 |
Мотивация және центрация
|
|
|
|
Мотивация жә не центрация
Педагог іс-ә рекетінің мотивациялық -қ ажеттіліктер саласы А. Б. Орлов бойынша оның центрациясы терминдерінде тү сінік беріле алады. Гуманистік психологияда центрация «ерекше тү рде қ ұ рылғ ан, эмпатияғ а, басқ а адамды бағ алаусыз қ абылдауғ а жә не уайымдаулар мен мінез-қ ұ лық тың сайма-сайлығ ына негізделген, мұ ғ алім мен оқ ушының ө зара ә рекеттесуі ретінде тү сініледі. Центрация бір мезгілде мұ ғ алім мен оқ ушының тұ лғ алық ө сулерінің нә тижесі ретінде де, олардың қ арым-қ атынасының, шығ армашылық тарының дамуының, олардың тұ тастай субъективті (тұ лғ алық ) ө сулерінің нә тижесі ретінде де тү сіндіріледі» [153, 142 б. ]. А. Б. Орлов бойынша, мұ ғ алімнің тұ лғ алық центрациясы педагог іс-ә рекетінің «интегралды жә не жү йеқ ұ раушы» сипаттамасы болып табылады. Бұ л жерде мұ ғ алім центрациясының сипаты осы іс-ә рекеттің барлық кө птү рлілігін анық тайды: стиль, қ атынас, ә леуметтік перцепция жә не т. б.
А. Б. Орлов негізгі жеті центрацияны сипаттайды, олардың ә рқ айсысы педагогикалық іс-ә рекетте де, жә не жеке, нақ ты педагогикалық жағ дайларда да ү стем бола алады [153, 142-143 б. ]:
- ө зімшілдік (ө з «Менінің » мү ддесіне центрация);
- бюрократтық (ә кімшілік, бастық тардың мү дделеріне центра-ция);
- қ ақ тығ ыстық (ә ріптестерінің мү ддесіне центрация);
- беделдік (оқ ушылар ата-аналарының сұ раныстарына, мү дделе-ріне центрация);
|
|
|
- танымдық (оқ ыту мен тә рбиелеу қ ұ ралдарының талаптарына центрация);
- қ амқ орлық (оқ ушылардың қ ызығ ушылығ ына (қ ажеттеліктері-не) центрация);
- гуманистік (мұ ғ алімнің ө з мә нінің мү дделеріне (кө рінулеріне) жә не басқ а адамдар мә нінің (басқ арушының, ә ріптестерінің, ата-аналардың, оқ ушылардың ) мү дделеріне центрация) [153, 143 б. ].
Гуманистік психологияда гуманистік центрация неғ ұ рлым жетілді-рілген. Ол дә стү рлі оқ ытудың шынайылығ ын бейнелейтін алғ ашқ ы алты центрацияғ а қ арсы тұ рғ ан іспеттес. Осы центрациялардың бағ ыттануының ө згеруі немесе мұ ғ алімнің «децентрациясы» қ азіргі кү ні жалпы білім берудің жә не жеке тұ рғ ыдан қ арастырғ анда мектептегі білім берудің психокоррекциялық міндеттерінің бірі болып табылады.
***
Педагогикалық іс-ә рекет пә ндік мазмұ нмен, сыртқ ы қ ұ рылыммен сипатталады, мұ нда ерекше орын педагогтың тү рлі центрацияларына жә не ү стемдік тү рткілеріне тең естірілетін мотивацияғ а беріледі.
Ө зін-ө зі тексеруге арналғ ан сұ рақ тар
1. Педагогикалық іс-ә рекет пә ні (заты) іс-ә рекеттің кез-келген басқ а тү рінің пә нінен айырмашылығ ы неде?
2. Педагогикалық іс-ә рекеттің ішкі жә не сыртқ ы тү рткілерінің қ ұ рылымына не жатады?
3. Билік тү рткісінің педагогикалық іс-ә рекет мотивациясының қ ұ рылымына кіруін немен тү сіндіруге болады?
