 |
Қиындықтардың жас ерекшеліктер саласы
|
|
|
|
Қ иындық тардың жас ерекшеліктер саласы
Қ арым-қ атынас серіктерінің жас ерекшеліктері де қ иындық тар туғ ызуы мү мкін. Баланың мектепке дейін ү лкендермен араласқ анды қ алайтыны белгілі; орта жеткіншек жасқ а дейін балалардың жартысы қ ұ рбыластарымен араласуғ а басымдылық береді. Мұ ндай басымдылық жоғ арғ ы сынып оқ ушыларында мектеп бітіргенге дейін, бозбала мен бойжеткендердің ү штен біріне жуығ ы қ айтадан ү лкендермен қ арым-қ атынасқ а қ ызығ ушылық таныта бастағ ан кезге дейін ү стем болады. Ү лкендермен, педагогпен қ арым-қ атынас жасаудағ ы қ иындық тар кө бінесе, шә кірттің, соның ішінде жеткіншектің ө зінің ішкі дү ниесі ү лкендерге тү сініксіз, олар оны ә лі бала деп есептейді деп ойлауымен байланысты пайда болуы мү мкін (сондық тан да педагогтың сыныпта «Балалар» немесе «Балалар мен қ ыздар» деп сө йлеуі жағ ымсыз жә не сын кө збен қ арау реакциясын тудыруы мү мкін). Қ арым-қ атынас қ иындық тары, педагогтың жұ мысбастылығ ы немесе басқ а қ ызығ ушылық тарына қ арай жастар субмә дениетінің музыка, бейнелеу ө нері, би, кинематограф, тіл мен қ ұ ндылық тар ә лемін білмеген кезде пайда болуы мү мкін. Мұ ндай жағ дайда педагогта оқ ушылармен қ арым-қ атынастың ортақ пә ні жоқ («Онымен физикадан басқ а ештең е жайлы айта алмайсың » педагогтың қ арым-қ атынас серігі ретіндегі бағ асы осындай). Педагогикалық қ арым-қ атынастағ ы ә ке мен бала проблемасы «мұ ғ алім-оқ ушы» рө лдік қ атынастарынан ө те анық байқ алады. Педагогтың жастық ерекшеліктерімен байланысты қ арым-қ атынас қ иындық тарын жең у оның ү немі тұ лғ алық жә не кә сіби ө зін-ө зі дамытуында, оның қ оғ ам ө міріне араласуында, жастар ә леміне қ ызығ ушылығ ында жатыр. «Кім ө зі лаулап жанбай, бық сып жатса, басқ аны да лаулата алмайды» – деген кө не даналық.
|
|
|
Қ иындық тар сонымен қ атар, оқ ытушының ө з студенттерінен немесе тың даушыларынан жас болғ ан кезде де пайда болуы мү мкін. Мұ ндай жағ дайда педагоготың ересек болып кө рінуге тырысуы оның іскерлік қ арым-қ атынас мә нерінен айрық ша кө рсетуінен, дауыс ырғ ағ ының қ ажетсіз қ атаң дығ ынан, стилистикалық формалды тілдік қ ұ ралдарды таң дауының еріктілігінен кө рінеді, бұ л қ арым-қ атынас жағ дайының табиғ илығ ын бұ зып, оның жайлылығ ын қ иындатады.
Даралық -психологиялық қ иындық тар аймағ ы
Қ арым-қ атынас серіктерінің жеке-психологиялық ерекшеліктері (мұ ғ алімнің де (оқ ытушының ), оқ ушылардың да (студенттердің )) кө бінесе коммуникативтік қ иындық тардың себебі болады. Оның тү сіндірілуі, біріншіден, осы қ иындық тар кем дегенде ү ш кү штердің ө зара байланысы мен ө зара ә рекеттерінің нә тижесі: мұ ғ алімнің (оқ ытушының ), оқ ушының (студенттің ) даралық -психологиялық ерекшеліктері жә не олардың бір-бірін қ абылдауы. Е. А. Климов атап кө рсеткендей, адамдардың жеке-психологиялық ерекшеліктерін бейнелейтін іс-ә рекеттің даралық стильдерінің сә йкес келуі олардың қ иналмай қ арым-қ атынас жасауларының негізгі шарттарының бірі. Екіншіден, педагогикалық қ арым-қ атынастағ ы бұ л қ иындық ты педагог тарапынан ө зінің қ арым-қ атынасқ а жағ ымсыз ә сер етуші даралық -психологиялық ерекшеліктерін саналы тү рде тежеудің, реттеудің жоқ тығ ымен тү сіндіруге болады, мысалғ а ашушаң дық, артық эмоционалдық, сындарлық, скептицизм жә не т. б. сияқ ты ерекшеліктер. Бұ л жағ дай, мұ ғ алімнің ө зін жеке позициясының кө рінісі болуымен шиеленіседі, оғ ан сә йкес ол ө зінің жеке, эмоционалдық тұ рғ ысынан «табиғ и» болуы тиіс. Қ арым-қ атынасқ а неғ ұ рлым кө п ә сер ететін (жә не де қ арым-қ атынастың осы ерекшеліктерінің мү лдем болмауы немесе сә йкес болмауы жағ дайында қ иындық тар тудырушы) серіктердің жеке-психологиялық ерекшеліктерінің ішінде белгіленетіндер: коммуника-тивтілік (сө йлескіш), контакттілік, эмоционалдық, ұ стамдылық, импульсивтілік (реактивтілік), экстра-, интроверттілік, бақ ылау локусы (экстер-интерналдық ), реакциялардың ішкі- жә не сыртқ ы кінә тағ ушылығ ы, когнитивті стиль ерекшеліктері, ә леуметтік перцепцияның жеткіліксіздігі жә не т. б.
