимталар чи рик1ери
ч1угунва.
- Белки ак1 ваъ, са масак1а я жал? - лагьана Сиртара.
- Куьне гъуцарин къанунарни, инсанри эцигнавай къану-
нар са-садав гекъига. Инсанрин къанунар ч1авар алатирлдвай
дегиш жезва. Гьавиляйни нивай лугьуз жеда хьи, инсагри
эцигай къанунрик рехне галач, абур эвелдай эхирдал кьван
гьахъ я? Садавайни им тестикь жедач. Гьуцари эцигай
къанунар лагьайтГа, чна ч1авар алатирдавай авайдалайни
к1евиз кьазва. Чун къвердивай а къанунрин гьавурда
дериндай акьазва. Гъуцарин къанунар гьахъ я.
- Крар дуьз татайла гьуцаризни экъуыъдайбур жеда. Им
ак1 лагьай ч1ал тушхьи, абурун къанунрик рехне тала.
- Им ак1 лагьай ч1ал я хьи, хъел атайла акьул квахьда.
Хъел авай кьиле акьулдиз чка амукьдач. Акьул квадарунунни
хибривилин арада акьван ч1ехи тафават жедач. Хъилс инсан хибри ийида. Хибри ксарни гьакъикъатдин ягъияр я. Суъбедиз фадлай са зат! чириз к1анзавай:
- Гъуцарни инсанар хьиз рекьидат1а? Абурузни рекьин
авани?
- Ара дат1ана гьерекатда авай зат1арихъ рекьин жедач.
Гьавиляйни чи дуьнядихъ рекьин галач. Гьавиляйни гьу-
царихъ рекьин галач, - лагьана Т1ип1т1иса.
- Дуьньядиз авай кьван сирер вуча? - Суьбс мягьтел тир.
Т1ип1т1иса адаз килигна цуьгь гьана:
- Гьавиляйни Ч1ехи Алпана лагьана: чирвал дуьньядин
кьвед лагьай рагъ я!
- Инсанриз руьгьер авай хьиз, векьериз, ч1уранриз,
тараризни руьгьер авани, Ч1ехи фекьи? - жузуна Мадагьрин
сихилдикай тир Римиди.
- Гъуцарин гьунардикай пай галачир са затГни авач.
Виридак абурун к1усар гала. Амма абурун виридаз руьгьни
лугьуз жедач. Абурун к1алубни, хесетни, ийизвай крарни
инсанрин руьгьерилай гзаф тафават квайбур я, чара я.
- Гьик1 чара я?
- Векьерик, тарарик, маларик квай руьтъдин к1усар гьар
сеферда Рагьдин патав хъфидач. Абуруз, а вскьер, малар,
тарар кьейидалай гуьгьуьниз вуч жедатГа эвелдай чида.
Гьавиляйни абуру гьар сеферда чпин чка дегишарда.
- Виридаз руьгьер авайди ят!а, бес дуьньядиз вичин руьгь
авачни?
- Ава, - жаваб гана Т1ип1т1иса.
- Бес гьим я ам?
- Дуьньядин руьгь Рагь я! Ч1ехи Рагь!
- Бес вучиз Ч1ехи Рагьди и дуьньядин винел жезвай
дявейрин вилик пад кьазвач? Адаз аквазвачни гьар йисуз
шумудни са кьегьал дявейра къурбанд физва?
- Гъуцарин къанунрив и дявеярни дуьньядин гьерекатдин
са пай я. Дегишвилерин са к1алуб я. Са идал куьтягь жезвач.
Квез чидайвал чи чилерал вил алаз къвезвай ягъийризни
чпин гъуцар ава. Абурун къанунар, къилихар, хесетар чалай
гзаф тафават квайбур я. Гьавиляйни жезвай дявейрин гу-
нагьар чи гьуцарал злач. Садни муькуьбурун гьуцарни чибур
хьиз, фагьумдив ац1анвайбур туш.
