 |
Болiм 1. 3. Адамда паразитті тіршілік ететін Споралылар (sporozoa) класыныҢ Өкілдері.
|
|
|
|
Болiм 1. 3. АДАМДА ПАРАЗИТТІ ТІРШІЛІК ЕТЕТІН СПОРАЛЫЛАР (SPOROZOA) КЛАСЫНЫҢ Ө КІЛДЕРІ.
Паразитті споровиктердің ішінде ең кө п тарағ ан адамдардың ауруы-безгектің қ оздырушылары бар. Ол барлық климаттық зоналарда кездеседі жә не денсаулық қ а ө те ү лкен зиян келтіреді.
Паразитті споралылардың морфологиялық ерекшеліктерін, даму циклдерін, жұ ғ у жлдарын білу, дә рігерлерге дифференциалды диагностикалау, емдеу жә не профилактикалық шараларды насихаттауды жү зеге асыруғ а мү мкіндік береді.
Споралы класс (Sporozoa)
Споралылар класының ө кілдерінде қ озғ алысқ а келтіретін ораноидтары болмайды. Биологиялық дамулары жыныссыз жә не жолдардың кезектесуімен жү реді. Адамда безкек плазмодиясы, токсоплазма, кокцидиялар паразитті тү рде ө мір сү реді.
Безгек плазмодиясы (Plаsмоdiuм)
Плазмодийдің 4 тү рі адамғ а патогенді болып келеді.
1. Plasmodium vivax –ү ш кү ндік безгектің қ оздырғ ышы.
2. Plasmodiummаlаriа -тө рт кү ндік безгектің қ оздырғ ышы.
3. Plasmodiumfаlciрarum- тропикалық безгектің қ оздырғ ышы
4. Plasmodiumоvаlе -овамалярияның қ оздырғ ышы.
Бұ л тү рлердің қ ұ рылысы, даму циклі, иесіне ә сер етуі жағ ынан айырмашылық тары болады. Бұ л ерекшеліктері безгекке диагноз қ ойғ ан кезде ескеріліп отырады. Безгек масалары кө птеген елдерде, ә сіресе тропикалық жә не субтропикалық климатты жерлерде таралғ ан.
Тіршілік циклы. Безгектің барлық тү рлерінің де дамуы аралық иесі (адамда) мен ақ ырғ ы иесінің (безгек масасында) ағ засында жү реді.
|
|
|
Рис. 7. Plasmodium vivax, P. ovale, P. malariaeомирлiкциклы:
/ — выходспорозоиттардың сілекей безі ағ ысынан шығ уы жә не оның бауыр ұ лпасына енуі;
2-4 — бауыр ұ лпасындағ ышизогония;
5-9 —эритроциттердегішизогония;
9-14 — гаметогония;
15 — ә йелгаметалары;
16 -микрогамет;
17 - ұ рық тандыру;
18 — зигота;
19 — оокинет;
20-21 — ооциста;
22 — дамығ ан ооцистаның жарылуы жә не спорозоиттердің шығ уы;
23 –сілекей безіндегі спорозоиттер;
24-27 — соң ғ ы тіндікстадиялар
Адамда шизогонияның жыныссыз кө беюі болады, безгек масасында жыныстық кө бею спорогониядеп аталады. Плазмодиялардың ө мірлік циклы жоғ ары суретте кө рсетілген.
Улпалык цикл. Плазмодийдің спорозоидтарымен зақ ымданғ ан маса сау адамды шақ қ анда оның қ анына тү седі. Олар адамның қ ан тамырлары арқ ылы бауыр жасушаларына тоқ тап, ұ лпалық шизонт тү зеді, шизогония жолымен бірнеше рет бө лініп мерозоидтар тү зіледі. Мұ ны ұ лпалық цикл деп атайды. Ә р шизонттан 1000 нан 5000-ғ а дейін мерозоиттер пайда болады. Тропикалық безгекте ұ лпалық стадиясы 6 сө ткеге дейін созылады.
Мерозоиттердің бауырда жиналғ анынан кейін, қ ан айналым жү йесінде эритроциттерге енеді.
Эритроцитарлы стадиясы. Адам эритроциттерінде безгек плазмодиялардың ү ш стадиясын ажыратамыз: шизонтты, мерозоитты, гаметоцитты.
Жас шизонттарда ортада ү лкен вакуоль пайда болады, ал цитоплазма мен ядросы шетке қ арай ығ ысады. Шизонт сақ ина тә різді болады. Боялғ ан прпараттарда шизонт кө гілдір тү сті, ал ядросы қ ызыл тү сті болады.
|
|
|
Шизонт гемоглобинмен қ оректеніп, ү лкейіп, вакуолі кішірейеді, цитоплазмасы ү лкейіп бү кіл эритроцитті қ амтиды. Ары қ арай шизонт шизогониямен бө лініп, мерозиттер пайда болады (8 ден 24 ке дейін), майда, домалақ, ядросы ортада. Эритроциттің қ абығ ы бұ зылып, мерозоиттер жаң а эритроциттерге енеді, сосын цикл қ айта басталады. P. malariaның эритроцитарлы циклі 72 сағ атқ а созылады, ал қ алғ андарында 48 сағ атқ а.
