 |
Унутрыпрадметныя сувязі. Міжпрадметныя сувязі
|
|
|
|
Унутрыпрадметныя сувязі
Асэнсаванасць і трываласць ведаў вучняў залежыць ад узаемасувязі састаўных элементаў курса беларускай літаратуры. У. с. дапамагаюць развіваць асацыятыўнае мысленне, супастаўляць творы па розных аспектах, бачыць у іх падобнае і адрознае, спрыяюць развіццю творчых здольнасцей, камунікатыўнай культуры, дапамагаюць больш трывала і асэнсавана засвойваць веды, аптымізуюць вучэбны працэс. У. с. – арганічныя сувязі трох элементаў літаратуры: мастацкія творы, асновы літаратуразнаўства (тэорыя літаратуры), гісторыя літаратуры.
1) Творчасць класікаў нацыянальнай літаратуры (асобныя іх творы) неаднаразова вывучаецца з 5 па заключны клас (Колас, Купала, Багдановіч, Гарэцкі і інш. ). У кожным наступным класе неабходна абапірацца на раней вывучанае, паглыбляць інтэлектуальнае і эмацыянальнае асэнсаванне раней засвоенага.
2) Супастаўленне твораў нацыянальнай літаратуры па вобразах герояў, тэматыцы, праблематыцы, родах і жанрах (вобраз музыкі ў творах Купалы, Коласа, Багдановіча; Тэма калектывізацыі ў творах Зарэцкага, Мележа і Быкава; праблема бацькоў і дзяцей у творах Купалы, Быкава, Шамякіна, Дударава, Карамазава і інш. ).
3) Біяграфіі класікаў (Жыццёвы і творчы шлях, Жыццёвы і творчы шлях (з абагульненнем раней вывучанага).
4) Увядзенне пачатковых паняццяў па тэорыі літаратуры і іх паглыбленне на наступных этапах літаратурнай адукацыі (сродкі мастацкай выразнасці, вершаскладанне, мастацкія напрамкі і г. д. ).
Міжпрадметныя сувязі
У працэсе вывучэння беларускай літаратуры выкарыстоўваюцца веды па іншых прадметах. М. с. адыгрываюць значную ролю ў сістэматызацыі, паглыбленні і замацаванні ведаў, фармаванні ў навучэнцаў навуковага светаразумення, асноў гуманістычнага светапогляду, спрыяючы таксама пашырэнню далягляду навучэнцаў і развіццю ў іх устойлівых пазнавальных інтарэсаў. “Міжпрадметныя сувязі – неабходная ўмова для фарміравання цэласнай, дакладнай сістэмы ведаў” (Я. А. Коменскі). М. с. таксама разглядаюцца як спосаб рацыяналізацыі працэсу навучання, эканоміі сіл і часу настаўнікаў і школьнікаў, спосабам больш трывалага засваення ведаў пра прадметах. Асноўная задача ўсталявання м. с. – уздым на якасна новы ўзровень ведаў, уменняў і навыкаў вучняў.
|
|
|
Аспекты м. с.:
1) агульнапедагагічны – м. с. як умова і сродак комплекснага падыходу да навучання і выхавання;
2) уласнаметадычны – м. с. як умова і сродак інтэнсіфікацыі навучання школьнікаў канкрэтнаму вучэбнаму прадмету.
Тыпы м. с.:
1) змястоўныя (змястоўна-інфармацыйныя) – сувязі па фактах, паняццях, ідэях, законах, якія складаюць змест роднасных прадметаў (тэорыя літаратуры, этапы развіцця мастацтва);
2) аперацыйныя – сувязі па фарміруемых навыках, уменнях, мысленчых аперацыях (на аснове агульных спосабаў пазнавальнай дзейнасці вучняў). Усталяванне агульных патрабаванняў да прыёмаў і форм работы вучняў праз мэтанакіраванае фарміраванне гнастычных уменняў (пазнаваўчай, мысленчай, творчай дзейнасці), камунікатыўных уменняў (маўленчая дзейнасць – патрабаванні да вуснага адказу) і г. д.;
3) метадычныя – м. с. на аснове агульных метадаў навучання і выхавання;
4) арганізацыйныя (агульнасць арганізацыйных форм навучання) – сувязі па характары ўзаемадзеяння настаўніка і вучняў у выбары аптымальных форм навучання.