- Зун гьавурда акьуна, - лагьана Римиди, - Инсанар сад
хьтин, са кьилихдин тушир хьиз, гьуцарни са т1улдинбур
туш. Ягъийрин гьуцарни абур чеб хьиз ягъияр я. - И дявеяр
гац-муькуьдаз акси тир адалатрин, гьакъикъатрин ар;>да физ-
вай дявеяр я. Гьавиляйни чи гьуцари чун гьамиша ягьийрилай вик1егьарзава. Чи гьуцарни чахъ галаз дяведин кимел жезва. Гьавиляйни чна ягъияр гьамиша к1аник кутаз-ва.
- Бес пачагьар? Абурун кар вуч я? Жемят дявейрал тухуз-
вайбур пачагьар тушни? - суал гана Римиди.
- Пачагьар гьар халкьдин вичикай я. Гьар халкьдиз вичиз
дигай пачагьарни ава. Ачух лагьайт1а, вири халкьар дуьнья
лугьур гуьгь таквар гурарин сад вине, сад агьада авай
чара-чара к1арарал ала. Гьавиляйни абур са-садан гьавурда
акьун четин жезва.
- Ам вуч лагьай ч1ал я, Ч1ехи фекьи? - мад жузуна Римиди.
- Гьуцари инсанриз дуьнья кьат1идай гьунар ганва. И
гьунар гьар са касдин къене лап эвелдай ава. Амма ксанва.
Ам уях жен, дуьнья кьат1ун патал инсандин руьгьдинни
гандин садвал герек я. Кьведани са патахъ ялна к1анда.
Инсандин байихарни фагьум сад-садан гьавурда акьуна
к1анда. Амма инсанрин байихринни фагьумдин са-садахъ
галаз дигайвал вириданди сак1а(137) туш. Зун инсандин тГул
кшинарзавай и кьве затГун са-садаз акси хьуникай рахазвач.
11 хьтинбурун бахт садрани ахъа жедач. Инсанрин гзафбуруз
байихринни руьгьдин дигайвал хае я. И дигайвилин
дережадиз килигаани абур дуьньядин гурарин чара к1арарал
;i ia.
И гурар шумуд к1арц1инди ят1а, Ч1ехи фекьи2. Дуьньядин гурар эхир таквадайди я. Чирвилериз эхир чир хьиз, дуьньядин гурарин к1арарни сан авачир кьван
Къурбандар гунив фагьум артухар жедани, Ч1ехи фекьи?
> 1>екьив вини к1арц1ел акъах жедани? - Жузуна Суьбеди. Ваъ, инсандивай яргьал фейит1а вичивай-вич алцурар
л^'да. Гьуцарни дуьнья ваъ! Бес къурбандар вучиз гузва?
Къурбандар гьар са касди виридалай вилик вичин рик1из ьятарун патал гузва. Гьуцариз кьурбанд гурла куьне ьумнани рик1из гьик1 регьят жедат1а, Жуваз акваз-акваз дин вири жак1умриз са чимивал къведа. Тандални гьдални са секинвал алах жеда. Вилериз дуьнья авайдалай i аквада. Жув жуван виле са к1ар виниз акъатда. Вири къурбандар гьа ик1 яни?
Къурбандрин виридлай ч1ехиди гьуцариз гузвайбур я.»ед лагьайди, чалай вилик дуьньядал атана хъфенат1ани ш фагьумдин ч1ехивилив жуван халкь - Алупан имил са
ч1иб винизнавай каркам ксариз гузвайбур я. Пуд лагьайдини, хайи чилел ягьияр тун тавун патал чпин чан ганвай кьегь-алриз. Ибур течир касди Рагьдиз гьикьван дад авурт1ани, гьикьван къурбандар тук1уна гайит1ани, са хийирни авач. Абур кьабул жедач. Къурбанд гузвайбуруз чпин муддин чкани, адан гьунарни эвелдай чир хьун герек я. Инсандин чирвилер пара, рик1 гегьенш, акьул гзаф, фагьум артух жердивай, адан вичи-вичел, вичин гьерекатдал мае эцигдай такьатни ч1ехи жеда.
- Вичин ажалдив кьейибуруз къурбандар тук1унин т1вар
кьунач хьи вуна, ч1ехи фекьи?
