Нацыянальна-дзяржауная 1дэя у праграмах беларуск1х пал1ты-чных арган1зацый (1914 - 1919 гг.).

Першая сусветная вайна актыв1завала нацыянальна-вызваленчы рух беларусау. Лютауская буржуазна-дэмакратычная 1 Кастрычн1цкая рэвалю-цы1 у Рас11 падштурхнул1 беларуск1я пал1тычныя парты1 да тэарэтычнай распрацоук1 1 практычнай рэал1зацы1 канцэпцы1 нацыянальнай дзяржау-насщ. Восенню 1915 г., у вышку паражэння расийскай армии, Беларусь была падзелена на дзве частк1: Заходнюю, акуп1раваную немцам1, 1 Усходнюю, якая засталася у складзе Рас11.

Розныя пал1тычныя умовы, у як1х дзейн1чал1 беларуск1я нацыяналь-ныя арган1зацы1, пауплывал1 на саму пастаноуку пытання аб нацыянальнай дзяржаунасц1. Так, напрыклад, В1ленск1 цэнтр арыентавауся на цэнтраль-наеурапейск1я кра1ны 1 став1у сваёй мэтаю пабудову беларускай дзяржавы, якая пав1нна быць незалежнай ад Рас11. М1нск1 цэнтр 1 беларуск1я бежанск1я арган1зацы1 знаходз1л1ся пад моцным уплывам рэвалюцыйных падзей у Рас11 1, ул1чваючы настрой народных мас, шукал1 згоды рэвалюцыйных улад на прадстауленне Беларус1 аутаном11 у складзе Рас11.

Каардынацыйным органам беларуск1х пал1тычных, грамадск1х 1 прафсаюзных арган1зацый на часова акуп1раванай тэрыторы1 быу Белару­ск1 народны кам1тэт (БНК). Узначальвау БНК А. I. Луцкев1ч. Кам1тэт наладжвау сувяз1 з нацыянальным1 кам1тэтам1 краю, 1мкнууся баран1ць 1нтарэсы беларусау перад нямецк1м1 акупацыйным1 уладам1.

Разам з тым, к1раун1к1 БНК добра разумел1, што галоунай умоваю рэал1зацыи нацыянальнай 1дэ1 з'яуляецца выхаванне нацыянальна-свядо-мых грамадзян, гатовых на любыя ахвяры дзеля стварэння беларускай дзяржавы.

У справе выхавання 1 адукацы1 народа БНК надавау вял1кую увагу асобе настаун1ка. Нацыянальна-дзяржауная 1дэя атрымала далейшае разв1ццё у пра-граме арган1зацы1 "Сувязь незалежнасц1 1 непадзельнасц1 Беларус1", ство-ранай Вацлавам Ластоуск1м у 1916 г. У ёй падкрэсл1валася 1дэя аб тым, што беларусам не трэба шукаць замежнай арыентацы1 у вырашэнн1 пытан-ня аб сваёй будучын1, звязваць свой лес з Польшчай або Рас1яй. Праграма закл1кала суайчынн1кау арыентавацца на пабудову асаб1стай незалежнай дзяржавы, абап1раючыся на уласныя с1лы

БНК, а потым 1 Цэнтральная Рада (ЦРБ), абраная II з'ездам бела-руск1х нацыянальных арган1зацый, неаднаразова звяртал1ся да Часовага Урада з патрабаваннем даць дазвол на стварэнне у Беларус1 органау мясцо-вага к1равання, а таксама на арган1зацыю нацыянальных вайсковых фарм1-раванняу. Але Часовы Урад адх1л1у гэтыя прапановы. У кастрычн1ку 1917 г. для каардынацы1 дзеянняу нацыянальных арган1зацый ЦРБ была пераутво-рана у Вял1кую Беларускую Раду (ВБР), у склад якой увайшл1 1 прадстау-н1к1 Цэнтральнай Вайсковай Беларускай Рады. Для канчатковага вырашэн-ня пытання аб стварэнн1 беларускай дзяржавы ВБР пастав1ла перад сабою задачу падрыхтаваць скл1канне Усебеларускага з'езда.