Рис 8. Қ оздырғ ыштардың морфологиялық ерекшеліктері.
Адам қ анының эритроциттерінде безгек ауруының қ оздырғ ышы.
А — Plasmodium viuax
Б— Plasmodium malaria
В— Plasmodium falciparum:
1—2 — сақ инастадиясы;
3—4 — амебалышизонттар;
5—6 — меруляция;
7—8 — гаметоциттер.
Қ оздырғ ыштардың тү рлерінің қ ұ рлыстарындағ ы айырмашылық тары.
а) Эритроциттегі P. vivax-тың пісіп жетілген шизонтының сақ ина пішіндес жалғ ан аяқ тары болады. Бө лінген кезде 14-22 мерозоидтар тү зеді.
б) P. malaria-ның пісіп жетілген шизонты эритроцитті лента тә різді қ оршап жатады. Бө лінген кезде 6-12 мерозоид тү зеді.
в) P. falcipatum жас шизонттары ұ сақ, эритроциттің ішінде сақ ина тә різді 2-3-уі орналасады. Ал пісіп жетілген тү рі дө ң гелек пішінді, гаметоциттері айшық тә різді болып келеді. Бө лінген кезде 12-24 мерозоидтар тү зеді.
г) P. ovale-ның даму сатысы. P. vivax-ке ұ қ сас. Бірақ P. ovale-де эритроциттің пішіні бө ліп шығ арғ ан ферменттерінің нә тижесінде жұ лдызша, бұ рышты т. б. болып ө згеріп кетеді.
Эритроциттердегі мерозоиттердің бір бө лігі шизонтқ а айналмай, ал жыныс формаларына: аталық жә не аналық гаметоциттерге айналады. Олар дө ң гелек немесе овалды формалы болып келеді. Ары қ арай ол маса денесінде дамиды. Ауру адамды маса шақ қ анда аурудың қ анымен бірге олардың асқ азаны (қ арнына) гаметоциттер тү сіп, пісіп жетілген гаметаларғ а (аналық жә не аталық ) айналады да, бір-бірімен қ осылып зигота – оокинета тү зеді. Зигота масаның қ арнының ішкі қ абатын тесіп ө тіп, сыртқ ы қ абатына орналасып, тығ ыз қ абық пен қ апталғ ан ооциста тү зеді. Ооцистаның ішінде бірнеше рет бө лініп спорозоидтарғ а айналады. Масаның денесінде дамуы сыртқ ы ортаның температурасына байланысты жә не 7 кү ннен 40 кү нге созылады.
|
|
|
Патогенезі. Аурулардың инкубациялық кезең і қ оздырғ ыштардың ұ лпаны цикліне сә йкес келеді, ол 8-10 кү нге дейін созылады. Безгектің ұ стауы мерозоидтардың эритроциттерде қ анғ а тү суіне, олармен бірге шық қ ан улы заттардың адам организміне ә сер етуіне байланысты болып келеді. Безгегі ұ стағ ан кезде адамның температурасы кө теріліп, денесі дірілдеп, тоң ып, басы қ атты аурады, содан кейін жалпы денеде ә лсіздік байқ алады. Айруда анемия (қ аны аздық ), кө к бауыр мен бауырдың кө лемі ү лкейеді. Кей-кезде аурудың аяғ ы ө лімге де ә кеп соғ ады. 2-3 айдан кейін аурудың белгілері жойылып адам паразитті сақ таушы болып қ алады. Ауру емделмесе рецидив болып қ алуы мү мкін, кейде ауру 10-12 жылдан кейін қ айталану мү мкін. Тө рт кү ндік безгектің ұ стауы 72 сағ атта, ү ш кү ндік жә не овомалярия 48 сағ атта, тропикалық безгектің кү нде ә р тү рлі уақ ытта ұ стауы шизонттардың пісіп жетілу жылдамдық тарына байланысты болады.
Безгек – антропозоонозды трансмиссивті ауру. Қ оздырғ ыштың спецификалық жұ қ тырушысы безгек масасы Anopheles тұ қ ымдасы. Инвазиялық масаның шағ уы арқ ылы адамғ а жұ ғ ады. Қ оздырғ ыштың резервуар иесі тек қ ана адам. Масада паразиттің дамуы ү шін температура +140 тө мен болмауы керек, сондық тан безгек ауруы кө бінесе жылы климатты аймақ тарда жиі тарағ ан. Бізде бұ л аурудың кө зі жойылғ ан, тек қ ана кездейсоқ ә келінген тү рлері тіркеліп қ алғ ан.
Лабораторлы диагностикасы. Қ анның тамшысын микроскоппен қ арау, серологиялық реакция методтары арқ ылы қ ойылады.
Алдын алуы. Жеке – шағ удан қ орғ ану. Қ оғ амдық – ауруларды анық тау, емдеу, масаларды жою.
|
|
|
