 |
Білім беру процесс ретінде . Білім беру нәтиже ретінде. Қазіргі замандағы білім берудің негізгі
|
|
|
|
Білім беру процесс ретінде
Білім беру жү йесі адамды оқ ыту жә не тә рбиелеуді кө здеуші білім беру процесінде дамиды жә не қ ызмет атқ арады, нақ тырақ айтқ анда, - оқ у-тә рбие беру процесінде. Сонау ХІХ ғ асырдың аяғ ында П. Ф. Каптерев «білім беру процесі бірнә рсені біреуден басқ ағ а беруді ғ ана білдірмейді, ол тек ұ рпақ тар арасындағ ы дә некерші емес; оны мә дениетті бір ұ рпақ тан келесі ұ рпақ қ а қ ұ юшы тү тік ретінде елестету ың ғ айсыз» деген [83, 351 б. ]. «... Білім беру процесінің мә ні ішкі жағ ынан организмнің ө зін-ө зі дамытуында; мә дени қ ұ ндылық тарды ұ рпақ тан ұ рпақ қ а аманат ету жә не алдың ғ ы ұ рпақ тың соң ғ ы ұ рпақ ты оқ ытуы осы процестің тек қ ана сырт жағ ы, ол оның ең негізгі мә нін жауып тұ р» [83, 368 б. ]. Шын мә нінде алғ анда, білім беру процесінің осы анық тамасында білім берудің барлық тарихында оның негізгі міндеті адамның оны оқ ыту барысында ө зін тұ лғ а ретінде дамытуы мен ө зін-ө зі дамытуы екені ерекше аталып ө тіледі. Білім беру процесс ретінде адамның саналы ө мірінің аяғ ына дейін тоқ татылмайды. Ол мақ саты, мазмұ ны, формасы бойынша ү здіксіз тү рленіп отырады. Білім берудің ү здіксіздігі қ азіргі уақ ытта оның процесуалдық жағ ын сипаттай келе, оның негізгі ерекшелігі ретінде шығ ып отыр.
Білім беруді процесс ретінде қ арастыру, біріншіден, оның екі жағ ын ажыратуды ұ йғ арады: оқ ыту жә не ү йрету (оқ у), мұ нда терминдердің ө здері жоғ арыда аталғ андай, біртекті тұ жырымдалмайды. Екіншіден, оқ ытушының тарапынан білім беру процесі ерікті немесе еріксіз тү рде оқ ыту мен тә рбие берудің бірлігін ұ йғ арады. Ү шіншіден, тә рбилеуші оқ ыту процесінің ө зі оқ ушының позициясынан білімдер, практикалық дағ дылар, танымдық тапсырмалар, сонымен қ атар оның жан-жақ ты дамуына ә сер етуші тұ лғ алық жә не коммуникативтік тренингтерді қ амтиды.
|
|
|
Білім беру процесінде адамның дамуы кө п жағ дайда оның қ андай қ ұ ралдармен, қ андай мазмұ нда жү зеге асырылатынымен байланысты. ХІХ ғ асырдың аяғ ында жазылғ ан П. Барттың «Тә рбиелеу мен оқ ытудың элементтері» атты кітабына жү гіне отырып, П. Ф. Каптерев формалды тү рде дамудың ү ш тү рін келтіреді: рефлектендіруші - субъекттік ә лемді (адам рухын) зерттеуге дайындалу, объективті - объективті ә лемді зерттеуге дайындалу (табиғ атты) жә не жү йеге келтіруші - фактілердің кез-келген саласында қ исынды (логикалық ) тә ртіп орнату. Біріншінің қ ұ ралы тілдер болып табылады (ә сіресе латын), екіншісінікі – жаратылыстану ғ ылымдары, ү шіншінікі – математика. Бұ л дамудың ү ш тү рі жиі жағ дайларда бір бірі ү шін қ ажетсіз. «Сол себепті формалды дамудың ү ш тү рін сә йкес таланттар: гуманитарлық -ғ ылыми, жаратылыстанушылық жә не математикалық - ө з дамуының ең жоғ арғ ы сатысында бір-бірін ө зара жоқ қ а шығ арады жә не сол арқ ылы ө здерінің табиғ атының ә р тү рлілігін белгілейді» [836, 375].