У дыдактыцы адрозніваюцца сінхронныя і асінхронныя сувязі. Сінхронныя прадугледжваюць выкарыстанне адначасова вывучаюцца фактаў, з’яў, якія вывучаюцца ў курсах роднасных дысцыплін.
Але значна часцей у школьнай практыцы прыходзіцца мець справу з асінхроннымі м. с. Яны могуць быць перспектыўнымі, калі настаўнік, рыхтуючыся да вывучэння літаратурнай тэмы, уяўляе яе далейшае развіццё ў іншых вучэбных прадметах. Калі настаўнік абапіраецца на тое, што вядома навучэнцам з іншых прадметаў, ён звяртаецца да рэтраспектыўных сувязяў. Так, напрыклад, пры вывучэнні беларускай літаратуры выкарыстоўваюцца літаратуразнаўчыя веды, атрыманыя ў курсе рускай літаратуры.
|
|
|
У працэсе вывучэння беларускай літаратуры ў нацыянальнай школе настаўнік выкарыстае першым чынам веды і ўменні навучэнцаў па іншых гуманітарных прадметах: рускай літаратуры, беларускай, рускай і замежнаму мовам, гісторыі і іншым дысцыплінам а таксама па дысцыплінам эстэтычнага цыклу: музыка, выяўленчае мастацтва.
Ажыццяўленне сувязяў з рускай літаратурай прадугледжвае зварот да кантактных сувязяў (сяброўства пісьменнікаў, выяўленне “мясцовых” матываў у творчасці пісьменніка, успрыманне спадчыны беларускіх класікаў у нацыянальным асяроддзі, гісторыя перакладу іх твораў на рускую мову, водгукі дзеячаў рускай культуры аб творчасці беларускіх пісьменнікаў). Іншым аспектам сувязяў з рускай літаратурай з’яўляецца выяўленне тыпалагічна агульных тэм, ідэй, матываў. У рускай літаратуры трэба знайсці падобныя зразумелыя навучэнцам з’явы, якія ў сілу асацыятыўных законаў стануць апорнымі кропкамі для шырэйшага погляду на беларускую літаратуру. Тыпалагічныя супастаўленні патрабуюць ад настаўніка беларускай літаратуры больш сур’ёзнай падрыхтоўкі, перспектыўнага бачання, умення і жадання ўзгадняць сваю працу з выкладчыкам рускай літаратуры. Падобнае выкарыстанне м. с. дазваляе, не павялічваючы колькасці ўрокаў, не абцяжарваючы навучэнцаў дадатковай інфармацыяй, падвесці іх да глыбейшага разумення заканамернасцяў у развіцці мастацтва і грамадства, замацаваць тэарэтычныя паняцці і даць магчымасць адчуць непаўторнасць індывідуальнасці кожнага пісьменніка, нацыянальнай своеасаблівасці і арыгінальнасці кожнай літаратуры.
Арганічная і сувязь вывучэння беларускай мовы з вывучэннем беларускай літаратуры. Мастацкія тэксты дапамагаюць навучэнцам засвоіць стылістычнае багацце беларускай мовы, знаёмяць з кантэкстуальным ужываннем слоў. У школе сувязь беларускай мовы і беларускай літаратуры набывае адмысловае значэнне, бо беларуская літаратура можа з’яўляцца тут не толькі аб’ектам вывучэння, але і сродкам навучання беларускай мове. Ажыццяўленне сувязяў паміж беларускай мовай і літаратурай значна палягчаецца тым, што абодва прадмета вядуцца адным настаўнікам. Гэтая акалічнасць дазваляе суадносіць не толькі веды, але і навыкі, уменні навучэнцаў, а таксама каардынаваць метадычныя прыёмы. Такім чынам, можна вылучыць наступныя віды м. с. паміж урокамі беларускай літаратуры і мовы: 1) фарміраванне і замацаванне ведаў і ўменняў школьнікаў па функцыянальнай стылістыцы, неабходных для правільнай арганізацыі іх маўленчай дзейнасці ў розных жанрах вусных і пісьмовых выказваннях; 2) навучанне школьнікаў агульным для дадзеных прадметаў відам вуснай і пісьмовай маўленчай дзейнасці; 3) фарміраванне паняццяў аб вобразна-выяўленчых родках і іх ідэйна-мастацкіх функцыях у канкрэтным творы; 4) на ўроках беларускай мовы адбываецца папярэдняе знаёмства з выкарыстанай на ўроках літаратуры лексікай, з яе катэгарыяльнай характарыстыкай, стылістычнай дыферэнцыяцыяй, з рознымі значэннямі слоў, настаўнік павінен навучыцца актывізаваць і замацоўваць граматычны матэрыял у злучэнні з новай лексікай; 5) на ўроках мовы літаратурныя тэксты могуць быць скарыстаныя ў якасці матэрыялу для назіранняў над моўнымі з’явамі, замацаванні граматычных правілаў; 6) урокі мовы дапамагаюць авалодаць некаторымі навыкамі, выпрацаваным на ўроках літаратуры (навучанне выразнаму чытанню немагчыма без асэнсавання сінтаксічнай структуры сказа), адказы на пытанні, складанне плану, пераказванне зместу і аналіз мастацкага твора адначасова замацоўваюць і вызначаныя веды па граматыцы.
