 |
§ 3. Літары э, е. § 4. Перадача акання на пісьме. § 5. Правапіс літар о, э, а ў складаных словах
|
|
|
|
§ 3. Літары э, е
1. Літара э пішацца:
у пачатку выклічнікаў э, эге, эге-ге, эй, эх;
пасля прыстаўнога г у слове гэты і вытворных ад яго (дагэтуль), а таксама ў выклічніках гэ, гэй і назвах літар (бэ, вэ і пад. );
пасля шыпячых, [р], [д], [т] і цвёрдага [ц]: жэрдка, жэмчуг, шэры, нашэсце, чэрствы, чэк, нараджэнне, абуджэнне, рэкі, рэзаць, халадэча, сардэчны, пустэча, мястэчка, цэны, у руцэ.
2. У словах іншамоўнага паходжання літары э, е як пад націскам, так і не пад націскампішуцца ў адпаведнасці з беларускім літаратурным вымаўленнем:
у пачатку слова: э ра, эсэ, э ўрыка, э пас, э тыка, Эўклі д, Эўрыпі д, Элі ста; але: е гер, е рась, ерэты к, Еўро па, еўрапе йскі, Еўпато рыя, еўпатары йскі, Ерэва н, ерэва нец, Еўфра т;
у канцы нязменных слоў, а таксама ўласных імён і геаграфічных назваў пасля зычных, акрамя л, к, пішацца э: купэ, рэзюмэ, рэнамэ, кафэ, галіфэ, кашнэ, кабернэ, фрыкасэ, плісэ, каратэ, дэкальтэ; Стру вэ, Мерымэ, Эйвэ, Хасэ, Мо рзэ, Табі дзэ, Брыгва дзэ, Каба-Ве́ рдэ, Душанбэ, Сан-Тамэ; але: камюніке, са льта-марта ле, філе, піке .
3. Літара э ў запазычаных словах пасля губных зычных, а таксама пасля з, с, н пішацца згодна з беларускім літаратурным вымаўленнем. Так, словы капэ ла, сурвэ тка, экзэмпля р, маянэ з, тунэ ль, сэ рвіс пішуцца з э, а меда ль, нерв, парла мент, перспекты ва, газе та, серві з – з літарай е.
§ 4. Перадача акання на пісьме
1. Галосныя гукі [о], [э] ў ненаціскным становішчы чаргуюцца з [а]: дом – дамы, мо ва – маўле нне, цэ гла – цагля ны, шэпт – шапта ць.
|
|
|
2. Незалежна ад паходжання слова гук[о] ў ненаціскных складах вымаўляецца як [а], што перадаецца на пісьме: гара, вада, баранава нне, ко лас, хо лад, бало та, Бандарэ нка, Ко ханава, Ку нцава, Гаме р, Сакра т, арганіза цыя, педагагі чны, электара т, харэагра фія, заало гія.
Не падпарадкоўваюцца аканню словы са спалучэннямі ро, ло, якія чаргуюцца з ры, лы: кроў – крыві – крыва вы, дро вы – дрыво тня, кро шка – крышы ць, бро вы – брыво, гром – грымо ты – грыме ць, брод – брысці, гло тка – глыта ць, бло хі – блыха .
3. У словах славянскага паходжання і запазычаннях, цалкам адаптаваных у беларускай мове, галосны [э] ва ўсіх ненаціскных складах чаргуецца з [а] і абазначаецца на пісьме літарай а: стрэ хі – страха, шэ ры – шарэ ць, чэ ргі – чарга, крэмль – крамлёўскі, жэ мчуг – жамчу жына, арэ нда – арандава ць, майстэ рня – ма йстар.
Ва ўласных імёнах са славянскай лексічнай асновай і ў даўно запазычаных словах з неславянскіх моў у ненаціскных складах гук [э] падпарадкоўваецца агульным правілам акання – пасля цвёрдых зычных ён чаргуецца з [а] і абазначаецца на пісьме літарай а: Беразіно, Чарапаве ц, Жамчу жнікаў, Чарнышэ ўскі, Шаўчэ нка, Чалю скін, лі тара, транслітара цыя.
4. Перадача на пісьме [э] ў іншых словах іншамоўнага паходжання ў ненаціскных складах асновы вызначаецца наступнымі правіламі:
у пачатку слова [э] перадаецца на пісьме літарай э ў адпаведнасці з беларускім вымаўленнем: экано мія, экза мен, эква тар, этажэ рка, элеме нт. Літара э пішацца пасля прыставак і ў другой частцы складанага слова: праэкзаменава ць, трохэлеме нтны, квінтэсэ нцыя;
|
|
|
пасля шыпячых, [р], [д], [т] і цвёрдага [ц] пішацца э: жэто н, Жэне ва, Жэра р, жэлаці н, чэкме нь, рэспу бліка, рэфо рма, Рэма рк, рэкла ма, рэа ктар, рэві зія, агрэга т, рэжы м, рэко рд, рэе стр, рэвалю цыя, цэнтралі зм, цэві та, дэта ль, гардэро б, Дэтро йт, Дэфо, дэлега т, дэманстра цыя, о рдэн, тэо рыя, тэа тр, тэлегра ф, тэлефо н, ветэра н, ка тэт, тэрмо метр, тэарэ ма.