На Усебеларуск1м з'ездзе, як1 праходз1у у снежн1 1917 г., верх узял1 прых1льн1к1 1дэ1 аутаном11 Беларус1 у складзе Рас11. Дэлегаты з'езда прынял1 рэзалюцыю аб утварэнн1 на беларуск1м этн1чным абшары краёвай улады у асобе Усебеларускага Савета сялянск1х 1 рабочых дэпутатау.

Так1м чынам, мэта стварэння беларускай незалежнай дзяржавы аб'ядноувала усе плын1 беларускага нацыянальнага руху. I правая нацы-янальна-дэмакратычная, 1 левая, радыкальна-сацыял1стычная плын1 цвёрда стаял1 на паз1цы1 прызнання права беларускага народа на самавызначэнне. I кал1 першыя спрабавал1 яго рэал1заваць абвясщушы у сакав1ку 1918 г. незалежную Беларускую Народную Рэспубл1ку, то друг1я рэал1завал1 кан-цэпцыю аутаномна праз утварэнне БССР

68.1гнат Абдз1ралов1ч (Канчэусю) 1 яго эсэ "Адвечным шляхам". 1гнат Абдз1ралов1ч - гэта псеуданм, узяты з аповесц1 Максима Гарэ-цкага "Дзве душы". Сапрауднае 1мя аутара - 1гнат Уладз1м1рав1ч Канчэу­сю.

Найбольш вядомым творам I. Абдз1ралов1ча стала ф1ласофскае эсэ "Адвечным шляхам". Тэкст эсэ упершыню быу выдадзены у В1льн1 у 1921 г. невял1к1м накладам

Твор нап1саны у час, кал1 у сусветнай ф1ласоф11 адбывалася руйна-ванне ун1версальных схемау, пераацэнка каштоунасцяу, кал1 на змену кла-с1чнай ф1ласоф11 прыходз1ць мадэрнавы пошук новых форм. Акурат на гэ-ты час прыпадае папулярнасць н1г1л1стычных 1дэй Фрыдрыха Н1цшэ 1 з' яу-ленне канцэпцый Шпенглера (першы том ягонага "Закату Еуропы" пабачыу свет у 1920 годзе), Анры Бергсана.

Першы раздзел працы прысвечаны беларускай 1дэнтычнасц1 у с1стэ-ме Захад - Усход. Да пытання беларускай 1дэнтычнасц1 звяртал1ся у той час многая аутары (Усе яны вызначал1 прыналежнасць Беларус1 да адной з цыв1л1зацый, але тольк1 у Абдз1ра-лов1ча статус Беларуси супадае са статусам мяжы пам1ж Захадам 1 Усходам.

Аутар не сумняваецца у 1снаванн1 свайго шляху, не звязанага з ус-ходн1м ц1 заходн1м цэнтрам культуры, ён бачыць яго у шматвяковай г1сто-ры1

Праблемы беларускага народа аутар звязвае з падзеленасцю (падвой-насцю) беларускай культуры 1 адсутнасцю "уласных формау жыцця". Аднак Абдз1ралов1ч не прызывае пазбав1цца ад уплывау праз 1х ад-мауленне, а прапагандуе 1дэю с1нтэзу супрацьлеглых тэндэнцый, з'яднання 1х у адно - каб на гэтай аснове будаваць уласную с1стэму каштоунасцяу.

Друг1 раздзел прысвечаны анал1зу форм жыцця. Г1сторыя Еуропы разглядаецца Абдз1ралов1чам як г1сторыя усталявання тых ц1 1ншых формау жыцця 1 1х заняпаду. На яго думку прых1льнасць да стала вызна-чанай формы была выкликана "барбарскай няумеласцю спрауляцца з усёю грамадою 1 рознасцю жыцьцёвых праяу". З-за страху зменау народы пераймаюць або ствараюць формы свайго жыцця 1 слепа трымаюцца 1х аутарытэту, у той час, як ус1м пав1нна быць зразумела, што пры гарман1чных суаднос1нах грамадства 1 асобы няма патрэбы у адной дакладна вызначанай форме 1 маецца месца для творчасц1 форм.

