Тұлғааралық қатынастар қиындықтар саласы ретінде

Тұ лғ ааралық қ атынастар қ иындық тар саласы ретінде

Тұ лғ а аралық қ атынастар елеулі мө лшерде ү йренушілердің бірлескен оқ у іс-ә рекет сипатына жә не мұ ғ алімнің (оқ ытушының ) педагогикалық іс-ә рекетіне ә сер етеді (А. К. Маркова, Я. Л. Коломинский, Н. В. Кузьмина, А. А. Реан жә не т. б. ). Осы қ атынастар негізінде жатқ ан симпатия (антипатия), қ абылдау (қ абылдамау), қ ұ ндылық бағ дарлардың сә йкес келуі немесе олардың айырмашылығ ы, іс-ә рекеттің когнитивтік жә не жалпы даралық стильдерінің сә йкестігі немесе айырмашылығ ы жә не кө птеген басқ а жағ дайлар адамдардың ө зара ә рекеттесулерін жең ілдетуі немесе елеулі қ иындатудан оны тоқ татуғ а дейін ә келуі мү мкін. Конвенционалдық қ атынастар рө лдерінің негізгі репертуарымен сә йкес келетін тұ лғ а аралық қ атынастар, іс-ә рекет тиімділігін кү шейтеді, ал олардың ішкі айырмашылық тары оның бұ зылуына ә келеді.

Қ арым-қ атынаста қ иындық тарды тудыратын, серіктердің маң ызды тұ лғ а аралық ерекшелігі, олардың ә рқ айсысында қ андай да бір тұ лғ алық кү йлердің ү стемдігі болып табылады. Э. Берн бойынша [23], ә р адам тұ лғ асының сана қ ұ рылымында ү ш кү й болады: «Ата-ана», «Ересек адам», «Бала». Бұ л жерде біріншісі – «Ата-ана» – екі жақ ты ашылуы мү мкін: не қ адағ алаушы-ө ктемшілдік функцияда, не кө мектесуші-қ амқ оршы функцияда. Э. Берн ү ш кү йдің ә рқ айсысының вербалды жә не вербалды емес сипаттамаларын жә не бірдей немесе тү рлі жағ дайлардағ ы адамдардың ө зара ә рекеттесуі мысалдарын келтіреді. Педагогикалық қ арым-қ атынас ү шін оның оқ ытушы-тә рбиелеуші сипатына қ арай «Ата-ана» кү йі ү ндес болып табылады. Педагогтың рө лдік орыны мен «Ата-ана» сипаттамасы кө п жағ ынан сә йкес келеді. Оғ ан бағ алау, рұ қ сат ету, тү сіндіру, ұ ялту кіреді. Бұ л педагог пен ата-ана ү шін ортақ ә рекеттер болып табылады. Алайда, олар педагогикалық процесте педагог («Ата-ана») – оқ ушы («Бала») қ атынасына ғ ана жарамды. Егер де оқ ушы рө лінде «Ересек адам» болса, оның сипаттамасы тү сіну, логикалық, пайымдау, контакттылық, ө з бетімен шешім қ абылдаушылығ ы болып табылса, ондай қ арым-қ атынаста екі жақ ты қ иындық пайда болады. Ә рине, педагогикалық процесс ү шін оң тайлы вариант «Ересек адам – Ересек адам» қ атынасы болып табылады.

Тұ лғ ааралық қ атынастар факторымен шартталғ ан қ арым-қ атынас қ иындығ ы іскерлік қ арым-қ атынас стилін ө згерту формасында, келіспеушілікті сылтаурату, серігін ә дейілеп жалғ ан ақ параттандыру, іскерлік қ арым-қ атынастан кету жә не т. б. формаларда табылатыны кө рсетіледі. Қ арым-қ атынасты қ иындатушы кө птеген факторлардың ішінде (тұ лғ а аралық қ атынастар сипаты, жеке даралық -психологиялық ерекшеліктер, іс-ә рекетке араласушылық, ө зара ә рекеттесу жағ дайының ерекшеліктері) дә л осы тұ лғ а аралық қ атынастары статистикалық мә нде бірінші орын алады [229].  

Қ иындық тарды ө зара бағ алау

«Мұ ғ алім–оқ ушы» жә не «оқ ушы–оқ ушы» қ атынастарында пайда болатын қ арым-қ атынас қ иындық тары қ арым-қ атынасқ а қ атысушылар тарапынан жә не басқ а адамдармен тү рліше бағ аланады (Е. В. Цуканова). Мысалы, қ арым-қ атынас қ иындық тарын мұ ғ алімнің бағ алауы мен оқ ушылардың бағ алауы сә йкес келмейді (номенклатура жә не рангілік орны бойынша). Егер мұ ғ алімдер «мұ ғ алім–оқ ушы» схемасы бойынша неғ ұ рлым кө п қ иындық тарды қ арым-қ атынас серіктерінің даралық ерекшеліктері тудырады деп есептесе, онда оқ ушылар осындай қ арым-қ атынастағ ы қ иындық тар себептерінің ішінен бірінші орынды мұ ғ алімнің іс-ә рекеттегі ерекшеліктеріне береді. Бұ л жерде, жалпы бірлескен оқ у іс-ә рекетінің шарттарын сипаттай отырып, зерттеушілер негізгі қ иындық тардың ең алдымен тұ лғ а аралық қ атынастармен, кейін араласушылардың жеке-психологиялық ерекшеліктерімен байланысты екенін жә не тек содан кейін олардың іс-ә рекетке қ атысу сипатымен байланысты екенін белгілейді.