4. А. Б. Орлов бө лген мұ ғ алімнің жеті центрациясының қ айсысы оқ ушыларғ а (студенттерге) неғ ұ рлым келең сіз ә сер етуі мү мкін?
|
|
|
Ә дебиет
Кузьмина Н. В. Профессионализм деятельности преподавателя и мастера производственного обучения профтехучилища. М., 1989.
Маркова А. К. Психология профессионализма. М., 1996.
Маркова А. К. Психология труда учителя. М., 1993.
Митина Л. М. Психология профессионального развития учителя. М., 1998.
Митина Л. М. Учитель как личность и профессионал. М., 1994.
Орлов А. Б. Психология личности и сущности человека: парадигмы, проекции, практики. М., 1995.
Реан А. А. Психология педагогической деятельности. Ижевск, 1994.
2 тарау. Педагогикалық функциялар жә не іскерліктер
§ 1. Педагогикалық іс-ә рекеттің негізгі функциялары
Функциялар мен ә рекеттер (іскерліктер)
Педагогикалық іс-ә рекет белгілі бір педагогикалық жағ дайларда тү рлі ә рекеттердің жиынтығ ы – перцептивті, мнемикалық, коммуникативтік, заттық -қ айта тү рлендірші, зерттеушілік, бақ ылаушы (ө зін-ө зі бақ ылау), бағ алаушы (ө зін-ө зі бағ алау) жә не т. б. арқ ылы жү зеге асады. Бұ л ә рекеттер белгілі бір мақ саттарғ а бағ ынғ ан жә не саналы (мақ сатты бағ ытталғ ан) немесе стихиялы тү рде ұ стаздың ішкі тү йсікпен қ алыптастыратын педагогикалық жағ дайда қ андай да бір педагогикалық міндеттерді орындауғ а бағ ытталғ ан. Осындай белгілі бір тү рлі ә рекеттердің жиынтығ ы педагогикалық іс-ә рекеттің қ ұ рылымдық ұ йымдасуын кө рсете отырып, қ андай да бір психологиялық -педагогикалық функцияның жү зеге асуын анық тайды.
Негізгі функциялардың сипаттамасы
Зерттеушілер ұ сынғ ан педагогикалық іс-ә рекет тү сіндірмесінде (Н. В. Кузьмина, А. И. Щербаков, В. В. Богословский, А. Д. Боборыкин, Ю. В. Кожухов, В. А. Сластенин жә не т. б. ) барлық педагогикалық функциялар екі топқ а бө лінеді – мақ сатты ұ йғ арушы жә не ұ йымдық -қ ұ рылымдық. Бірінші топқ а бағ дарлаушы, дамытушы, жұ мылдырушы (оқ ушының психикалық дамуын ынталандырушы) жә не ақ параттық функциялар жатады. Осы функциялар тобы адамның дидактикалық, академиялық, авторитарлық, коммуникативтік қ абілеттерімен тең естіріледі. Жә не де осы жерде маң ызды психологиялық проблема туындайды – осы функциялардың негізінде жатқ ан дамудың ө зекті дең гейін анық тау мү мкіндігін қ амтамасыз ету тұ рғ ысынан педагогты кә сіби дайындаудың маң ызды психологиялық проблемасы жә не нысананы кө здеуді жү зеге асыру барысында ө зін барынша анық тай алмағ ан функцияларды мақ сатты қ алыптастыру проблемасы.
