 |
2.2. МакКлелландтың қажеттілік теориясы.
|
|
|
|
2. 2. МакКлелландтың қ ажеттілік теориясы.
Д. МакКлелланд иеленген қ ажеттіліктер теориясын ұ сынады. Онда ол қ ажеттіліктердің ү ш денгейін бө ліп кө рсетеді:
— табыс;
— билік;
— қ атыстылық;
К. Альдерфердің ERG тұ жырымдамасы басқ аларғ а қ арағ анда жаң а болып табылады. Ол ө мір қ ажеттіліктерін Маслоу пирамидасын тө менгі екі сатысына сә йкес тү ренді келтіреді; байланыс қ ажеттіліктерін қ арым – қ атынас жасаудан, мойындаудан, қ олдау кө рсетуден, топ қ ауіпсіздігінен тұ ратын, пирамиданың ү шінші сатысына, сонымен қ атар жарым-жартылай екінші, тө ртінші сатыларғ а ұ қ сас етіп келтіреді; адамның мойындауғ а жә не ө зінің тұ жырымдауғ а ұ мтылуы негізінен Маслоу пирамидасының жоғ ары екі сатысына парапар келетін ө су қ ажеттіліктерін келтіреді.
МакКлелландтың қ ажеттілік теориясы адамның қ ызметке деген мотивациясын анық тайтын кең таралғ ан қ ажеттіліктер концепциясы болып табылады. Ол жоғ арғ ы дең гейдегі қ ажеттіліктерге арқ а сү йенеді. МакКлелландтың пікірінше, адамдарда басты ү ш қ ажеттілік болады: билікке ұ мтылу, жетістікке жету жә не қ атысушылық. МакКлелландтың идеяларына сә йкес, бұ л қ ажеттіліктер қ атты сезілетін жағ дайда олар адамдардың жү ріс – тұ рысына айтарлық тай ә сер етеді. Сонымен қ атар олар осы қ ажеттіліктерді қ анағ аттандыру ү шін қ андай да бір ә рекет жасауғ а мә жбү рлейді.
Билікке ұ мтылу қ ажеттілігі басқ а адамдарғ а ү стемдік етуге тырысудан кө рінеді. Мұ ндай адамдар батыл, ә рі ө з кө зқ арасына берік болады. Олар ө те шешен жә не басқ алардың кө ң ілін аударылуын талап етеді.
|
|
|
Жетістікке жету – қ ажеттілігі табысқ а жетуден ғ ана емес, жұ мысты табсты аяқ тауғ а, талпыныстан кө рінеді. Бұ лар ө з табыстарын жария етуге тырысады жә не нақ ты бағ алануын талп етеді.
Қ атысушылық қ ажеттілігі – Маслоу теориясына ұ қ сас. Мұ ндай адамдар достық қ атынастар орнатуды ә леуметтік қ арым – қ атынас жасауғ а, басқ аларғ а кө рсетуге талпыныс ү стінде болады.
2. 3. Герцбергтің қ ос факторы теориясы
Χ Χ ғ асырдың 50 – 60 ж. ж. Фредерик Герцберг ө зінің серіктестерімен бірге мотивациянвың адамдардың жү ріс – тұ рысына, қ анағ аттанушылығ ына немесе қ анағ аттанбаушылығ ына қ андай ә сер ететіні туралы зерттеу жү ргізді. Зерттеу барысында ол ө те ірі фирманың 200 инженерлері мен кең се қ ызметкерлерінің тө мендегі сұ рақ тарғ а жауап беруін ө тінді:
1. Қ ашан ө зің ізді қ ызметтегі міндеттерің із орындалғ аннан кейін ө те жақ сы сезінесіз?
Қ ашан ө зің ізді қ ызметтегі міндеттерің із орындалғ аннан кейін нашар сезінесіз?
Ф. Герцберг ө мірде тек қ анағ аттану ғ ана емес, сонымен бірге кейбір қ ажеттіліктердің қ анағ аттандырылмауы да адамның іс- ә рекетіне ық пал ететінін кө рсетті. Б
Осы зерттеулердің негізінде оның жасағ ан қ орытындысы ө зіндік ерекше болып шық ты. Герцбергтің қ орытындысы бойынша, алынғ ан жауаптарды екі категорияларғ а бө луге болады:
Біріншісі – «гигиеналық факторлар»;
Екіншісі – «мотивациялар» деген.