- Ам гьар садан вичин кар я. Амма за са зат1 лугьун хьи,
дяведа кьейибурун руыъ т1егьуьндикай кьейибурун
руыъдилай вине кьазва гьуцари. Гьавиляйни, са мус ят1а
кьейибурун руьгьдиз къурбанд гунивди гьар сада вичин руьгь
михьи ийизватТа им серее кар я. Вучиз лагьайт1а, гьуцари
лагьана: масадан азаб фагьумдай ракъурзавай касдин руыъни
рик1 михьи, гевил ачух жезва. Гьавиляйни, рик1из акси фин
герек туш. Руыъ гьикьван гъуцариз мукьва ят1ани, рик1из
акси фин четин я. Рик1из акси физвай руьгьни зайиф жезва.
Вучиз лагьайт1а, садвал квахьзава. Руыъдинни.рик1ин садвал
квахьуникай ицеанар кьуьзуь жеда, рекьида. Гьар са инсан
вичин уьмуьрдин пуд лагьай паюниз гьахьайла, югь-къанди-
вай адан руьгьдинни рик1ин-тандин садвал зайиф жеда. Квез
к1ан хьайит1а, кьуьзуьвални гьа им я. Руьгьдинни рикЬш
садвилин чка чаравили кьурла инсандин руьгь тандай акъат-
на хъфизва.
- Виридаз гьа ик1 жедани, Ч1ехи фекьи?
- Ваъ, вучиз лагъайт1а, инсанрин агьзурдалай сад я,
руыъни рик1 чара жедай йикъалди уьмуьрзавайди. Амайбур
чара себебрин къурбанд жезва.
- Ибур вири Гъуцар к!вале авай улубра кхьенвани, Ч1ехи
фекьи? - Т1ермец1а жузуна.
- Эхь! Гъуцарин ч1алар чараз са улубда кхьенвай кьван. А
ктабдин т1варни "Гаф"(138) тир кьван.
- Заз гаф къалум хьурай гена, икьван ч1авалди и улубдин
"1вар заз ван хьанат1а!
ТермецГан и гафарал вири хъуьрена.
- "Гаф" къалум жен патал туш, - лагьана Т1ипЫиса, -
Гаф" лезгийрин чГала авай тарих я. Чи халкьдин-лекьерин-
лезгвйрин тарихди Ч1ехи гъуц Алпана Гъуцар суван - Гаф суван пелслай Ч1ехи Ракъдин гафар чав агакьар авурдалай ьулухъ кьил ганва.
- Чаз алпанар лугьузвай грекриз бес вучин? - чин ч1урна
Римиди.
- Абуруз чи Ч1ехи гьуц Алпан чпин Зевсдиз ухшар акуна.
Гьавиляйни пара к1ан хъана. Лап сифтейра чи меце экъвезвай
Алпан гаф абуру чи твар хьиз кьабулнавай. Гуыъуьнай
абуруз вири гьик1 ят1а чир хьана. Амма мадни чеб вердиш
хьайивал лугьунилайни кхьинилай гьил кьачузвач.
Ихтилатди ара ганваз акуна Суьбеди жузуна:
- Ч1ехи фекьи, чи чил яру яцран крчарал акъвазун дуьз
яни?
- Квез виридаз Ч1ехи Рагь аквазва. Нивай лугьуз жеда ам
гьи ч1урандин крчарал акъвазнават1а?
- Ам цава экъвезва. Ам са ч1урандинни крчарал алач, -
лагьана Суьбеди.
- Нивай лугьуз жеда варз гьи ч1урандин крчарал акъваз-
нават1а?
- Варзни рагь хьиз вич-вичиз цава къвекъвезва.
- Бес экуьн гьед? Бес яру гьед? Абур гьи ч1уранди вичин
Ьрчарал хуьзва?
Г -Абурни чеб чпиз экъвезва. Чпин ц1арц1ай физтеуьквезва.
- Бес вучиз куьне хиялзава хьи, гуя чи дуьньядин са к1ус
1 вр чил виридакай хкечГна са гьи ят1ани яцран крчарал гьалс
Яьанва?
- Бес гьик1 я, Ч1ехи фекьи? - Суьбеди мад жузуна.
