 |
§ 52. Коска пры зваротку. § 53. Коска пры выклічніках і гукаперайманнях. § 54. Коска пасля сцвярджальных, адмоўных і пытальных слоў і перад імі
|
|
|
|
§ 52. Коска пры зваротку
1. Коскамі выдзяляюцца звароткі ў пачатку, у сярэдзіне і канцы сказа разам са словамі, якія адносяцца да іх.
Напрыклад:
Сонца, умыйся расою на світальнай зары (А. Бялевіч).
Занімай, Беларусь маладая мая, свой пачэсны пасад між народамі!.. (Я. Купала).
Народ пранясе цябе, родная мова, святлом незгасальным у сэрцы сваім (М. Танк).
Дык уздымі свой голас-звон з глыбінь душы, пясняр свабоды (К. Буйло).
Відаць, па сур'ёзных справах да нас, Надзя? (М. Лынькоў).
2. Калі зваротак раздзяляецца на часткі іншымі словамі, то кожная з іх выдзяляецца коскамі.
Напрыклад:
Ой ты, мая рыбка, спі, залатая!
3. Калі паміж звароткамі-паўторамі ёсць займеннік ты або вы, то ён адносіцца да першага зваротка і коска ставіцца пасля займенніка.
Напрыклад:
Лета ты, лета прыгожа-квяцістае, колькі ты ўносіш аздобы з сабой! (Я. Купала).
Бярозы вы, бярозы, чаму не шуміце? (У. Хадыка).
Ой, хлопцы вы, хлопцы! (Т. Хадкевіч).
§ 53. Коска пры выклічніках і гукаперайманнях
1. Коскамі аддзяляюцца выклічнікі, калі яны не маюць падкрэсленай клічнай інтанацыі і знаходзяцца ў пачатку, у сярэдзіне і ў канцы сказа.
Напрыклад:
Ах, дружа-клён! Ну як яго не ўспомніць?.. (П. Трус).
Мілая! О, колькі радасці даеш майму ты сэрцу маладому! (Я. Купала).
Ох, нашто ж ты, ночка, так прыгожа-міла? (Я. Колас).
Эх, як слаўна, як прыгожа, хораша, прыстойна! (Я. Колас).
Эй, дзяцюк малады, не тужы, не глядзі ты скрозь слёзы на свет... (Я. Купала).
2. Не аддзяляюцца коскамі выклічнікі перад асабовымі займеннікамі.
Напрыклад:
Ой ты, ночка, чарнявая ноч, агарні цеплынёю мяне... (П. Панчанка).
– Эх ты, –- кажа яна, – лепш вось дахаты ідзі, а то будзе табе ад маці (Я. Брыль).
|
|
|
3. Не з'яўляецца выклічнікам і не аддзяляецца коскай часціца о пры зваротку, адмоўі, сцвярджэнні.
Напрыклад:
Я не для вас, паны, о не, у час вольны песенькі складаю... (Я. Купала).
О так, так, планы маюць выключную ролю ва ўсякай справе (М. Лынькоў).
4. Не выдзяляюцца коскамі ўзмацняльныя часціцы, аднолькавыя па гукавым складзе з выклічнікамі.
Напрыклад:
Міколу ж аднаму ай-ёй як цяжка (Я. Брыль).
Я яшчэ ого які дужы! (І. Шамякін).
5. Коскамі раздзяляюцца выклічнікі або гукаперайманні, калі яны знаходзяцца ў сярэдзіне або ў канцы сказа ці паўтараюцца.
Напрыклад:
Раздолле ў лузе, эх, раздолле! (Я. Колас).
Шкада, ай, як шкада Іліко (Э. Самуйлёнак).
Які гэта быў чалавек, ого! (І. Гурскі).
Колькі ў лесе грыбоў, ай-яй-яй! (З. Бядуля).
– Ну, ну, пашавельвайся, – падганяў ён Алеся (К. Крапіва).
Толькі ў другой палавіне, дзе спяць гаспадыня і яе дачка-вучаніца, размашыста і глуха стукаюць ходзікі: як-так, як-так... (І. Шамякін).
«Др-р-р, др-р-р, др-р-р», – пракрычаў паблізу дзяркач... (Т. Хадкевіч).
§ 54. Коска пасля сцвярджальных, адмоўных і пытальных слоў і перад імі
1. Коскай выдзяляюцца сцвярджальныя, адмоўныя і пытальныя словы ў пачатку сказа, калі яны цесна звязаны са сказам, які раскрывае, канкрэтызуе іх сэнс: так, але, ага, ну, што ж, як жа, не, што, як і інш.
Напрыклад:
Не, ты проста скажы, прыедзеш ці не? (Э. Самуйлёнак).
Што, грыбоў яшчэ няма? (Я. Колас).
Калі пры такіх словах стаяць узмацняльныя часціцы, то коскай яны аддзяляюцца разам.
Напрыклад:
Ой не, пакідаць таварыша ў бядзе нельга (Я. Маўр).
2. Калі сцвярджальныя, адмоўныя і пытальныя словы паўтараюцца, то яны аддзяляюцца коскамі адно ад аднаго.
