Білім беру жүйе ретінде

Білім беру мә дениетті ұ дайы ө ндіру ретінде белгілі бір жү йе ретінде қ алыптаса ала алмауы мү мкін болды, оның ішінде ә ртү рлі ұ сақ жү йелер жіктелінеді (оқ ушының жас ерекшелігіне, оқ ытудың мақ сатына, шіркеуге, мемлекетке қ атысына байланысты). Педагогикалық психология берілген проблемаларды арнайы қ арастырмайды - бұ л басқ а ғ ылымдардың пә ні, бірақ ол осы жү йенің ішінде, сол жү йеде қ алыптасқ ан жағ дайлар контексінде оқ ушы (оқ итын) мен оқ ытушының ә рекетін зерттейді. Сол себепті, оның ішінде ә рекеттесетін субъекттердің ө здерін, яғ ни мұ ғ алім (оқ ытушы) мен оқ ушыны (студент) қ арастырмастан бұ рын білім беру жү йесінің негізгі сипаттамаларын атеп ө ту қ ажет [149].

Ең бірінші кезекте, білім беру ә леуметтік институт ретінде кү рделі жү йе болып табылатынын атап ө туіміз қ ажет, ол кү рделі элементтер мен олардың арасындағ ы байланыстарды қ амтиды: ұ сақ жү йелер, басқ ару, ұ йымдастыру, кадрлар жә не т. б. Бұ л жү йе білім берудің алдың ғ ы дең гейлері мен соң ғ ылары болжамдалатын мақ саттылығ ымен, мазмұ нымен, қ ұ рылымдалынғ ан оқ у бағ дарламалары жә не жоспарларымен сипатталады. Білім беру жү йесінің жү йеқ ұ рушы (немесе мағ ына қ ұ рушы) қ ұ растырушысы болып білім берудің мақ саты, яғ ни қ оғ ам ө зінің тарихи дамуының берілген сатысында қ андай адамды талап етеді жә не қ андай адамды кү тетіні болып табылады. Ә рбір мемлекетте, ежелгі заманнан бері, білім беру жү йе ретінде сол кездегі нақ ты қ оғ амдық -тарихи жағ дайларғ а сә йкес қ алыптасты, олар оның дамуының нақ ты уақ ыттық кезең іне сипат берген. Білім берудің қ алыптасу тарихы да оның ә ртү рлі сатыларында ерекше сипат алады (мектептік, орта кә сіптік, жоғ ары оқ у орындық ). Ресейде жоғ ары білім берудің дамуының мысалында С. Д. Смирнов жоғ ары білім берудің дамуы оның қ оғ амдық -саяси, экономикалық, нормативтік-қ ұ қ ық тық қ ызмет етуінің XVII ғ асырдан бастап Ресейде Славян-грек латын академиясы (1687) қ ұ рылғ анымен байланыстырады [202, 18-39 б. ].

Білім беру жү йе ретінде ө зіне Н. В. Кузьмина бойынша педагогикалық жү йе ұ ғ ымын кіргізеді. Педагогикалық жү йе жалпы білім беру жү йесінде білім беруші процеспен ара қ атынастағ ы ұ сақ жү йе ретінде қ арастырыла алынады. Оның ө з кезегінде, бес қ ұ рылымдық элементтерімен сипатталынатын ұ сақ жү йелері бар (мақ сат, оқ у ақ параты, коммуникация қ ұ ралдары, оқ ушылар жә не педагог) [99, 16 б. ].

Білім беру жү йе ретінде ү ш ө лшемде қ арастырыла алынады [192, 19 б. ]:

- қ арастырудың ә леуметтік ауқ ымы, яғ ни ә лемдегі, белгілі бір елде, қ оғ амда аймақ та, ұ йымда жә не т. б. Бұ л жерде сонымен қ атар, мемлекеттік, жеке меншік, қ оғ амдық, қ оғ амның жоғ арғ ы сатысындағ ы, клерикалдық жә не т. б. білім беру жү йесі қ арастырылады;

- білім берудің сатысы (мектепке дейінгі, бастауыш, орта толық емес жә не толық орта мектеп болып жіктелінуімен мектептік; ә ртү рлі дең гейлі жоғ ары; мамандарды терең детіп дайындау, бакалавриат, магистратура; біліктілікті арттыру мекемелері; аспирантура, докторантура);

- білім беру бейіні: жалпы, арнайы (математикалық, гуманитарлық, жаратылыстану ғ ылымы жә не т. б), кә сіптік, қ осымша.