- Вири хьиз. Рагь, варз, лацу гьед, экуьн шарвал гьед,
йянин шарвал гьед, яру гьед, муькуь гьетер гегьенш цава
п>ик1 азадвилив къекъвезватГа, чилини, гьак1 сирнавзава.
- Бес абур ават вучиз ийизвач?
- Гьиниз аватрай? Ви гьилер, ви кьил вакай хкатна вучиз
аилтзавач? Абурни гьак1 я. Дуьньядин руьгь тир Ч1ехи Рагъди
вири вичин патав хуьзва.
- Чехи фекьи, гьак1 жедани? - садавай вичин тажуб хуьз
хъхьанач.
- Масак1а жедач, - лагьана Т1ипЫиса, - масак1а жедач!
- Ракъини чил-цав вичин ц1арарив кьуна хуьзвани? -
жузуна Сиртара.
- Щараривни, экуьнивни, ц1увни. Куьне рик1еягГ
ракъанани, ч1ехи Рагьдин к1усар, чак виридак галай ч1з"'
Чи руыъер Ч1ехи Рагьдикай тушни?
- Ч1ехи фекьи, сини хьтин варз цавукай кватна аквада. Чк
илери чун алцурар ийизвани?
- Ваъ, чаз варз яргьалай акуна к1андай хьизни акваз*£-
ма чалай виш йисар вилик атана хъфей микитиери кхьей-
вал, варзни, Рагьни, чилни керкилбур я.
- Чаз им ван хьанва, ч1ехибуру лугьудайди тир хьи, чил
чи Гьуцар кГвалин вилик галай къван хьиз керкил я. Амма
идал ч1алахъ хьун четин я.
- Гьакъикъат ак1 я хьи, чилни, варзни, рагьни, маса
гьетерни, санлай кьурла чи дуьньяни элкъвей я. Адан
руыъни, адалатни, гьакъикъатни Рагь я. Дуьньядин эвелни,
юкьни, эхирни Ч1ехи Рагьдин гьиле ава. Рагьдин ц1арар
гьамиша дуьз рекьяй физва. Садрани каквадач. Рагьдин рехъ
дуьз рехъ я, дуьзвилин рехъ я. Дуьньядин руьгь тир Рагьдин
ц1арар кьуна гьакъикъат физва. Ада вичин рехъ садрани
какадардач. Ам Рагь хьиз гьамиша дуьз фида. Лезгийрин бахт
гьакъикъатдин гуьгьуьна фейила ахъа жеда. Лезгийри гьакъ-
икъатдикай кьуна к1анда. Ч1ехи Рагьди чаз къалурнавай рехъ
им я. Чаз маса рехъ авач.
- Амма Ч1ехи Рагьди къалурай рехъ рик1елай алудна,
к1вачер патахъ эцигдайбурни кими туш. _
- Абур Алпандин лапан алаз фида дуьньядилай. Абурун
амалар гьуцарин рик1елай алатдач. Куьне фагьумнат1а Ч1ехи
Рагьди са вилик патаз ваь, кьулухъ патазни экв, чимивал
гузва. Им ак1 лагьай ч1ал я хьи, ракьиниз инсандиз хьиз са
вилик квайбур ваъ, кьулухь квайбур, тек са хьанвайбур ваъ,
жедайбурни аквазва, чида. Гьавиляйни, дуьзвилин цен ахь-
айнавайбурун гьилер гьакъикъатдикай хкатда. Сифте Рагь-
диз асивал авурбур ахпа чеб-чпизни аси жеда.
- Ам гьик1 лагьай ч1ал я, Ч1ехи фекьи?
- Ак1 лагьай ч1ал я хьи, садбур чинал Алпанан лапан алаз
рекьидатГа, садбур рик1ел лапан алаз рекьида. И лапан
гзафбурукай чуьнуьх хьайит1ани, инсавдин вичикай чуьнуьх
жедач.
- Садбуру лугьуда хьи, гьуцариз хъсан къуллугь авур
ксарин аяларни Рагьдин, Алпанан патав масадбурулай вине
жеда. Им дуьз яни, Ч1ехи фекьи?