|
|
|
Функциялардың екінші тобын – ұ йымдық -қ ұ рылымдық – зертеулердің нә тижелерін жалпылай отырып, оғ ан жататын конструктивтік, ұ йымдастырушы, коммуникативтік жә не гностикалық функциялардың жалпы мазмұ нын белгілеуге мү мкіндік береді. Мысалы, конструктивті функция: а) оқ ушылар мең геруі тиіс оқ у ақ паратының мазмұ нын сұ рыптау мен ұ йымдастыруды; б) оқ ушылардың іс-ә рекетін жобалау, мұ нда ақ парат мең герілуі мү мкін; в) ө зінің болашақ іс-ә рекеті мен мінез-қ ұ лқ ын оқ ушылармен ө зара ә рекеттесу процесінде қ андай болатындай жобалауды қ амтамасыз етеді. Ұ йымдастырушылық функция: а) ақ паратты, оны дайындау мен оқ ушыларғ а хабарлау процесінде; б) оқ ушылар іс-ә рекетінің ә ртү рлерін; в) оқ ушылармен тікелей ө зара ә рекеттесу процесінде ө з іс-ә рекеті мен мінез-қ ұ лқ ын ұ йымдастыру арқ ылы жү зеге асады Коммуникативтік функция дұ рыс ө зара қ атынасты орнатуды ұ йғ арады: а) оқ ушылармен; б) басқ а мұ ғ алімдермен жә не мектеп ә кімшілігімен. Гностикалық (зерттеушілік) функция: а) басқ а адамдарғ а ә сер ету мазмұ ны мен тә сілдерін; б) басқ а адамдардың жастық жә не даралық -психологиялық ерекшеліктерін; в) ө з іс-ә рекетінің нә тижелері мен процесінің ерекшеліктерін, оның жетістіктері мен кемшіліктерін зерттеуді ұ йғ арады
|
|
|
Осы тө рт педагогикалық функция барлығ ы адамның академиялық, перцептивтік, сө здік (экспрессивтік) жә не коммуникативтік қ абілет-терінің дамуының жоғ арғ ы дең гейін ұ йғ арады, оның ө зі мұ ғ алімнің саналы аң ғ ару объекті болуы қ ажет. Коммуникативтік функциямен қ атар мұ ғ алім ү шін зерттеушілік (гностикалық ) функция да ү лкен қ ызығ ушылық тудырады. Ол адамның басқ а адамды барабар қ абылдау, тү сіну, бағ алау қ абілетіне жә не ө з бағ алауының (ө зін-ө зі бағ алау) ақ иқ аттылығ ына негізделеді. Мұ ғ алім ө зінің сабағ ын, ө зінің педагогикалық іс-ә рекетін, ұ жыммен, оқ ушылармен қ атынастарын психологиялық талдау кезінде зерттеушілік функцияның объекті бола алады. Зерттеушілік функцияның ө зіне қ атысты жү зеге асуының табыстылығ ы елеулі мө лшерде адамның рефлексиялылығ ымен, оның рефлективтік ойлауының даму дең гейімен анық талады. Зерттеу объекті ретінде педагогикалық процестің барлық басқ а компоненттері, факторлары бола алады, олардың ішінде оқ ушылар негізгі орын алады.
Ү йренушінің тұ лғ асын, оның оқ у іс-ә рекетін, оқ у ұ жымындағ ы мә ртебесін педагогикалық психология ә дістерімен зерттеу мұ ғ алімнің педагогикалық іс-ә рекетінің кә сіби аспектілерінің бірі болып табылады: бұ л ө з бетінше танымдық міндет, жә не осы іс-ә рекетті ұ йымдастырудың табыстылығ ының шарттары. Жә не де атап кө рсетілгендей, егер де мұ ғ алім ө зіндік білім алуғ а жә не ө зінің педагогикалық шеберлігін жетілдіруге жә не белгілі бір зерттеушілік дағ дыларғ а деген қ ажеттіліктерге ие болса ғ ана зерттеушілік функция табысты жү зеге асады. Ә рине, гностикалық (зерттеушілік) функция зерттелуге тиісті қ ұ былыстарды, олардың байланыстары мен қ атынастарын талдау, жү йелеу, жалпылау, жіктеу, қ ұ рылымдау іскерліктерінің дамуын ұ йғ арады. Адамның барлық гностикалық ә рекеттері, мысалы перцептивті, мнемикалық, ойлау ә рекеттері мұ ғ алімнің зерттеушілік функциясының жү зеге асуына қ осылады. Оғ ан қ оса, сабақ тың динамикалық ө ту жағ дайларында бұ л функциялардың жү зеге асуы педагогикалық психологияның барлық ә дістерін – бақ ылау, ә ң гімелесу, эксперимент, сауалнама жү ргізу, ә леуметтік жә не референтометрияны жә не жоғ арыда айтылғ андардың барлығ ын саналы тү рде жақ сы игеруді талап етеді
|
|
|