Осы позициялардан білім беруді жү йе ретінде келесі тү рде сипаттауғ а болады:

- білім беру жү йе ретінде ақ сү йектік немесе клерикалды, мемлекеттік, жеке меншік, муниципалды немесе федералды бола алады;

- білім беру жү йе ретінде дең гейлігімен, сатылығ ымен, сипатталады, оның негізіне басым кө пшілік жағ дайда жас ерекшелік ө лшемдер алынды. Алайда, барлық мемлекеттерде жеткілікті кө лемде мектепке дейінгі білім беру, содан кейін ү ш сатылы мектептік (бастауыш, орта, жоғ ары), оның тү рлері гимназия, лицей жә не жоғ ары білім беру: институттар, университеттер, академиялар бола алады. Ә рбір сатының ө зінде оқ ытудың ұ йымдастырушы формалары бар – сабақ, лекция, семинар жә не т. б. жә не бақ ылаудың ерекше формалары - сауалнама, сынақ, емтихан жә не т. б.;

- білім беру жү йе ретінде дең гелерінің сабақ тастығ ы, басқ аруғ а кө нушілігі, тиімділігі, бағ ыттылығ ымен сипатталына алынады;

- білім беру жү йесінің ө зінің ұ сақ жү йелерііне тә н сапалық жә не сандық сипаты бар;

- білім беру жү йе ретінде А. И. Субетто мен Н. А. Селезневаның терминдерінде дуалдық принципіне сә йкес, бір мезгілде қ ызмет ету жә не дамуымен анық талады [206].

Осы кө рсеткіштердің барлығ ы ә леуметтік-экономикалық жә не жалпы педагогикалық бола отырып, мұ қ ият қ арастырғ анда психологиялық -педагогтық аспектілерді де белгілейді. Олар адам (бала) немесе оның ата-анасы білім беру жү йесінің жоғ арыдан тө мен сатыларының кейіпкері бола отырып, дұ рыс таң дауды қ алайша жасай алады; ә рбір білім беруші қ ұ рылымның ішінде (кіші, орта, мектептік, гимназиялық, лицейлік білім берудің жоғ ары сатылары) оқ ытудың субъекті оқ ушығ а қ атысты оның сатыларының ерекшеліктері қ алайша бейнеленеді; бір қ ұ рылымдағ ы дайындық тың алдың ғ ы дең гейі білім алуды басқ а қ ұ рылымда ойдағ ыдай жалғ астыруды қ алайша қ амтамасыз етеді;: оның ә рбіреуінің ә сер ету тиімділігі қ аншалық ты; жү йелерді басқ ару механизмі қ андай, осы басқ арудың ерекшелігін жетістіктердің тестік батареяларының кө мегі арқ ылы анық тау жә не т. б. сұ рақ тарғ а жауап беруден тұ рады. Бұ л жерде білім беру сапасы оқ ушылардың білімділігін зерттеу кө мегі арқ ылы анық тау процесінің ө зі психологиялық -педагогикалық проблемаларды шешудің ө зін қ амтиды.

Білім берудің қ азіргі замандағ ы жү йелерінде нә тижені шығ арылым бойынша бағ алау (out-come education) беталысы кө рініс алып отыр, ол оқ ыту тү ріне байланыссыз белгілі біріздендірілген талаптар мен стандарттармен ұ сынылғ ан. Білім беру жү йелері соң ғ ы онжылдық тарда ө з ә рекеттерін контакттік оқ ыту тү рінен қ ашық тан оқ ыту тү ріне ауысып, кең істікте жү зеге асыруы кең інен етек алып отыр, онда негізгі рө лді телекоммуникациялық қ ұ ралдар ойнайды.