- Дегиш жезвай, ара дат1ана масак1а жезвай дуьньяда,
алатна фейибур квахьдач. Абурукай к1алуб дегиш хьанвай
маса зат1ар жеда. Гьавиляйни, дидедикайни бубадикай
аялрик гзаф хесетар физва. Хъсан тумуникай хъсанни къуьл
экъечГда. Гьар инсандик адан буба-дидедин т1улдикай пай
гала. Им ак1 лагьай ч1ал я хьи, хъсан касдин аялрикай хъсан
кьегьалар хьуниз муд гзаф ава. Гьа ик1 ч1ана касдин
аялрикни ч1ана къилихар гзаф жеда. Амма дуьньядин ара
дат1ана дегишвал физвай кимел гьа ик1 хьунни_мумкин я,
аксинани. Гьавиляй, гьар сада Ч1ехи Рагьдиз муьт1уьгьвал
вичин крарив чирда. Вичин крариз дигайни пай къачуда.
- Арчагони Нарлаца хьиз!
- Ун, Арчанани Нарлаца хьиз. Нарлацани Арчана кьуд пад
|ахъа дуьньядал- алай ч1уранарни, векьерни, тар_арни чпиз
1муьт1уьгьарна. Гьа и ч1авузни абурун чпин тандик галай
|нахчирдин байихар хкатна. К1иридикай ич, силиникай
къуьл, къванерикай цал, хамуникай пек жедалди абурун
|чпикайни гъуцвилиз лайих лезгияр хьана.
- Им гьик1 лагьай ч1ал я, Ч1ехи фекьи? Гьар са касдивай
|вичин т1еминив гьуцарин кьакьанвилел кьван акьах жедани?
- Эхь! Гьар са касдивай тахьайт1ани, гзаф ксарпз чпин
|руыъдив, фагьумдив дуъньядин гурар к1ар-к1ар виниз акъах-
|дай т1акьат ава. Руьгьдинни тандин садвилин сирер са-сад
|ахъайиз, инсандивай акьулдин экв вичел ч1угваз жеда. Ах-
|пани экуьникай жуван халкьдин ч1икьни кур жеда. И ксарин
[руыъер Рагьдин вичин къуьнерал хъфена ацукьда.
1ргьарилай элкъвез акъваздач.
- Ч1ехи фекьи, Рагьдин гьуьзурдив хъфей руьгьерин
|чкайрикай рахух, чаз чир хьурай, - тГалабна Михарин
сихилдикай тир кьуьзуьда.
- Чилинни вацран арада михьи хьана ахпа Ч1схи Рагьдин
1гьуьзурдиз хъфей руьгьериз чпин чкаяр ава. ТахьайтГа
[пбурун арада Ч1ехи Рагьдиз мукьва ацукьун патал къал
[гьатда. Адалатдин гьуц Ч1ехи Алпана руьгьерин чкаяр вилив
I хуьзва.
- Вучиз и карни адалатдин гьуц Ч1ехи Алла нал вегьенва,
i Ч1ехи фекьи?
- Вучиз лагьайт1а, инсанрин амаларни адалай хъсан чидай
маса гьуц авач: Вучиз лагьайт1а, чилин винел дуьзвилин,
адалатдин пад хуьниз жавабдарди Ч1ехи гьуц Алпан я. Адаз
чун вири чида. Чи хъсан крарни, ч1ана амаларни. Адаз чи
| т1улни чида, къилихни. Авунвай карни аян я, ахпа ийидай карни. Мурадни чида, т1акьатни.
- Ахпа, ч1ехи фекьи?
- Рагьдин гьуьзурдиз хквезвай руыъер вичин чкадал ацукь-
унал вил тан дуьшуьщцин кар туш. Инсанар са-садалай
тафаватквайбур хьтин руьгьерин т1акьатарни чара я. Абурун
дуьнья кьат1ун са деринвиле авач.
- Вучиз, Ч1ехи фекьи? - Михарин сихилдикай тир кьуьзуь-
давай сабуриз хьана ч.