Оқ ушылар мен мұ ғ алімдердің олардың контакттілігі бойынша бағ алауларының 90% кө бі сә йкес келмейді. Оқ ушылар педагогтарды контактке қ иын тү сетіндер ретінде ү ш есе жиі бағ алайды (педагогтарғ а қ арағ анда), оларды қ атал, «барьерлі» деп есептейді (З. А. Нолиу, Л. Б. Филонов).

Студенттердің педагогикалық қ арым-қ атынастарына жү ргізілген зерттеулер тек қ ана педагогикалық жоғ ары оқ у орындары студенттерінің қ иындық тарының ө згешелігін ғ ана емес, сондай-ақ осы қ иындық тардың біріншіден, бесінші курсқ а дейінгі ө згеру динамикасын да айқ ындауғ а мү мкіндік берді. Ә леуметтік бағ дарланғ ан оқ у-педагогикалық қ арым-қ атынас жағ дайында студенттер жұ ртшылық алдына шығ ып сө йлеуге ү йренбегендіктен (49%), болып жатқ ан жағ дайлардың қ алайша болуы керектігі жө ніндегі ішкі тү йсігінде қ алыптасқ ан елеске сә йкес келмеуінен, бұ рын табиғ и болғ ан қ имылдарының, қ озғ алыстарының, жалпы мінез-қ ұ лығ ының қ ысылшаң -дығ ының салдарынан қ иындық тарды сезінеді (71%) [176].  

Л. А. Поварницына тарапынан студенттер қ арым-қ атынасындағ ы қ иындық тардың алты тобы бө лінген. Біріншісіне студенттердің ө зін қ алай ұ стауды, не айту керектігін білмеулерімен байланысты қ иындық тар жатады. Екінші топтағ ы қ иындық тар қ арым-қ атынас серігінің тү сінбеушілігінен туындайды, яғ ни қ арым-қ атынастың ө зіндік перцептивті жағ ының жеткіліксіз қ алыптасуынан. Ү шінші топ, сө йлеушінің қ арым-қ атынас серігінің тү сінбеуі жә не қ абылдамауынан туындағ ан қ иындық тар қ ұ райды. Тө ртінші топтағ ы қ арым-қ атынас қ иындық тары сө йлеуші басынан кешіретін қ ысылу, ың ғ айсыздану, сенімсіздік сезімдерімен шартталғ ан. Бесінші топ қ иындық тары серігіне қ атысты риза болмау, тіпті ашулануды бастан кешірумен байланысты. Алтыншы топ адамның жалпы қ арым-қ атынасқ а риза болмауымен байланысты қ иындық тарды қ амтиды. Осы негізде автор студенттердің тү рлі ә леуметтік салалардағ ы, курсқ а (біріншіден ү шіншіге дейін) жә не тағ ы басқ а факторларғ а байланысты қ арым-қ атынас жасау ерекшеліктерін талдайды. Ү лкендермен араласқ анда студенттер қ арым-қ атынас серігін тү сінбеу қ иындығ ына сирек кездесетіні (14, 2 %) жә не де ө зін қ алай ұ стауды, қ арым-қ атынас пә нін білмеумен байланысты қ иындық тармен жиірек (29, 6 %) кездесетіні кө рсетілген. Студенттердің қ ұ былыстармен қ арым-қ атынасында екінші жә не ү шінші топ қ иындық тары жең ілірек ө тіледі. Бірінші курстан ү шінші курсқ а ө ту шамасына қ арай ата-аналарымен, туыстарымен қ арым-қ атынас жасау қ иындық тары сақ талады, ал танымайтын адамдармен араласуда қ иындық тардың кү рт тө мендеуі байқ алады.

Қ арым-қ атынастағ ы, іс-ә рекеттегі қ иындық тардың негізгі аймақ тарын талдау, олардың қ арым-қ атынас жағ дайының ө зін ө згертетінін кө рсетеді. Іс-ә рекеттің қ арама-қ арсы мақ саттары, қ ызығ ушылық тары, позициялары, қ ұ ралдары, тә сілдері тү йісе отырып қ ақ тығ ысты тудырады, оны тек психологияның арнайы салалары ғ ана емес, сондай-ақ қ ақ тығ ыстану сияқ ты тұ тас ғ ылымды зерттейді жә не де қ ызығ ушылық танытқ ан оқ ырмандарды соғ ан сілтейміз. Осы жерде атап ө туді ө қ ажет ететін жағ дай - топтық ө зара ә рекеттесуде қ ақ тығ ыс қ арама-қ айшы шешімдердің, стратегиялардың, қ ұ ралдар мен тә сілдердің тү йісуі, проблемалық ситуацияны жасай отырып, біріккен (топтық ) субъекттердің интеллектуалдық белсенділігін жоғ арлатады. Мұ ндай қ ақ тығ ыс субъекттердің ө здерінің бағ алау дең гейіне ө тіп кетпеуі жә не сө здің тар мағ ынасында жағ ымсыз тұ лғ а аралық болып кетпеуі маң ызды.