Æртыккаг сæр

Мæ мады хойы лæ г бирæ уарзта куыйтимæ цуан кæ нын. Егартимæ уæ лбæ хæ й мардта бирæ гътæ, тæ рхъустæ æ мæ рувæ сты. Уыдис æ м, æ рсытыл кæ имæ цуан кодта, ахæ м куыйтæ дæ р. Хуыдтой сæ «цъулбертæ ». Уыдон-иу сæ цыргъ æ мæ фидар дæ ндæ гтæ сырдты буары куы ныссагътой, уæ д-иу сын алла-биллатæ й фæ хицæ нгæ нæ н нал уыд. Афтæ дæ р-иу уыд, æ мæ -иу цъулбер сырды йæ дæ ндæ гтæ ауагъта, арс-иу ын ахæ м цæ ф ныккодта, æ мæ -иу йæ уд систа, фæ лæ -иу уæ ддæ р йæ дæ ндæ гтæ буары æ ндæ гъдæ й баззадысты. Ныртæ ккæ цъулбер-куыдзы мыггаг, æ нхъæ лдæ н æ мæ, бынтондæ р фесæ фт, уымæ н æ мæ арсыл æ рхъулайы фæ рцы цуан кæ нын райдыдтой, фæ лæ æ з цы рæ стæ джы кой кæ нын, уыцы заман цавæ рфæ нды стыр цуаны дæ р цыдысты ахæ м куыйтимæ. Уыцы заман, мах кæ м цардыстæ м, уым арсæ н ныккæ нæ н нæ уыд. Уыдоныл цуан кæ нын адæ ймагæ н хаста стыр æ хсызгондзинад. Арсы лæ гæ т-иу куы ссардтой, уæ д-иу дзы лæ ппынтæ дæ р æ рхастой. Дардтой сæ, гыццыл рудзгуытæ кæ мæ н уыд, ахæ м стыр дурæ й амад сарайы. Рудзгуытыл æ вгты бæ сты уыд ставд æ фсæ н хызæ г. Арсы лæ ппынтæ -иу кæ рæ дзийы æ ккæ йтты слæ ууыдысты æ мæ -иу сæ къæ хтæ й æ фсæ н лæ дзæ ггæ ндтыл æ рцауындзæ г сты. Æ рмæ стдæ р-иу афтæ мæ й баци сæ бон, зæ ххон дунейы цытæ цæ уы, уый сæ хи цæ стытæ й фенын. Сихоры хæ рды размæ -иу нæ тезгъо кæ нынмæ куы рахуыдтой, уæ д нæ уд, нæ дзæ цц уыд уыцы сарайы цурмæ бацæ уын æ мæ рудзгуытыл арсы лæ ппынты æ нахуыр диссаджы рæ сугъд мукъутæ м бакæ сын. Немыцаг хъомылгæ нæ г (гувернер) Кольберг фæ цахуыр, мах-иу нæ аходæ ны цы дзулы кæ рстытæ сфæ стауæ рц кодтам, уыдон лæ дзæ джы кæ рон бакæ нгæ йæ арсы лæ ппынтæ н дæ ттыныл.

Арсы лæ ппынтæ м йæ цæ ст дардта æ мæ хæ ринаг лæ вæ рдта хистæ р куыдзгæ с, Ферапонд, зæ гъгæ, йæ ном, фæ лæ хуымæ тæ г адæ мæ н йæ ном зын дзурæ н кæ й уыд, уымæ гæ сгæ йæ фылдæ р хуыдтой «Храпон», ноджы арæ хдæ р та — «Храпошкæ ». Йæ хуыз ма абоны хуызæ н мæ цæ стыл уайы: уыдис рæ стæ мбис, цæ рдæ г, иу-фондз æ мæ ссæ дз азы йыл цыдаид, ахæ м тыхджын æ мæ ныфсджын лæ ппулæ г. Храпон нымад уыд хæ рзкондыл — ирдцæ сгом, сырхрус, сау къæ бæ лдзыгсæ р, сау хъоппæ г цæ стытимæ. Уыимæ уыдис æ нахуыр диссаджы ныфсджын. Йæ хо Аннушкæ куыста сывæ ллæ тты рæ вдауæ гæ й. Уый нын-иу йе ’фсымæ ры хъæ батырдзинады тыххæ й ахæ м хабæ рттæ радзырдта, æ мæ -иу мах дисы бацыдыстæ м. Тынг хæ ларæ й, дам, цард æ рсытимæ. Сарайы сæ рдæ й-зымæ гæ й хуысгæ дæ р фæ рсæ й-фæ рстæ м кодтой. Сæ сæ ртæ -иу ыл базы хуызæ н æ рæ вæ рдтой.

Мæ мады хойы хæ дзары раз, йæ алыварс нывæ фтыд æ фсæ н быру кæ мæ н æ рзылд, ахæ м уæ рæ х æ мæ тымбыл дидинæ гдоны акомкоммæ уыд фæ тæ н кулдуар, кулдуары ныхмæ та — дидинæ джы хуымы астæ у бæ рзонд рæ хснæ г лæ гъззæ нг хъæ д сагъд. Цæ мæ дæ р гæ сгæ йæ хуыдтой «наухъил». Уыцы наухъилы цъуппыл уыди фæ йнæ джытæ й арæ зт æ рлæ ууæ н бынат. Уый та хуыдтой «халагъуд».

Уацары-иу цы арсы лæ ппынтæ бахауд, уыдонæ н-иу алкæ ддæ р равзæ рстой сæ тæ ккæ «зондджындæ ры», ома æ мбаргæ дæ р æ мæ ныхасмæ хъусагдæ ры. Ахæ мы-иу йе ’фсымæ ртæ й фæ хицæ н кодтой, бар ын-иу уыд кæ рты æ мæ парчы уæ гъдибарæ й рацу-бацу кæ нынæ н, сæ йрагдæ р та — хъуамæ хъалагъур лæ ууыдаид кулдуары ракомкоммæ цæ джындзы цур. Уым æ рвыста йæ фылдæ р рæ стæ г кæ нæ та-иу хуыссыд хъæ ды бын хъæ мпыл. Хатгай-иу цæ джындзыл халагъудмæ сбырыд æ мæ -иу уым лæ ууыд, кæ нæ -иу схуыссыд, цæ мæ й йæ цымыдис адæ м ма хъыгдардтаиккой.

Ахæ м æ вæ лмон царды аккаг æ ппæ т æ рсытæ нæ уыдысты, фæ лæ се ’мбаргæ дæ ртæ æ мæ коммæ гæ сдæ ртæ, стæ й се ’ппæ т царды дæ ргъы нæ. Куыддæ р-иу сæ сырдон митæ кæ ныныл фесты, афтæ -иу сæ æ ндарæ ны баппæ рстой, уымæ н æ мæ -иу сæ хи уæ здан нал дардтой, кæ рчытæ, хъазтæ, родтæ æ мæ адæ мы хъыгдарын-иу райдыдтой.

Адæ ймаджы æ нцойдзинад-иу цы арс бахъыгдардта, уымæ н-иу хаст æ рцыд марыны тæ рхон. Уыцы æ вирхъау хъысмæ тæ й-иу ын фервæ зæ н ницы хуызы уыд.