5. У запазычаных словах напісанне э і а пасля іншых зычных рэгулюецца слоўнікам: панэ ль; але: шыне ль; сэ нсарны; але: секта нцкі.
6. Ненаціскныя фіналі -эль, -эр у запазычаных словахперадаюцца як -аль, -ар: шні цаль, шпа таль, мі таль, фо рталь, ка рцар, грэ йдар, лі дар, камп'ю тар, пэ йджар, рэйсфе дар, эспа ндар, тэ ндар, о рдар, ме неджар, фарва тар, а льма-ма тар, кра тар, прэсві тар.
Ненаціскныя фіналі -эль, -эр ва ўласных імёнах іншамоўнага паходжання перадаюцца нязменна: Ландэр, Одэр, Пітэр, Юпітэр.
§ 5. Правапіс літар о, э, а ў складаных словах
1. У складаных словах можа быць адзін націск, два і больш (асноўны і адзін або некалькі пабочных). Калі ў другой частцы складанага слова націск не на першым складзе, то ў першай частцы захоўваецца о: асно̀ вапалажэ нне, баво̀ ўнапрадзі льны, во̀ гнетрыва лы, во̀ даразмеркава ль-нік, ваго̀ нарамо нтны, во̀ ̀ стракамбінацы йны, высо̀ каідэ йны, гало̀ ўнакама н-дуючы, ко̀ рманарыхто ўка, ко̀ негадо ўля.
2. Калі ў другой частцы складанага слова націск на першым складзе, то ў першай частцы замест о пішацца а: дабрадзе й, скарахо д, салява р, дабрая касны, галавало мка, вадасхо вішча, малатабо ец, бамбасхо вішча, раўнапра ўе.
Літара о захоўваецца, калі першай часткай складанага слова з’яўляюцца слова-, што-: словатво рчасць, штодзённы, штоме сяц, штого д.
3. О пішацца ў першай частцы складаных слоў, калі другая частка пачынаецца на ў (у нескладовае): марозаўсто йлівы, торфаўбо рачны, вогнеўсто йлівы, збожжаўбо рка.
|
|
|
4. Лічэбнікі ад 200 да 900 утвараюць асобны тып складаных слоў, у якіх скланяецца і першая частка. Літары э, о, е, я пішуцца ў гэтых словах у залежнасці ад месца асноўнага і пабочнага націску ў склонавых формах.
Напрыклад*:
Н. дзвé сце тры ста чаты рыста пяцьсо т
Р. двухсó т тро̀ хсо т чатыро̀ хсо т пяцісо т
Д. двумстá м тро̀ мста м чатыро̀ мста м пяціста м
В. дзвé сце тры ста чаты рыста пяцьсо т
Т. двумаста мі трымаста мі чатырмаста мі пяццюста мі
М. двухста х тро̀ хста х чатыро̀ хста х пяціста х
Н. шэ̀ сцьсо т сѐ мсо т во̀ семсо т дзевяцьсо т
Р. шасцісо т сямісо т васьмісо т дзевяцісо т
Д. шасціста м сяміста м васьміста м дзевяціста м
В. шэ̀ сцьсо т сѐ мсо т во̀ семсо т дзевяцьсо т
Т. шасцюста мі сямюста мі васьмюста мі дзевяццюста мі
М. шасціста х сяміста х васьміста х дзевяціста х
5. Гук[э]ў першай частцы складаных слоў захоўваецца і абазначаецца літарай э: мэтанакіраваны, мэтазгодна, рэдказубы, шэравокі, арэхападобны, крэдытаздольнасць, тэлебачанне.
6. У складаных словах, утвораных ад лічэбніка ў форме роднага склону і якога-небудзь іншага слова, першая частка пішацца так, як яна пішацца ў родным склоне лічэбніка: трохдзённы, чатырохпавярховы, шасціствольны, шасцісоты, пяцідзёнка, дзесяцігодка, сямікласнік, васьмігадовы, васьмісоты, дзевяціградусны, саракагоддзе, саракапяцітонны, двухсотметровы.
7. Калі складаныя словы маюць у сваім складзе больш за дзве часткі, то кожная з іх пішацца як асобна ўзятае слова: авіяматорабудаванне, аўтатрактарабудаванне, аэрафотапрыбор, тэлефатометр.
|
|
|
