 |
Гипоталамус-гипофиз. Аурулары. 2. 1. Гипоталамус-гипофиз жҮйесініҢ анатомиясы мен физиологиясы
|
|
|
|
2 БӨ ЛІМ
ГИПОТАЛАМУС-ГИПОФИЗ
АУРУЛАРЫ
2. 1. ГИПОТАЛАМУС-ГИПОФИЗ ЖҮ ЙЕСІНІҢ АНАТОМИЯСЫ МЕН ФИЗИОЛОГИЯСЫ
Гипофиз – сына тә різді сү йектің тү рік ершігінің гипофизарлы ойығ ында орналасқ ан ішкі секреция безі (2. 1сурет). Гипофиз массасы 0, 5–0, 7 г, ө лшемдері 1, 3 х 0, 6 х 1, 0 см, бірақ ө лшемдері адам жасы мен жынысына байланысты ө згеруі мү мкін (ер адамдармен салыстырғ анда ә йел адамдарда ү лкендеу). Гипофизді екі бө лікке бө луге болады: алдың ғ ы (аденогипофиз) жә не артқ ы (нейрогипофиз). Аденогипофиз ү ш тү рлі жасушалардан қ ұ ралады: хромофилдер тобын қ ұ райтын ацидофильді, базофильді жасушалар жә не хромофобтар.
Сурет 2. 1. Гипофиз (жоғ арыдан қ арағ анда)
| Сурет 2. 1. Гипофиз- Гипофиз Задняя мозговая артерия- Артқ ы ми артериясы Базилярная артерия- Базилярлы артерия Верхняя мозжечковая артерия- Жоғ арғ ы мишық артериясы Глазной нерв- Кө з нерві Задняя соединительная артерия- Артқ ы жалғ астырушы артерия Диафрагма седла- Ершік дифрагмасы Внутренняя сонная артерия- Ішкі ұ йқ ы артериясы Верхняя гипофизарная артерия- Жоғ арғ ы гипофизарлы артерия Воронка гипофиза- Гипофиз қ ұ йғ ысы Зрительный нерв- Кө ру нерві Гипофизарные вены- Гипофизарлы веналар Кавернозная часть внутренней сонной артерии- Ішкі ұ йқ ы артериясының кавернозды бө лігі отводящий нерв- Ә кететін нерв кавернозный синус- Кавернозды синус |
|
|
|
Ацидофильды (эозинофильды) жасушалар ө су гормоны (Ө Г; соматотрофтар) мен пролактин (лактотрофтар), базофильды жасушалар — тиреотропты гормон (ТТГ; тиреотрофтар), адренокортикотропты гормон (АКТГ, кортикотрофтар), сонымен қ атар гонадотропиндер (гонадотрофтар): фолликулстимулдеуші (ФСГ) жә не лютеиндеуші (ЛГ) гормонды ө ндіреді. Хромофобты жасушалар хромофилдер дифференцирленетін жасушалар кө зі ретінде қ арастырылады.
Нейрогипофизде гипоталамустың супраоптикалық ядроларынан паравентрикулярлы ядроларына баратын гипоталамус-гипофизарлы жолдың талшық тары аяқ талады. Нейросекреторлы жасушалардың аксондары аксовазальды синапстармен аяқ талады жә не олар арқ ылы нейрогипофизге гипоталамус ядроларында ө ндірілетін вазопрессин (антидиурездік гормон) жә не окситоцин келіп тү седі.
Аденогипофиз эндокринді жү йенің басты реттеушісі болып табылады. Одан бө лінетін гормондар (ЛГ, ФСГ, ТТГ, АКТГ) шеткері эндокринді бездердің қ ызметін реттейді: қ алқ анша безі, бү йрек ү сті безі, гонадалар. Ал басқ а гормондар (Ө Г, пролактин) мү шелер мен нысана-тіндерге тікелей ә сер кө рсетеді.
Гипоталамус бас миы негізінде орналасқ ан, алдынан кө з жү йкесінің қ иылысымен, артынан мамиллярлы денемен, бү йірінен кө з жү йкелерімен шектеседі. Гипоталамдық аймақ ты жоғ арыдан бас миының ІІІ қ арыншасы шектейді. Ересек адамда гипоталамус массасы шамамен 4 г қ ұ райды. Ө ткізгіш жолдар гипоталамусты кө рші бас миының қ ұ рылымдарымен тығ ыз байланыстырады. Гипофиз бен гипоталамус арасындағ ы ө зара байланыс портальды жү йе арқ ылы іске асады. Гипофиздің портальды жү йесіне біріншілік капиллярлы тор кіреді, ол арқ ылы гипоталамустың аркуатты, вентромедиальды жә не паравентрикулярлы ядроларының аксондарының терминальды бө ліктерімен байланысады. Біріншілік капиллярлар шоғ ыры гипофизарлы аяқ ша бойымен гипофиздің алдынғ ы бө лігіне жетіп, портальды кө ктамырларғ а келіп жиналады да, екіншілік капиллярлы торғ а бө лінеді. Екіншілік капиллярлы тордың синусоидтары гипофиздің алдынғ ы бө лігіне гормондармен байытылғ ан қ анды тасымалдайтын ә кететін кө ктамырларғ а жиналып, жү йелік қ анайналымғ а қ осылады. Қ азіргі таң да белгілі гипоталамус гормондары сә йкес тропты гормондардың ә серін кү шейтетін (рилизинг-гормоны, либериндер) жә не тежейтін (статиндер) болып жіктеледі, алайда бұ л бір либерин (статин)-бір гипофиз гормоны деген ұ ғ ымғ а сай келмейді. Мысалы, тиролиберин ТТГ жә не пролактин ө ндірілуін ынталандырады, ал гонадолиберин ЛГ мн ФСГ-ғ а ортақ рилизинг-гормон болып табылады, соматостатин ГР мен АКТГ секрециясын тежейді.