|
|
|
Кожны мастацкі твор выяўляе асаблівасці той гістарычнай эпохі, у якую ён быў створаны, ці пра якую распавядае. Мастацкія тэксты – своеасаблівая крыніца інфармацыі аб гістарычным мінулым беларускага народа, пісьменнік з’яўляецца сведкам той эпохі, у якую ён жыў. Без вызначанага запасу ведаў па гісторыі нельга правільна ацаніць і вытлумачыць творчасць пісьменніка на ўроках беларускай літаратуры. Гісторык можа прапанаваць навучэнцам прачытаць кнігі беларускіх пісьменнікаў на гістарычныя тэмы. Рэалізацыя сувязі паміж урокамі літаратуры і гісторыі пакажа навучэнцам, што перадавыя, гістарычна абумоўленыя ідэі не ведаюць нацыянальных меж. М. с.: 1) характарыстыка эпохі, у якую пісаўся твор (Шамякін, Быкаў, Гарэцкі, Колас і г. д., літаратура ў старшых класах); 2) характарыстыка эпохі, адлюстраванай у творы (“Слова пра паход Ігаравы”, “Пахвала Вітаўту” і інш. ). М. с. паміж літаратурай і прадметамі грамадазнаўчага цыклу абмяжоўваюцца галоўным чынам самымі агульнымі тэматычнымі збліжэннямі: эпоха ці падзея, адлюстраваная ў творчасці пісьменніка ці ў канкрэтным творы, – і яе характарыстыка ў курсе гісторыі ці грамадазнаўства, прычым характарыстыка звычайна на ўзроўні сацыяльна-эканамічнай фармацыі (эпохі феадалізму, капіталізму, сацыялізму і г. д. ), барацьбы класаў, сацыяльна-эканамічнага становішча народа.
|
|
|
Апора на веды па геаграфіі дазволіць навучэнцам лягчэй прадставіць ландшафты, апісаныя ў творах. Разлічваючы на навыкі, атрыманыя на ўроках геаграфіі, настаўнік можа даручыць старшакласнікам стварыць літаратурныя карты і т. п. Прачытаныя на ўроках беларускай літаратуры творы аб прыродзе, жывёлах пашыраюць веды вучняў і могуць быць выкарыстаны на ўроках геаграфіі.
М. с. з урокамі выяўленчага мастацтва і музыкі. Настаўнік музыкі дапаможа настаўніку падабраць песні для завучвання, вывучыць з дзецьмі іх мелодыю, падабраць рамансы і песні на словы паэтаў, творы якіх вывучаюцца ў курсе беларускай літаратуры, музычна аформіць літаратурныя вечары і іншыя пазакласныя мерапрыемствы. Урокі музыкі спрыяюць мімавольнаму запамінанню беларускай лексікі, актывізуюць яе, развіваюць пачуццё мовы, выпрацоўваюць правільную інтанацыю, замацоўваюць арфаэпічныя навыкі. Настаўнік павінен памятаць, што заняткі музыкай абвастраюць не толькі музычная чутка, але і чутка наогул, без чаго неймаверна добрае засваенне мовы. Урок музыкі дае магчымасць павялічыць час актыўнага маўлення для ўсіх навучэнцаў (ж у працу ўключаюцца нават навучэнцы з недастатковым веданнем беларускай мовы), павышае цікавасць да вывучэння беларускай мовы, развівае эстэтычнае пачуццё. Развучванне песень на беларускай мове мае і пазнавальнае значэнне: школьнікі атрымоўваюць інфармацыю аб аўтарах песень, пашыраюць веды па беларускай вакальнай культуры, папаўняюць круг фонавых звестак, патрэбных для ўспрымання беларускай літаратуры. Урокі літаратуры часам суправаджаюцца праслухоўваннем музычных твораў, якія выклікаюць у школьнікаў вызначаныя асацыяцыі, павышаюць эмацыйны настрой і палягчаюць засваенне тэкстаў.