|
|
|
Қ арым-қ атынасқ а ә сер етуші жеке-психологиялық факторлардың ішінде неғ ұ рлым зерттелінген экстраверсия – интроверсия болып табылады. Бұ л, біріншіден, қ арым-қ атынастың осы сипаттамаларымен тікелей жә не айқ ын шартталғ андығ ымен тү сіндіріледі. Екіншіден, Айзенк сұ рақ тамасы бойынша оларды анық тау ә дістемелерінің ық шамдылығ ы мен жаттық тырылғ андығ ының арқ асында олар жан-жақ ты зерттелген. Ү шіншіден, осы факторлар К. Юнг беделінің арқ асында қ ызығ ушылық тудырады, ө йткені К. Юнг интроверт оның басқ аларғ а емес, ө з-ө зіне, ө зінің ішкі дү ниесіне бағ ытталғ анынан жақ сы педагог бола алмайды деген. К. Юнгтің пікірі зерттеушілердің назарын аудартып жә не осы проблеманы зерттеу қ ажеттілігін тудырмай қ оймады. Осылайша, педагогикалық жоғ ары оқ у орны студенттерінің арасында жә не жаң а бастап келе жатқ ан мұ ғ алімдердің арасында керісінше интроверттердің кө п екені кө рсетілді (Л. А. Хараева). Бірақ бұ л олардың педагогикалық іс-ә рекеті сә тсіз болады немесе олар ө згеруі керек деген сө з емес. Бірнеше жыл табысты жұ мыс істеуші мұ ғ алімдердің кө пшілігі – амбиверттер, бұ л іс-ә рекеттің ө зінің даралық ерекшеліктерінің ө згеруіне ә сер ететінін растайды. Сонымен бірге, зерттеулер кө рсетуінше қ арым-қ атынастың позитивті сипаты– экстраверттілік те – қ арым-қ атынас десинхронизациясына ә келуі мү мкін (Е. В. Цуканова).
|
|
|
Сө йлеушіде де, тың даушыда да қ арым-қ атынастың белгілі бір қ иындық тарын тудыратын даралық -психологиялық факторларғ а іс-ә рекеттің когнитивті стилі жатады. Бұ л танымдық, ең алдымен талдамалық -синтетикалық (С. Л. Рубинштейн) іс-ә рекет ерекшеліктері-нің, семантикалық есті ұ йымдастырудың, тезаурус қ ұ рылымының, ә рекет пен шешім қ абылдау қ ұ ралдары мен тә сілдерін таң дау стратегияларының ерекшеліктерінің тұ тас бір жү йесі. Когнитивті стиль, кез-келген басқ а да даралық стиль сияқ ты, танымдық іс-ә рекеттің ө згермелі жағ дайларында, соның ішінде коммуникативтік жағ дайларда кө рінетін тұ рақ ты ерекшелігі. Когнитивті стильдің негізгі сипаттамаларының бірі когнитивтік қ ұ рылымдардың, дү ние суреті мен бейнесінің сараланып жіктелінуінің дә режесі екені атап кө рсетіледі (Г. А. Берулава). Екі жақ ты (полярлы) когнитивті стильдер бө лінеді – жоғ ары жә не тө мен дифференциациялы. Кө птеген зерттеулер, тө мен психологиялық дифференциациялы субъекттер даралық қ а қ арағ анда тұ лғ а аралық жә не топтық іс-ә рекетті қ алайтынын, олардың қ арым-қ атынаста табыстырақ болатынына куә ландырады (Н. П. Иванов). Сонымен қ атар, когнитивтік қ ұ рылымы жоғ ары дифференциациялы адамдардың басқ а адамды жақ сы тү сінетіні кө рсетілген.