"Чым слабей разьвгта духовасьць чалавека, тым большую вагу на-б1рае форма: звычай, догмат, дактрына, У трэц1м раздзеле аутар наз1рае творчасць як касм1чную с1лу 1 як жыццёвую падставу, а таксама акрэсл1вае патрэбу сацыяльнай творчасц1. Абдз1ралов1ч анал1зуе сучасныя яму пал1тычныя рух1 у кантэксце прынцы-пу сацыяльнай творчасц1 1 роб1ць выснову пра неадпаведнасць 1х гэтаму прынцыпу. Чацвёрты раздзел паустае як абагульненне, у як1м аутар сцвярджае неадменнасць пошуку непрымусовых форм жыцця дзеля здзяйснення 1дэ-алу сацыяльнай творчасц1 1 вырашэння праблемы беларускай 1дэнтычнасц1.Аутар зраб1у спробу знайсц1 1 у м1нулым, 1 у сучаснасц1 прыклады такога сацыяльнага аб'яднання, якое б не душыла 1мкнення да творчага разв1цця вольнай, незалежнай асобы. У м1нулым гэта Запарожская Сеч, галоунай адзнакай якой была адсутнасць прымусу да сва1х сяброу. А сучасным прыкладам непрымусовай арган1зацы1, на думку Абдз1ралов1ча, з'яуляецца кааперацыя. У ёй аутар бачыу адз1нае на той час грамадскае аб'яднанне, якое не да пускае прымусу н1 у аднос1нах да сва1х сяброу, н1 у аднос1нах да 1ншых грамадзян, якое не мае гатовых штампау 1 шаблонау на кожны дзень, "а кал1 так1я штампы з'яуляюцца, жыццё 1х вык1дае вельм1 лёгка, без рэвалюцыяу, за вакно"

69.Пал1тычныя 1 прававыя погляды Уладз1м1ра Самойлы (1878 -1941)

Уладз1м1р Самойла, асветн1к, ф1лосаф, культурны 1 грамадск1 дзеяч, паправу л1чыцца адным з тэарэтыкау беларускай нацыянальнай 1дэ1

У славутым филасофсюм эсэ "Гэтым пераможаш!.." (1924 г.) У. Са-мойла дау грунтоуную крытыку пал1тычным рэжымам, як1я сваю уладу засноуваюць выключна на "с1стэме санкцый", 1накш кажучы, жорстк1х законах, запалохванн1 грамадзян. Так1я дзяржавы аутар называе пал1цэй-ск1м1 1 л1чыць, што "гэта форма дзяржаунасц1 бывае найменш трывалай", бо захаванне вял1кага апарату прымусу вымагае шмат сродкау. Такая дзяржава паступова 1дзе да свайго банкруцтва. Змагацца за правапарадак, на думку У. Самойлы, трэба тольк1 законным1 метадам1. У цыв1л1заваным, прававым гаспадарстве, на думку У. Самойлы, падпарадкаванне грамадзян уладзе 1 закону грунтуецца не на страху перад судом 1 пал1цыяй, а на павазе да норм закона, дзеючага у кра1не. Дзяржавы, пабудаваныя на прынцыпах паваг1 да закона, якому пад-парадкоуваюцца аднолькава як улады, так 1 грамадзяне, пазбегнуць усёразбуральнай рэвалюцы1. Натуральныя змены у дзяржауным арган1зме, зака-надаустве адбываюцца там у межах дзеючых канстытуцый. Аднауляльную ролю у так1х дзяржавах адыгрываюць прадугледжаныя канстытуцыяй вы-бары. У. Самойла называе выбары "сапраудным1 маленьк1м1, прадугледжа-ным1 канстытуцыяй гаспадарства, перыядычным1 рэвалюцыям1, як1я народ роб1ць не мячом, а ня менш забойчым для дрэннае улады, хаця бязкроуным аружжам - выбарнай картачкай".

У. Самойла закл1кау суайчынн1кау па-збягаць сумнага вопыту дзяржау, дзе закон грунтавауся не на прынцыпах марал1 1 справядл1васц1, а на стварэнн1 с1стэмы абмежаванняу, запалохваючы людзей грозным карным апаратам, памятаць, што "рэвалюцыйны метад барацьбы з злом дарогай ф1з1чнага зн1чтажэння яго, дарогай гвалту, аказваецца бязс1льным; 1накш кажучы, "мэтад санкцы1", стары, "б1блейны", сярэднявечны мэтад барацьбы з злом тольк1 плодз1ць 1 памна-жае у сусьвеце гэтае зло, ад масы якога у канцы канцоу г1бее увесь гэты свет"