 |
қарым-қатынастағы және оқу-педагогикалық
|
|
|
|
қ арым-қ атынастағ ы жә не оқ у-педагогикалық
іс-ә рекеттегі «кедергілер»
§ 1. Қ иындатылғ ан қ арым-қ атынастың
анық тамасы жә не жалпы сипаттамасы
Қ арым-қ атынастағ ы қ иындық тың жалпы сипаттамасы
Педагогикалық психологияның, қ арым-қ атынас психологиясының кү рделі, педагогикалық мә нді проблемасы адамның іс-ә рекетте, қ арым-қ атынаста кездесетін қ иындық тары немесе қ арым-қ атынас «кедергі-лері» проблемасы болып табылады. Алайда, тү сіну, (мә тіндерді) айтылғ ан пікірлерге тү сініктеме беру қ иындық тары жә не оның диалог жә не жұ ртшылық пен қ арым-қ атынас жағ дайында туындауы ежелгі уақ ыттың риторикасында да қ арастырылғ ан, мысалы, жоғ арыда келтірілген Цицерон трактатында бұ л проблема коммуникативтік-ақ параттық теорияның, ә леуметтік–психологиялық теорияның жә не біздің жү з жылдық тың ортасынан бастап когнитивті психология контексіндегі арнайы зерттеулер объекті ретінде зерттелді (Д. Катц, Л. Ли, Г. Лассвелл, М. Андерсон, Е. С. Кузьмин, Б. Д. Парыгин, Б. Ф. Ломов, Я. Л. Коломинский, Е. А. Климов жә не т. б. ).
Педагогикалық іс-ә рекетте мұ ғ алім (оқ ытушы) мен оқ ушы (студент) арасындағ ы жә не сынып (топ) ішінде оқ ушылар (студенттер) арасындағ ы ө зара ә рекеттесу процесіндегі қ иындық тар оғ ан ә сер етуші, себеп тудырушы факторларды анық тау мақ сатында елеулі екпінмен зерттелуде. Жә не де осы қ иындық тардың оқ у іс-ә рекеті ү шін мә ні де зерттелуде (Н. В. Кузьмина, А. А. Леонтьев, А. К. Маркова, В. А. Кан-Калик, Е. В. Цуканова, В. В. Рыжов, Л. А. Поварницына жә не т. б. ). Қ арым-қ атынас «қ иындық тары», «кедергілері» – бұ л субъективті қ ұ рылу, субъекттің қ андай да бір кү рделі, таң қ аларлық, стандартты емес, қ арама-қ айшылық ты жағ дайды бастан кешіруі екенін атап ө тейік. Сондық тан, бір адамда қ иындық туғ ызғ ан жағ дайды басқ а адам мү лдем байқ амауы мү мкін.
|
|
|
Қ иындық тар анық тамасы
Қ арым-қ атынастағ ы қ иындық тар (іс-ә рекеттегі) – адамның болжанғ ан (жоспарланғ ан) қ арым-қ атынасты жү зеге асырудағ ы «іркілісті» субъективті бастан кешіру кү йі, яғ ни қ арым-қ атынас серігінің оның ә рекеттерін қ абылдамауы салдарынан, мә тінді тү сінбеу (хабарды), серігінің тү сінбеуі, комммуникативтік ситуацияның, ө зінің психикалық кү йінің ө згеруі жә не т. б. салдарынан болатын «іркілістер». Қ иындық тар іс-ә рекетттің, қ арым-қ атынастың тоқ талуы, ү зілуі, оларды жалғ астыру мү мкін болмау формасынан айқ ындалады (А. К. Маркова). Іс-ә рекет процесінде қ иындық тардың пайда болуы жә не оны саналы тү сіну, объектілендіру проблемалық жағ дайдың пайда болу шарттарының бірі екенін, мұ ның ө зі ойдың (С. Л. Рубинштейн) пайда болуы мен алғ а жү руінің алғ ышарты мен негізі болып табылатынын есепке ала отырып, ол педагогикалық психологияда адамның интеллек-туалдық іс-ә рекетін белсендендіру факторы, қ алыптасқ ан «қ иын» жағ дайдан шығ удың жаң а тә сілдері мен қ ұ ралдарын табуды ынталан-дыру факторы ретінде де қ арастырылуы мү мкін. Осығ ан байланысты педагогикалық қ арым-қ атынас процесіндегі қ иындық тардың позитивті жә не негативті функцияларын бө леді.