|
|
|
Эмоционалдық реттеудің тө менгі дең гейі (немесе оның қ арым-қ атынаста мү лдем болмауы) елеулі қ иындық тар тудырады, ол қ арым-қ атынас серіктерінің бір-біріне, мә тінге, бү кіл коммуникативтік жағ дайғ а қ адағ аланбайтын реакцияларынан кө рінеді. Стрессор ретінде іс-ә рекет, серігі немесе сө йлеушінің ө зі болуы мү мкін (Н. В. Витт). Осығ ан байланысты қ арым-қ атынастың жалпы сарындылығ ы, мә тіннің интонациялық, лексико-грамматикалық сипаттамасы, вербалды емес қ ұ ралдар ө згереді. Олай болса, интеллектуалдық, аффективтік (эмоционалдық ), еріктік, мінез-қ ұ лық тық, тұ лғ алық кө рінулерді қ амтитын жеке-психологиялық ерекшеліктер қ арым-қ атынасты жең ілдетуі де қ иындатуы да мү мкін деуге болады. Педагогикалық қ арым-қ атынаста қ иындық тар туғ ызатындардың барлығ ы адамның осы іс-ә рекетке лайық болуының кә сіби қ ажетті шарты ретінде саналы тү сінудің жә не коррекцияның пә ні болуы тиіс.
Қ арым-қ атынас серіктерінің даралық -психологиялық ерекшелік-терінің осы процеске ық палын белгілей отырып, зерттеушілер акцентуацияланбағ ан адамдарды назарғ а алады. Мінез, тұ лғ а акцентуа-циясы (К. Леонгард, А. Е. Личко) – жекеленген қ ырлардың, тұ лғ алық, сипаттамалық кө ріністердің (интеллектуалдық, эмоционалдық, еріктік, мінез-қ ұ лық тық ) шектен тыс кө рінуі. Қ азіргі кезде мінез (тұ лғ а) акцентуациясының 13 типі бө лінген, олардың ә рқ айсысы коммуникативтік кө ріністердің жалпы мінез-қ ұ лық тық ө згешелігіне ие:
- циклоидты – кө ң іл-кү й фазаларының алмасуымен;
- гепертимді – ү немі кө ң іл кү йдің жоғ ары болуы;
- лабилдік – кө ң іл-кү йдің кү рт ө згеруі;
- астеникалық, оғ ан тә н ашушаң дық, шаршағ ыштық, депрессияғ а бейімділік;
- сензитивті – оғ ан ө зін толымсыз сезінудің асқ ынуы, жоғ ары ә серленгіштік тә н;
- психоастеникалық – жоғ ары мазасыздық, ө зін-ө зі талдауғ а, кү діктенуге, пайымдауғ а бейімділік;
- шизоидты кейіп, оғ ан тұ йық тық, интроверсия, байланысқ а тү спеушілік, эмпатияның болмауы тә н;
|
|
|
- эпилоидты кейіп, ол қ ақ тығ ысшылдық пен, ойлаудың тұ тқ ырлығ ымен, артық педанттылық пен, жабырқ аң қ ы кө ң іл-кү ймен сипатталады;
- параноялдық (параноидты) кейіп, ө кпешілдікпен, ү стем болуғ а ұ мтылумен, басқ алардың пікірін қ абылдамаумен, теріс ә серлердің тұ рақ тылығ ымен, жоғ ары қ ақ тығ ыстық пен ерекшеленді;
- истероидті кейіп, ө зіне назар аудартуғ а ұ мтылумен, қ иялдау-мен, қ уланумен, жалғ андық пен сипатталады;
- дистимдік – депрессияғ а, тө мен, қ абағ ы ашылмайтын кө ң іл-кү йге бейім;
- тұ рақ сыз – кө ң іл кү йі оң ай ауысатын, ық палғ а тү сіп кетуге бейім;
- конформды кейіп сыншылдық тың жеткіліксіздігімен, басқ алар-дың пікіріне тә уелділікпен сипатталады.
Акцентуацияның таза тү рлері ө те сирек кездеседі, кө бінесе аралас тү рлер мен акцентуациясы айқ ын кө рінбейтін тү рлер кездеседі. Алайда, акцентуацияланғ андық кез-келген жағ дайда қ арым-қ атынас сипатынан кө рінетіні анық. Осығ ан байланысты ол коммуникативтік жағ дайғ а сә йкес болмауы мү мкін (тү сінбеу, ашулану, қ орлау, қ арым-қ атынасты тоқ тату). Педагог адам ретінде, ең алдымен, ө зінің жеке-психологиялық ерекшеліктерін, оқ ушылардың ерекшеліктерін білуі керек жә не қ арым-қ атынастағ ы қ иындық тардың алдын-алу ү шін оларды есепке алуы тиіс.
|
|
|
