 |
Ұсынатын әдебиеттер: 3 [8-18]; 8 [4-9]; 10 [8-16]; 12 [8-11].
|
|
|
|
Ұ сынатын ә дебиеттер: 3 [8-18]; 8 [4-9]; 10 [8-16]; 12 [8-11].
Бақ ылау сұ рақ тары
1. Қ озғ алтқ ыштың анық тамасын берің із.
2. Жылу қ озғ алтқ ыштарының қ андай тү рлері болады?
3. Газтурбиналы қ озғ алтқ ыштарда жанармайды қ ай жерде жағ ады?
4. Газды турбина қ андай негізгі бө ліктерден тұ рады?
5. Кемелік қ озғ алтқ ыштарда реактивті тарту кү ші неліктен пайда болады?
6. Бірінші ө неркә сіптік Іштен жанатын піспекті қ озғ алтқ ышты қ ай жақ та жә не кім ойлап тапқ ан?
7. Ү рлеу деген не?
8. Біріктірілген ІЖҚ энергия тұ тынушығ а не арқ ылы беріледі?
9. Қ озғ алтқ ыштардың қ андай тү рлері болады?
10. Ең кө п тарағ ан қ озғ алтқ ыш тү рін атаң ыз.
11. Іштен жанатын піспекті қ озғ алтқ ыштың нендей артық шылық тары бар?
12. Роторлы-піспекті қ озғ алтқ ыштың артық шылық тарын атаң ыз.
13. ІЖҚ кө бінесе қ ай салада қ олданылады?
14. Қ озғ алтқ ыштарды таң балау принципін тү сіндіріп берің із.
2 Дә ріс. Піспекті қ озғ алтқ ыштардың жұ мыс принциптері (2 сағ ат)
2. 1. Қ озғ алтқ ыштардың негізгі тү сініктері
Тракторлар мен автомобильдерде қ олданылатын іштен жанатын қ озғ алтқ ыштардың негізгі тү рлеріне карбюраторлы немесе дизельді қ озғ алтқ ыштар жатады. Олардың бір-бірінен айырмашылығ ы жанатын қ оспаны дайындау тә сілінде ғ ана, ал басқ а механизмдері мен жұ мысшы жү йелерінде айтарлық тай ө згешелік жоқ деп айтуғ а болады. Олай болса сол қ озғ алтқ ыштардың жұ мысын сипаттайтын кө рсеткіштері мен тү сініктері де ұ қ сас болады.
|
|
|
Автомобильдерде колданылатын іштен жанатын піспекті қ озғ алтқ ыштардың жұ мыс істеу кезінде піспектің жү рісіне байланысты цилиндр ішінде бірнеше кұ былыс пайда болады. Сол кү былыстардың ө згешеліктеріне қ арай оларды жұ мыс барысы деп атайды. Іштей жанатын қ озғ алтқ ыштардың жұ мыс істеуі ү шін міндетті тү рде мына тө мендегі тө рт барыс бірінен кейін бірі ретімен жү руге тиіс. Олар: кіргізу (сору), қ ысу, ұ лғ аю жә не шығ ару барыстары. Бұ л барыстардың орындалуы піспектің жү рісі мен газ тарату механизімінің жұ мыс сә йкестігіне байланысты болады.
Такт дегеніміз піспектің ЖӨ Н-ден ТӨ Н-ге қ арай немесе керісінше жү ргендегі бір жү рісі болады екен.
Қ озғ алтқ ыштың жұ мыс істеу кезіндегі осы орындалатын барыстардың жиынтығ ы оның жұ мыс циклы деп аталады. Ол тө рт тактылы қ озғ алтқ ыштарда піспектің тө рт жү рісінде, ал екі тактылы қ озғ алтқ ыштарда піспектің екі жү рісінде толық аяқ талады.
Піспектің жоғ арғ ы (ЖӨ Н) жә не тө менгі (ТӨ Н) ө лі нү ктелері (4 - сурет) цилиндр ішімен жылжығ ан піспкетің ең шеткі орналасуын кө рсетеді, яғ ни піспек жү ріп келіп кері кайту ү шін тоқ тағ ан нү ктелерін оның ө лі нү ктелері деп атаймыз. Сонда піспектің иінді білік осінен ең кө п алыстағ ан нү ктесі жоғ арғ ы (ЖӨ Н), ал ең жақ ын келген нү ктесі тө менгі (ТӨ Н) ө лі нү ктесі болады. Бұ л нү ктелерде піспектің жү ріс жылдамдығ ы нольге тең еседі, яғ ни ол тоқ тайды да ә рі қ арай кері бағ ытта жылжып келесі ө лі нү ктеге жетеді. Осылайша оның жұ мысы осы екі ө лі нү ктенің арасында қ айталана береді.
|
|
|
1 - сору клапаны; 2 - шығ ару клапаны; 3 - піспек; 4 - цилиндр; 5 - иінді білік; 6 - бұ лғ ақ; 7 - клапан ішпегі.
Сурет 4 – Іштен жанатын піпекті қ озғ алтқ ыштың жұ мыс схемасы
Піспектің жү ріс жолы (S) оның жоғ арғ ы мен тө менгі ө лі нү ктелер аралыгындағ ы жү рген жолының қ ашыктығ ын кө рсетеді. Ол суретте S ә рпімен белгіленген. Бұ л поршеннің жү ріс жолы қ озғ алтқ ыштың басқ а да кө птеген кө рсеткіштеріне ә серін тигізеді, ал ө зі иінді біліктің иінінің ұ зындығ ына, яғ ни иінді біліктің радиусына (r) тә уелді. Олай болса оның шамасы S = 2r болады. Сонда піпектің жү рісі иінді біліктің жарты айналысына тең болады.