Напрыклад:
Так, так, пані гаспадыня. Чалавек страляе, а чорт кулю носіць (Я. Купала).
Але, але, яго маці і мне паказвала ліст, у якім ён піша, што няйначай мусіць прыехаць на свята (Ц. Гартны).
|
|
|
– Не, не, – адагнаў ад сябе змрочныя думкі Іван (Б. Сачанка).
3. Сцвярджальныя, адмоўныя і пытальныя словы ў сярэдзіне сказа выдзяляюцца коскамі з абодвух бакоў.
Напрыклад:
Не загасне, не, ніколі светач праўды на зямлі (М. Машара).
Работа, што ж, у лес не пабяжыць (Ц. Гартны).
4. У канцы сказа перад сцвярджальнымі, адмоўнымі і пытальнымі словамі ставіцца коска, а пасля – знак прыпынку ў адпаведнасці з агульнымі правіламі.
Напрыклад:
Я цяжкасцей не баюся, не! (І. Грамовіч).
Цяпер ты пойдзеш спаць, так? (І. Мележ).
ГЛАВА 14
КОСКА Ў СКЛАДАНЫМ СКАЗЕ
§ 55. Коска ў складаназлучаным сказе
1. Коскай аддзяляюцца часткі складаназлучаных сказаў, якія аб'яднаны злучнікамі і, ды (у значэнні «і»), дый (ды і), або (альбо), ці.
Напрыклад:
Ідуць ад кожнага перона на ўсход і захад цягнікі, і ад апошняга вагона далёка свецяць аганькі (С. Грахоўскі).
Праплыве гук баязліва па-над лугам, па-над нівай у знямелы свет, ды зноў ціха-ціха стане (Я. Колас).
Ад завеі не было відаць агнёў нават недалёкіх вёсак, ды і блізкія ішлі ў цемры ледзь прыкметнымі мутнымі знакамі (І. Мележ).
Выпадковыя гэта здарэнні, ці яны звязаны паміж сабой? (Т. Хадкевіч).
2. Перад злучнікамі і, ды, або коска не ставіцца:
калі ў складаназлучаным сказе (звычайна ў пачатку) ёсць агульны член, які адносіцца да першай і да другой частак, або агульная часціца ці пабочнае слова;
Напрыклад:
Дзе-нідзе ў гародчыках, ля ганкаў чырванелі вясновыя кветкі і зацвітаў бэз (В. Быкаў).
Праз нейкі час вецер разагнаў хмары ў вышыні і дождж сціх (І. Мележ).
На кожным чоўне льецца песня або гучыць гармонік (А. Чарнышэвіч).
Толькі верхавіны соснаў гудзелі ледзь чутна ды шалясцелі няўмоўчныя трапяткія асіны (М. Лынькоў).
калі часткі складаназлучанага сказа з'яўляюцца безасабовымі (аднароднымі па значэнні), няпэўна-асабовымі або намінатыўнымі сказамі, а таксама калі маюць форму пытальных, пабуджальных ці клічных сказаў.
Напрыклад:
Шуміць у галаве і хочацца спаць (І. Мележ).
Цішыня і прастор (Э. Агняцвет).
Колькі працы і колькі сумлення! (Б. Мікуліч).
|
|
|
3. Коскай аддзяляюцца часткі, якія аб'яднаны ў складаназлучаны сказ злучнікамі але, а, ды (у значэнні «але»), ж (жа), аж, аднак, затое, толькі і інш.
Напрыклад:
Наводдалек чуліся стрэлы, але тут было ўжо ціха (І. Мележ).
Мартын астаўся ў хмызняку, а дзед Талаш знік з вачэй, расплыўся ў цемрадзі (Я. Колас).
І чужому навучайся, ды свайго не цурайся (Прыказка).
Мікіта моцна пастукаў у дзверы, аднак з кабінета ніхто не азваўся (М. Зарэцкі).
На вуліцы скрыпка грае, мяне ж маці не пускае (Народнае).
Завярнуўся [Бруй] і хацеў ужо ісці назад, аж з печы пачуўся голас: «Хто там? » (Я. Колас).
Ападала лісце з ліп, бяроз і клёнаў, толькі дубы стаялі нечапаныя і непаўторныя ў сваёй прыгажосці (А. Чарнышэвіч).
4. Коскай аддзяляюцца часткі, якія аб'яднаны ў складаназлучаны сказ пры дапамозе паўторных злучнікаў і... і, ні... ні, то... то, не то... не то, або (альбо)... або (альбо), ці... ці, ці то... ці то.
Напрыклад:
І хвалюецца пшаніца, і дрыжыць пяшчотна гай (П. Броўка).
Ні колас на ніве не ўскалыхнецца, ні ліст на дрэве не ўзварухнецца (Я. Колас).
То грузавая машына прамчыцца, то нехта пройдзе з клункам (А. Пальчэўскі).
Або іх [птушак] тут не было, або яны проста не адважваліся падаваць голасу (Я. Колас).
Ці то стогне бура, ці то віхор гуляе.
|
|
|