|
|
|
Қ иындық тар функциясы
Қ иындық тардың позитивті функциясы (А. К. Маркова бойынша) «... екі мә нге ие: а) индикаторлық (мұ ғ алімнің назарын аудару; мысалы, зейінді мұ ғ алім ө зінің қ иындық тарын оқ ушыларының қ ателіктерінен кө реді); б) ынталандырушы, жұ мылдырушы (мұ ғ алімнің іс-ә рекетін қ иындық тарды талдау мен оларды жең уде белсендендіру, тә жірибе жинақ тау)» [129, 84 б. ]. Осы тұ рғ ыдан мұ ғ алімнің кү рделі педагогикалық немесе коммуникативтік міндеттерді сә йкес шешпеу салдарынан туатын қ ателіктерге қ атысты мұ ғ алім позициясының екіжақ тылығ ы кө рнекті. Біреулері мұ ндай іс-ә рекетте қ ате жіберуге болмайды десе, басқ алары оларды қ ажетті жә не міндетті тү рде болатын элемент ретінде қ арастырады.
Сонымен бірге, А. К. Маркова қ иындық тардың негативті функцияларын да бө леді, олар да екі мә нге ие: «а) тежеуші (қ иындық тарды жең у жағ дайының болмауы кезінде немесе ө з-ө зіне қ анағ аттанбау болғ ан жағ дайда мысалы, ө зін-ө зі бағ алаудың тө мен болуы) жә не б) деструктивті, қ иратушы (қ иындық тар іс-ә рекеттің тоқ талуына, ыдырауына, мектептен немесе кә сіптен бас тартуғ а ә келеді)» [129, 84 б. ].
Ә детте іс-ә рекетте, қ арым-қ атынаста адам тек осы процестердің ары қ арай қ алыпты іске асуына кедергі келтіретін жағ дайларды ғ ана белгілеп отырса, мұ ғ алім ү шін ө з басынан ө тетін қ иындық тарды да, оларды ү немі қ иындық тар ретінде саналы тү сінбесе де білу маң ызды. Іс-ә рекет субъекттері оны қ иындық тар, кедергілер ретінде тү сінетін бірлескен іс-ә рекетте, қ арым-қ атынаста кездесетін ауыртпалық тар мен кедергілер, зерттеу (Е. В. Цуканова) нә тижелерінің кө рсетуінше, іс-ә рекеттің сипаты мен қ арым-қ атынастың жағ дайына сә йкес келмейтін мінез-қ ұ лық тан, контакт орнату мен оны сақ тау ерекшеліктерінен, қ арым-қ атынасқ а тү скен адамдардың психологиялық жайлылығ ының дең гейінен, олардың эмоционалдық кө ң іл-кү йлерінен байқ алады. Қ иындық тар осы жағ дайлардың біреуінде байқ алынуы мү мкін, алайда кө п жағ дайда олардың бірнешеуінде бір мезгілде байқ алады.
|
|
|
§ 2. Педагогикалық ө зара ә рекеттесуде
болатын қ иындық тардың негізгі салалары
Қ иындық тар саласының негізгі сипаттамасы
Қ азіргі кезде қ арым-қ атынас қ иындық тары, немесе «кедергілері» оларды талдау мен келістер негізіне байланысты тү рлі позициялардан қ арастырылады. Мысалы, жалпы психологиялық тү сініктеме беру шегінде олар мағ ыналық, эмоционалдық, когнититвтік, тактикалық ретінде бө лінеді. Іс-ә рекеттік келісте мотивациялық жә не операционалдық қ иындық тар бө лінеді, олар қ арым-қ атынастың коммуникативтік жә не интерактивтік екі негізгі жақ тарымен ара-қ атынаста болады. Олар, ө з кезегінде, когнитивтік, аффективтік жә не мінез-қ ұ лық тық аялардан кө рінеді (Л. А. Поварницына).
Сонымен бірге, адамның қ арым-қ атынастағ ы қ иындық тары тек қ ана іс-ә рекет сипатымен емес немесе эмоционалдық, когнитивтік (мысалы, когнитивті стиль) жә не тағ ы басқ а тұ лғ а аяларымен тең естірілмейді, сондай-ақ ол неғ ұ рлым терең жә не кең ық палдар салдарынан болуы мү мкін. Адамның қ арым-қ атынастағ ы қ иындық тарының келесі негізгі салаларын бө луге болады: этно-мә дени, мә ртебелік-позициялық -рө лдік, жас ерекшелік, жеке даралық -психологиялық, іс-ә рекеттік, тұ лғ а аралық қ атынастар саласы. Олар, ә рине, «адам» деген ортақ тұ тас жү йеде бір-бірін жауып, ө зара ә рекеттеседі, бірақ теоретикалық тұ рғ ыдан талдау мақ сатында ә рқ айсысының ә рекеті жеке қ арастырылуы мү мкін.
|
|
|