|
|
|
На ўроках беларускай літаратуры можна абапірацца і на навыкі, набытыя навучэнцамі на ўроках выяўленчага мастацтва. Настаўнік выяўленчага мастацтва можа падказаць настаўніку, хто з навучэнцаў здольны зрабіць ілюстрацыі да які вывучаецца твора, яго кансультацыі дапамогуць падабраць тэматычна блізкія жанравыя карціны, партрэты пісьменнікаў, ілюстрацыі да твораў і правільна іх пракаментаваць.
Выкарыстанне твораў мастацтва пры навучанні літаратуры нельга абмяжоўваць рамкамі выканання дыдактычнага прынцыпу нагляднасці, што вядзе да разгляду іх як звычайнага нагляднага дапаможніка, ілюстратара зместу, вобразаў твора. Творы мастацтва пажадана разглядаць, па-першае, як самастойныя аб’екты вывучэння, па-другое, як сродкі выхавання асобы і фарміравання мастацкай культуры вучня, па-трэцяе, помніць, што яны маюць свой уласны змест, сваю адметную “мову”. Выяўленчае мастацтва ў дадзеным выпадку будзе выконваць не толькі і нават не столькі дапаможныя дыдактычныя задачы, колькі дэманстраваць сваю адметную ідэйна-эстэтычную каштоўнасць, стане не сузалежнай, а досыць самастойнай крыніцай ведаў і пачуццяў у той жа ступені, як і літаратурны твор. Неабходнасць звароту да твораў жывапісу, графікі, скульптуры і музыкі пры вывучэнні літаратуры абумоўлена: па-першае, відавочнай наяўнасцю міжпрадметных сувязяў; па-другое, задачамі павышэння культуры мастацкага мыслення, выпрацоўкі навыкаў творчай працы вучняў; па-трэцяе, вялікай сілай уздзеяння мастацтва на асобу, яго выключнай роляй у ідэйным і маральна-эстэтычным выхаванні; па-чацвёртае, неабходнасцю удасканальвання візуальнага мыслення школьнікаў, іх уменняў і здольнасцяў бачыць і адчуваць свет ва ўсёй разнастайнасці фарбаў, колераў, форм, ліній і гукаў і ўспрымаць яго не толькі розумам, але і сэрцам. Твор мастацтва можа ўзмацніць ідэйна-эстэтычнае ўздзеянне ўрока на свядомасць вучняў, стаць дадатковай крыніцай папаўнення іх ведаў і выхавання пачуццяў, дадатковым каналам інфармацыі. Выкарыстанне твораў мастацтва ў такім выпадку спрыяе павышэнню навучальна-выхаваўчай эфектыўнасці урока, папаўненню ведаў вучняў, развіццю іх інтэлекту і мастацкіх здольнасцей.
Сістэматычнае выкарыстанне твораў мастацтва дапамагае вучням больш глыбока адчуць істотныя асаблівасці літаратуры як віду мастацтва, агульнае, што набліжае яе да жывапісу, музыкі, скульптуры, архітэктуры і інш., і што прынцыпова іх адрознівае, зразумець спецыфіку самой літаратуры. Выкарыстанне жывапісу, графікі, скульптуры і музыкі пры вывучэнні літаратуры дае магчымасць настаўніку раскрыць агульныя заканамернасці, уласцівыя літаратуры і іншым відам мастацтва. Вучні пачынаюць разумець, што на адпаведных этапах грамадскага развіцця ўвагу многіх пісьменнікаў і мастакоў прыцягвалі адны і тыя ж з’явы жыцця.
|
|
|