Гигиеналық факторлар – істелетін жұ мыс қ оршағ ан ортамен байланысты. (жалақ ы, сыйақ ы, ішкі ортаның жағ дайы жә не т. б. )
|
|
|
Мотивация – жұ мыстың мә ні мен сипатына байланысты (мойындауғ а, табысқ а, шығ армащылық ө суге, жұ мыс бабынада жылжыуғ а жә не т. б. )
|
Гигиеналық факторлар | Мотивациялар | |
| Фирма мен ә кішіліктің саясаты | ||
| Жұ мыс жағ дайы | ||
| Ең бек ақ ы | ||
| Басшылар, бағ ыныштылар, жеке адамдар арсындағ ы байланыстар | ||
| Жұ мысты тікелей бақ ылау дә режес | ||
Гигиеналық факторлар жоқ немесе жеткіліксіз болса адамдарда жұ мысқ а деген қ анағ аттанбаушылық пайда болады. Мотивацияның болмауы мұ ндай қ ауіп тө ндірмейді, бірақ гигиеналық факторлар болмайынша мотивацияны болуы мү мкін емес.
Сонымен, бұ л айтылғ ан қ орытынды, мотивацияны ық тимал қ ұ былыс ретінді қ арастыру ретінде қ арау керек екені туындайды. Белгілі бір жағ дайда белгілі бір адмды ынталандыратын нә рсе адамғ а мү лде ә сер етпуі мү мкін. Сонымен, мотивация тү сінігіне маң ызды ү лес қ осқ ан Герцберг теориясы да кө птеген айнымалы шамаларды есепке ала алмады. Мотивация тетігін тү сіндіру ү шін кө птеген мінез – қ ұ лық аспектілерін жә не қ оршағ ан орта параметрлерін қ арастыру қ ажет екендігі зерттеушілерге айқ ын болды. Дә л осыны жү зеге асыру барысында мотивацияның іс – жү ргізушілік теориялары ө мірге келді.
3. Мотивацияның процессуалдық (іс – жү ргізушілік) теориялары.
Адамның жү ріс – тұ рысы оның ә рекетіне ә сер ететін қ ажеттіліктерге, неге ұ мтылады, не алғ ысы келеді жә не оның осығ ан қ андай мү мкіндіктері бар екеніне тә уелді. Бірақ, егер болжайтын болсақ, осының барлық кең тү рде мә лім, сонда да адамның мотивациясын дә л нақ ты тү рде тү сінуге кепілдік бермейді, ол адамдардың мақ саттары мен қ ажеттіліктері туралы барлығ ын білу мү мкін емес жағ дайларда қ иынғ а соғ уы мү мкін. Дегенмен осыдан мотивациялық процесті жете ұ ғ ынуғ а, басқ аруғ а болмайтындығ ы шығ ады. Нә тижелерге қ ол жеткізу ү шін адамдарғ а қ алай ә сер ету керектігі, оларды мотивациялау, мотивациялық процестің қ ұ рылысы жайлы бірқ атар теориялар бар. Осы типтегі теориялар мотивациялық процесінің теориялары тобын қ ұ райды. Мотивацияның жалпы концепциясы келесі жағ дайлардан тұ рады. Адам мақ сатты жә н оның шешімі ү шін мү мкін сыйлық ты тү сіне отырып, осы ақ паратты ө зінің қ ажеттіліктерімен, мотивациялық қ ұ рылымдармен жә не мү мкіндіктерімен сә йкестендіріп, белгілі бір ық ылас тудырады, ол сандық жә не сапалық мінездемелерге ие нақ ты шешімге ә келеді.
|
|
|
Бұ л қ ұ рылым ө те жалпы болып табылады, ө йткені ол сыйлық беру механизмін ашпайды.
Процессуалдық теорияда адамдардың ә ртү рлі мақ саттарғ а жетулері ү шін ө з кү ш – жігерін білуі жә не мінез – қ ұ лық тардың бір тү рін таң дауы талқ ыланады.
Іс – жү ргізушілік теориясы қ ажеттіліктердің болатынын теріске шығ армайды, бірақ адамдардың мінез – қ ұ лық тарын тек қ ана солар анық тайды дегенмен келіспейді.
Процессуалдық теория бойынша тұ лғ аның мінез – қ ұ лқ ы оның сещінуі мен кү туінің қ ызметі (функциясы) болып табылады. Ол берілген жағ дайда тә уелді.
Мотивацияның ү ш негізгі процессуалдық теориялары бар:
Кү ту теориясы;
Ә ділеттілік теориясы;
Портер – Лоулер ү лгісі.
|
|
|