- Им гьуцарин сир я. Рукара авай тарарин кьакьанвал,
ч!афара акъатзавай векьерин виридан атир са- жуьредин, са
гьилин туп1арин ч1ехи-гьвеч1ивал, инсандин мурадринни,
цуысверин рангар сад тушир хьиз, руьгьерин камални сад туш, Рагьдин патав руьгьерин чкаярни абурун фагьумрин деринвилиз дигайбур жеда.
- Гьик1а, ч1ехи фекьи?
- Дуьньядин гьакъикъат кьат1унин дережадилай аслу яз
руыъер Ч1ехи гьуц Рагьдилай я мукьвал, яни яргьал ацукьда.
Ч1ехи рагьдин эрч1и патахъни, чапла патахъ гьуцар ацукь-
завай ч1ал квез виридаз чида. Ч1ехи Рагьдин эрч1и патахъ
Алпан, чапла патах Варз ацукьда. Алпанан патав 1}арлацни
Арчан, Вацран патав Гудулни Алдин паб ацукьда. Яргьи
руша гьуцарин кьилел пад ирид рангадив ац1урда. Гъуцар
вири ирид к1ар цава авай тулал жеда. Гьуцарилай ирид к1ар
агьада авай тулал Ч1ехи фекьийрин, микитисринт-зарийрин,
мазанрин, философрин, Шарвили хьтин кьегьалрин руьгьери
куьбе кутада. Абурулайни ирид к1ар агьада авай тулал чпив
анжах къенивал гвай руьгьер ацукьда. Абурулайни ириДтг1ар
агьуз акахьай т1улдин, гьамиша са кГалубда амукь тийидай
руьгьериз чка ава.
- Гьа ик1 жен гьахъ яни Ч1ехи фекьи?
- Бес квез гьик1 чида? Куьне гьик1 фагьумзава? - жузуна
ТЪшМиса тип1ирвийривай.
Са гьелен садайни ван акьатнач. Эхир Мадагьрин сихилдин ч1ехида лагьана:
- Ч1ехи Рагьдиз адалат гьик1 аквазват1а, чазни гьак1
аквазва. Масак1а гьик1 хьурай? - Ада вичин жузуниз вичини
жаваб гана: - Сак1ани. Мад кускафтаррин руьгьер тухвана
гьуцарин къвалав гутадайди туш хьи?
- Вун гьахъ я, - лагьана Сахукрин ч1ехида. - Инсанризни,
руыъеризни абурун фагьумдин деринвилиз ди-
гай.аваранвилиз (139) килигай чкани, хатурни хьана к1анда.
Инсанрни руьгьерни маса са куьз ят1а килигна чара авун дуьз
туш.
- И дуьньядал гьа ик1ни я, - лагьана ТЬшЫиса, - инсандин
фагьум т1илидалай алидалди гьамиша камалдихъ гьерекатда
ава. Гьавиляйни гьар са инсандизни, руьгьдизни акьулдин
агалкьунарив гекъигай чка, хатур хьун герек я.
- Дуьз я, Ч1ехи фекьи! - Чка-чкадилай кьуьзубуру адан
гафар тестдикьарна.
Инсанрин хиялар гьар йикьан краривай къакъатна, фагьумдин рекьера гьатнавай. Ван алаз рахазвай кас авачиртГани, абурун виридан рик1ера са къалабулух авай. Гьар сада и дуьньяда вичин чка фикирзавай. Гьарда вичи ав'ур-тавурди рик1ел хкизвай.
"Им рик1ивайни ч1ехи суьгьуьр я, - фикирзавай Т1ип1т1иса. - Са-садалай икьван чара инсанар, санал рекье ракъурун. Им алакьдай тек са кьуват ава: камал. Инсандин век1егьвални гьадалди я, ажузвални".
Текъийрин чТехидан ванци Т1ип1т1ис хиялдикай чара аву-на:
- Ч1ехи фекьи! Гила куьне лагьай гафар гьакъикъат я. Амма
чаз течир крарни гзаф ава. Чаз ачухара, гьи руыъерикай
рЛирер жедат1а?
- Ширер Алпан имилдиз ак1а
|
|
|