Фуркацияны ұ йғ арушы, келесі кезектегі білім берудің барлығ ы саналы тү рде немесе ішкі тү йсікпен білім берудің осы тү рлерінің табиғ и айырмашылығ ына негізделеді. Соғ ан сә йкес, гуманитарлық жә не жаратылыстану-ғ ылыми (технократтық ) екі мә дениет қ алыптасты - олардың ө кілдері бір-бірімен қ осылу нү ктесін табуды ойламай, керісінше «физик-лирик» деп осы ара қ ашық тық ты одан сайын терең дете тү седі. Бұ л ара қ ашық тық білім беруде ә леммен ө зра ә рекеттесудің жобалық тә сілін қ алыптастыруғ а негізделген жаң а бағ ыттың пайда болуымен ғ ана жойылуы мү мкін (Дж. К. Джонс, В. Ф. Сидоренко, Г. Л. Ильин жә не т. б. ). Бұ л жобалық білім беру мә дениеттің жаң а тү рін қ алыптастыру тә сілі - жобалық мә дениет жә не Ү лкен дизайн мә дениеті.
|
|
|
Білім беру нә тиже ретінде
Білім беру нә тиже ретінде екі тұ рғ ыдан қ арастырыла алынады. Біріншісі – бұ л нақ ты білім беру жү йесі арқ ылы алынатын жә не білім беру стандарты формасында тіркелетін нә тиженің бейнесі. Қ азіргі замандағ ы білім беру стандарттары оқ ытудың белгілі бір курсын аяқ тау ү стіндегі адамның сапасына, оның білімі мен икемділігіне қ ойылатын талаптарды қ амтиды. Стандарттың мазмұ ны бұ л ә леуметтік мә дени тә жірибенің идеалды формада сақ талынатына ә леуетті қ ол жететін кө рінісі екені мә лім.
Екінші тұ рғ ыдан білім берудің нә тижесі бұ л белгілі бір білім беруші жү йеде оқ ытудан ө ткен адамның ө зі. Интеллектуалды, тұ лғ алық, мінез-қ ұ лық тық қ асиеттерінің қ алыптасқ ан жиынтығ ы ретіндегі оның тә жірибесі оғ ан осы енгізде кез-келген жағ дайда адекватты ә рекет жасауғ а мү мкіндік береді. Бұ л тұ рғ ыдан білім берудің нә тижесі білімділік болып табылады, ол жалпы жә не кә сіптік-мазмұ нды бола алады. Осылайша, мектеп тү лектің жалпы білімділігін қ алыптастырады. Кез-келген жоғ ары оқ у орнының тү легі осы негізде аранайы кә сіптік білімімен сипатталады. Адамды білімді ететін терең жә не жү йелі білім беру ө мір ағ ымының ауыспалы кезең дерінде сенімділік, бә секеге қ абілеттілік жә не ө зінің ар-намыс сезімінің негіздерін салады.
|
|
|
Қ азіргі замандағ ы білім берудің негізгі
беталыстары мен психологиялық принциптері
Жоғ ары білім беру психологиясы проблемаларының жетекші зерттеушілерінің бірі А. А. Вербицкий білім беруде келесі беталыстарды ажыратады, олар қ азіргі уақ ытта ә ртү рлі дә режеде да ө з кө рінісін табуда жә не бұ л кө ріністер ХХ ғ асырдың аяғ ына дейін орын алмақ шы [40].