Цилиндрдің жұ мыс кө лемі (Vh) піспектің жоғ арғ ы жә не тө менгі ө лі нү ктелерінің аралығ ында жү ріп ө ткен кездегі босатқ ан кең істіктің кө лемін кө рсетеді. Олай болса оның мө лшері піспек тү бінің ауданы мен жү рісінің кө бейтіндісімен анық талады, яғ ни
Vh = (π D2 / 4) S, (1)
мұ ндағ ы D – піспек диаметрі.
Егер қ озғ алтқ ыш бірнеше цилиндрден тұ ратын болса, онда оның барлык цилиндрлерінің жұ мыс кө лемдерінің қ осындысын қ озғ алтқ ыштың литражы деп есептейді. Сонда:
Vл=Vhiц = (π D2/4)Siu, (2)
мұ ндагы іц - қ озғ алтқ ыштағ ы цилиндрлер саны.
Қ озғ алтқ ыштың литражы да онын негізгі кө рсеткішіне жатады. Себебі, қ озғ алтқ ыштарды осы жұ мыс кө леміне байланысты тү р-тү рге бө леді жә не ол оның басқ а пайдаланушылық кө рсеткіштеріне тікелей ә серін тигізеді.
Қ ысу кө лемі (Vқ ) піспек ЖӨ Н-ге жеткеннен кейінгі оның ү стің гі жағ ында қ алғ ан кө лемді кө рсетеді. Оны кө бінесе жану камерасының кө лемі деп те атайды. Себебі, жану қ оспасы осы кең істікте алғ аш тұ танып барып жанады. Ал піспек ТӨ Н-де тү рғ ан кездегі оның ү стің гі жағ ындағ ы кең істікті цилиндрдің толық кө лемі ( Vа) деп атайды. Сонда цилиндрдің толык кө лемі қ ысу кө лемі мен поршеннің жү ріс кө лемінің қ осындысына тен болады, яғ ни
|
|
|
Vа=Vқ +Vh. (3)
Егер бұ л кө лемді қ озғ алтқ ыштың цилиндр санына кө бейтсек, онда қ озғ алтқ ыштың толық кө лемін аламыз.
Осыларғ а қ осымша қ озғ алтқ ыштың тағ ыда бір маң ызды кө рсеткішіне оның қ ысу дә режесі жатады. Қ ысу дә режесі (ε ) деп цилиндрдің толық кө лемінің (Vа) қ ысу кө леміне (Vқ ) катынасын айтады, яғ ни цилиндр ішіне сорылғ ан ауа немесе жанармай қ оспасының кө лемі неше есеге кішірейтіліп қ ысылатындығ ын кө рсетеді. Олай болса ε = Vа/Vқ , немесе
ε =(Vқ +Vh)/Vқ =1+Vh/Vқ . (4)
Қ озғ алтқ ыштың осы қ ысу дә режесі дизельді немесе карбюраторлы қ озғ алтқ ыштарда ә ртү рлі болады. Себебі, қ ысу дә режесі ө скен сайын цилиндр ішіндегі қ ысылғ ан ауаның немесе жану қ оспасының температурасы да артады. Ал дизельді қ озғ алтқ ыштарда жану қ оспасы ө здігінен тұ танатын болғ андық тан мұ ндағ ы қ ысу дә режесі кө п болады. Қ азіргі автомобильдік дизельді қ озғ алтқ ыштарда ε =16÷ 18, локомотивті дизельдерде ε =18÷ 23 шамасында болады. Егер карбюраторлы қ озғ алтқ ыштарда қ ысу дә режесін дизельді қ озғ алтқ ыштардағ ы сияқ ты кө бейтсек, онда цилиндр ішіндегі жану қ оспасы ө здігінен тұ танып кетеді де қ озғ алтқ ыштың жұ мысына кедергі келтіреді. Сондық тан, да карбюраторлы қ озғ алтқ ыштардағ ы ε =6÷ 9 мө лшерінде ғ ана болады, замануи жаң а автомобильдерде ε =6, 5÷ 12 дейін жеткізуге болады.
|
|
|
Цилиндрдің жаң а зарядпен толу дә режесі толтыру коэффициентімен бағ аланады. Толтыру коэффициенті цилиндрдің ішіне кіргізілген зарядтың шынайы мө лшерінің G1, кіргізу тү тікшесіндегі зарядтың температурасы Тk жә не қ ысымы pk болғ ан кезде цилиндрдің жұ мысшы кө леміне толтыра алатын мө лшеріне қ атынасын кө рсетеді, яғ ни
, (5)
мұ нда ρ k – жаң а зарядтың тығ ыздығ ы; Vh- цилиндрдің жұ мысшы кө лемі.
Бір цикл ішінде піспектің жү руі бойынша қ ысым ө згеруін кө рсететін графикты индикаторлық диаграмма деп атайды. Мұ ндай диаграмманы қ озғ алтқ ышты сынау кезінде арнайы аспап кө мегімен сызып алады немесе жұ мыс циклын теориялық есептеудің нә тижесі бойынша қ ұ рады.
Қ озғ алтқ ыштың жұ мыс реті деп бір тү рлі барыстың цилиндрлер бойынша ауысу ретін атайды. Мысалы қ озғ алтқ ыштың жұ мыс реті 1-3-4-2 болса, онда кез келген бір барыстың, айталық сору барысының ө зі алдымен 1-цилиндрде, содан кейін 3-, одан кейін 4- жә не ең соң ында 2-цилиндрде болатындығ ын кө рсетеді. Немесе сол сияқ ты қ ысу барысы, ә йтпесе ұ лғ аю барысы т. с. с.
|
|
|