|
|
|
Пролактин — ақ уызды гормон, басты физиологиялық қ ызметі- лактацияны қ амтамасыз ету. Баланы емізу ү рдісі пролактин секрециясын ынталандырады. Гипоталамуста синтезделетін дофамин пролактин секрециясының басты ингибиторы болып табылады.
Ө су гормоны (Ө Г, соматотропин) — бауырда ө су гормоны ық палынан синтезделетін инсулин тә різді ө су фактор-1 (ИТФ-1) арқ ылы тіндер мен мү шелерге ә сер кө рсететін полипептидті гормон. Ө Г жас балалар мен жасө спірімдерде сү йектердің ұ зына бойына ө суін ынталандырады (негізінен ұ зын тү тікті сү йекті). Сонымен қ атар, Ө Г ақ уыз синтезін жә не азоттың ағ зада сақ талуын ынталандырады, липолиздік жә не натрийуретикалық ә сер кө рсетеді. Ағ зағ а Ө Г физиологиялық мө лшерін енгізу қ ысқ а ә серлі инсулин тә різді ә сер (гликемияны тө мендетеді), кейін контринсулярлы ә сер береді. Ө Г синтезі мен секрециясы екі гипоталамустық нейропептидтермен реттеледі- Ө Г рилизинг-гормоны (соматолиберин, Ө Г-РГ) жә не соматостатин. Тә улік бойы Ө Г дең гейі қ ан сарысуында тө мен болады, шың дә режеге тек тағ ам қ абылдағ аннан кейін жетсе, дең гейі ұ йқ ы кезінде ү демелі тү рде жоғ арылайды. Ө сіп келе жатқ ан балаларда Ө Г интегральды тә уліктік ө ндірілуі ересек адамдармен салыстырғ анда жоғ ары болады.
|
|
|
Лютеиндеуші гормон (ЛГ ) аналық бездерде овуляцияны жә не тека жасушалармен адрогендердің синтезін ынталандырады, ал аталық бездерде Лейдиг жасушаларымен тестостерон ө ндірілуін реттейді.
Фолликуластимулдеуші гормон (ФСГ) аналық бездерде гранулеза жасушаларының ө суін жә не эстроген секрециясын ынталандырады, ал аталық бездерде тестостеронмен бірге сперматогенезді ынталандырады ( 5. 1. жә не 6. 1 бө лімді қ араң ыз).
Адренокортикотропты гормон (АКТГ, кортикотропин) бү йрек ү сті безінің қ ыртысты затында кортизол мен андрогендер ө ндірілуін ынталандырады (4. 1 бө лімді қ араң ыз).
Тиреотропты гормонның (ТТГ ) басты қ ызметі қ алқ анша без гормонының синтезін жә не секрециясын ынталандыру жә не тиреоциттерге трофикалық ә сер кө рсету болып табылады (3. 1 бө лімді қ араң ыз).
Нейрогипофиз - гипоталамустың супраоптикалық жә не паравентрикулярлы ядроларының аксондарынан тұ ратын, дербес автономды жү йе.
Вазопрессин (аргинин-вазопрессин, антидиурездік гормон, АДГ) 9 аминқ ышқ ылдан тұ ратын ақ уыз. АДГ рецепторлары бү йрек нефрондарының дистальды тү тікшелерінде орналасады, оның белсенуі су реабсорбциясының кү шеюіне ә келеді. Физиологиялық жағ дайда АДГ секрециясы гипоталамустың осморецепторларымен реттеледі: қ ан сарысуының гиперосмолярлығ ы АДГ секрециясын ынталандырады. Сонымен қ атар, гиповолемия жә не артериялық гипотензия АДГ секрециясын тікелей емес ынталандырушылар болып табылады.
Окситоцин вазопрессин секілді 9 аминқ ышқ ылдан тұ рады, бірақ одан екі аминқ ышқ ылының қ алдық тарымен ерекшеленеді. Окситоцин жатыр бұ лшық етіне ә сер ету арқ ылы оның жиырылу кү шін кү шейтеді, нә тижесінде босану кезіндегі жә не босанудан кейінгі жатыр жиырылуын қ амтамасыз етеді. Окситоцин сү т бездері альвеолаларының миоэпителиоциттерінің жиырылуын ынталандырып, сү т жолдарына сү ттің тү суіне жағ дай жасайды. Окситоцин секрециясының физиологиялық ынталандырушысы ә йел жыныс жолдарының кең еюі мен емізу болып табылады.
|
|
|