Бірінші беталыс – білім берудің ә рбір дең гейін ү здіксіз халық тық білім беру жү йесінің қ ұ рамдас бө лігі ретінде ұ ғ ыну. Бұ л беталыс тек қ ана мектеп пен жоғ ары оқ у орнының арасындағ ы сабақ тастық проблемасын шешуді ұ йғ арады, сонымен қ атар ол студенттердің кә сіптік дайындығ ын кө теру міндетін шешуді ескере отырып, жоғ ары оқ у орны мен студенттердің болашақ ө ндірістік қ ызметінің арасындағ ы сабақ тастық проблемасын шешуді ұ йғ арады. Бұ л, ө з кезегінде студенттердің оқ у іс-ә рекеттерінде ө ндірістік жағ дайларды модельдеу міндетін қ ойды, ол барып оқ ытудың жаң а тү рі – белгілік-контекстік оқ ытуды (А. А. Вербицкий бойынша) қ алыптастырудың негізіне салынды.
Екінші беталыс – оқ ытуды индустрализациялау, яғ ни оны компьютерлендіру жә не онымен бірге жү ретін оқ ытуды технологизациялау, ол қ азіргі замандағ ы қ оғ амның интеллектуалдық ә рекетін іс жү зінде кү шейтуге мү мкіндік береді.
Ү шінші беталыс – басымды ақ параттық формалардан проблемалық элементтерді, ғ ылыми ізденісті, оқ ушылардың ө з бетімен жұ мыс істеу қ орын кең інен пайдалануды енгізу арқ ылы оқ ытудың белсенді ә дістері мен тү рлеріне кө шу. Басқ а сө збен айтқ анда, бұ л А. А. Вербицкийдің салыстырамалы тү рде айтқ аны бойынша, «ұ дайы ө ндіру мектебінен» «тү сіну мектебіне», «ойлау мектебіне» кө шу беталысы.
|
|
|
Тө ртінші беталыс А. А. Вербицкий бойынша, «оқ у-тә рбие беру процесін ұ йымдастырудың қ атаң тә ртіппен бақ ыланушы алгоритм-делген ә дістерінен жә не осы процесті дамытушы, белсендендіруші, жылдамдатушы, ойындық ә дістеріне ауысудың психологиялық -дидактикалық шарттарын шарттарын қ арастырумен... » байланыс-тырылады.
Бесінші жә не алтыншы беталыс оқ ушы мен оқ ытушының ө зара ә рекеттесуін ұ йымдастыруғ а қ атысты жә не оқ ытуды ұ жымдық, оқ ушылардың бірлескен ә рекеті ретінде ұ йымдастыру қ ажеттілігін атап ө теді, бұ л жерде ерекше назар «оқ ытушының оқ ыту ә рекетінен студенттің танымдық ә рекетіне» ауысады.
ХХ жү зжылдық тың аяғ ында білім берудің жалпы жағ дайындағ ы ө згерістердің беталыстары оны ә лемде жә не Ресейде реформалаудың жалпы принциптерімен дә лме-дә л келді. Бұ л принциптердің орта білім беруге сә йкес тұ жырымдалғ анына қ арамастан [94], білім беру жү йесінің барлық дең гейлеріне, барлық білім беруге таратылады [202, 33-37 б. ]. Бұ л келесі негізгі принциптер:
- қ оғ амның барлық тә рбиелеуші кү штері, ө сіп келе жатқ ан ұ рпақ ты тә рбиелеу мақ сатында мектеп пен басқ а арнайы институттардың бірлігі;
- адамгершіліктендіру - қ оғ амның ең жоғ ары ә леуметтік қ ұ ндылығ ы ретіндегі ә рбір бала тұ лғ асына кө ң іл аударуды кү шейту, жоғ ары интеллектуалдық, адамгершіліктік жә не физикалық қ асиеттері бар азаматты қ алыптастыруғ а бағ дар беру;
- жіктеу жә не жекелеу, ә рбір оқ ушының қ абілеттілігін толық анық тау жә не дамытуғ а дейін жағ дайлар жасау;
- демократтандыру, оқ ушылар мен педагогтардың белсенділігі, бастамашылығ ы мен шығ армашылығ ын дамыту ү шін алғ ышарттар қ ұ ру, оқ ушылар мен мұ ғ алімдердің қ ызығ ушылық тарынан туғ ан ө зара ә рекеттесуі, жұ ртшылық тың білім беруді басқ аруғ а кең інен қ атысуы.
Осы принциптерді жү зеге асыру білім беру жү есінің ө зінің бет бейнесінің, оның мазмұ ны мен ұ йымдастырушылық формасының ө згеруін ұ йғ арады, ол ұ лттық мектепті дамытуда аса толық кө рініс тапты [21]. «Жалпы жә не орта білім беру тұ жырымдамасына» - ВНИК «Школа-88» негізделген осы жобағ а сә йкес, білім беруді реформалаудың негізінде келесі базалық принциптер жатыр: білім беруді демократтандыру, оның кө п вариативтілігі, аймақ тандырылуы, мектептің ұ лттық ө зін-ө зі анық тауы, білім берудің айқ ындылығ ы, білім беруді адамгершіліктендіру, оның жіктелінуі жә не мобильділігі, оның ә рекеттік сипаты, білім берудің ү здіксіздігі.
|
|
|
Білім беруді реформалаудың осы принциптері ЮНЕСКО материалдары бойынша шолу жасасақ, ә лемдік қ ауымдастық тағ ы білім беру жү йелерін реформалаудың негізгі бағ ыттарына жатады («Образование в целях обновления, развития, в интересах демократии», 1990). Бұ л бағ ыттарғ а: білім беруді жалпы планеталық жаһ андандыру жә не адамгершіліктендіру; оқ ыту мазмұ нын мә денитанушылық ә леуметтендіру жә не экологтандыру; білім беру технологиясында пә наралық интеграциялау; білім берудің ү здіксіздігіне бағ дарлану; оның дамытушы жә не азаматтық міндеттері. Ұ лттық ресейлік мектепті дамыту жобасында білім берудің тә рбиелеуші сипаты арнайы ерекше аталынып ө теді: «Жеке жә не ө те маң ызды мә селе - азаматтылық ты, дербестілікті, жеке жауапкершілікті, қ оғ амғ а қ ызмет ету қ ұ ндылығ ын тү сіну, демократтық қ оғ ам қ ұ ру проблемаларын шешуде ынтымақ тастық ты тә рбиелеу» [21, 14 б. ].
Білім берудің қ арастырылғ ан принциптері мен бағ ыттары демократияландыру, жаһ андандыру, аймақ тандыру, полярландыру, маргиналдандыру жә не кө ріністік процестерінде қ азіргі замандағ ы ә лемнің ғ аламдық беталыстарын айқ ындайды [190]. Білім беру кең істігінде ө згеріп отыратын беталыстар ә лемдегі ө згерістердің жалпы бағ ыттарын айқ ындайтыны мә лім жә не, керісінше, бұ л бағ ыттар білім беруде қ алыптасып жатқ ан беталыстардың бейнесінің мә ні. Ә рине, білім беруде болып жатқ ан ө згерістер ғ ылыми қ абылдау, жалпылауда жә не жалпы тұ рғ ыдан – оқ ыту теориялары мен оның негізгі бағ ыттарында кө рінісін тапты жә не ә лі де тауып жатыр. Бұ л ө згерістер қ оғ ам тарапынан да адамның психикалық дамуының негізгі психологиялық принциптерін тү сінуін кө рсетеді, олар «білім беруді қ ұ ру» барысында ескерілуі қ ажет. Осындай принциптердің жү йесіне В. П. Зинченко дамудың шығ армашылық сипатын, дамудың ә леуметтік мә дени контексінің жетекші рө лін; дамудың сенситивтік кезең дерін; бірлесіп ә рекеттесу жә не қ арым-қ атынас жасау; жетекші қ ызмет пен оны ауыстыру заң дылық тары; жақ ын арада даму зоналарын анық тау; бала дамуның ү детуі; балалық дамудың барлық сатыларының қ ұ ндылығ ының мә ң гілігі; аффект пен интеллекттің бірлігі (белсенді қ ызметкер принципі); белгілік-символикалық қ ұ рылымдардың ә сер ету рө лі; интериоризация мен экстериоризация жә не дамудың бірқ алып-сыздығ ы (гетерохронность) [77, 246-252 б. ].
|
|
|
