 |
2. Мотивацияның мазмұндылық теориялары
|
|
|
|
2. Мотивацияның мазмұ ндылық теориялары
Мотивацияның мазмұ ндық теориялары бірінші кезекте адамдарды ә рекетке итермелейтін қ ажеттіліктерді анық тауғ а бағ ытталығ ан. Мотивацияның қ азіргі заманғ ы тұ жырымдамаларының ең негізін қ алаушылардың ішінен ү ш адамды атап айтуғ а болады. Олар: Абрахам Маслоу, Фредерик Герцберг жә не Дә вид МакКлелланд.
2. 1. . Маслоудың қ ажеттілік теориясы (иерархиясы)
Американ психологы Абрахам Маслоу жасап шығ арғ ан кең танымал жә не кең тү рде қ олданылатын қ ажеттіліктер теориясы мына негізгі идеялардан жә не алғ ышарттардан тұ рады:
Адамдар ү немі белгілі бір қ ажеттіліктерді сезінеді;
Адамдар қ атты сезілетін қ ажеттіліктердің жиынтығ ын байқ айды; ол қ ажеттіліктер бө лек топтарғ а бірігуі мү мкін;
Қ ажеттіліктер топтары бір – бірімен иерархиялық қ атынаста орналасады;
Қ ажеттіліктер қ анағ аттанбағ ан жағ дайда олар адамдарды белгілі бір іс – ә рекеттерге итермелейді;
Егер де бір қ ажеттілік қ анағ аттандырылса, оның орнына қ анағ аттандырылмағ ан басқ а қ ажеттілік пайда болады;
Жоғ ары дең гейдегі қ ажеттіліктер тө менгі дең гейдегі қ ажеттіліктер жалпы тү рде қ анағ аттандырылғ ан соң белсенді тү рде адамғ а ә сер ете бастайды;
Жоғ ары дең гейдегі қ ажеттіліктер тө менгі дең гейдегі қ ажеттіліктерге қ арағ анда амалдардың кө п мө лшерімен қ анағ аттандырылуы мү мкін;
Маслоудың теориясы бойынша қ ажеттіліктерді бес топқ а бө луге болады:
|
|
|
Физиологиялық қ ажеттіліктер. Тамақ, демалыс, баспана жә не т. б. Оларды қ анағ аттандырудың негізгі қ ұ ралдарының бірі- ақ ша, жоғ ары ең бекақ ы болып табылады. Бұ л ең негізгі қ ажеттіліктер, себебі олар ө мір сү руге қ ажет. Бұ ғ ан тамақ ішуге, суғ а, ауағ а, ұ йқ ы, тыныштық қ ажеттіліктерін жатқ ызуғ а болады. Кейбір қ оғ амдарда бұ л қ ажеттіліктер жеткіліксіз тү рде, ал индустриалды дамығ ан елдердеге тұ рғ ындардың бө лігі осы қ ажеттіліктерін қ анағ аттандыруы туралы кө п абыржымайды. Осы қ ажеттіліктер қ анағ аттандырылғ ан кезде олар енді негізгі мотиватор ролін жоғ алтады да, адам ө зінің назарын басқ а қ ажеттіліктерге аударады. Осылайша, негізгі физиологиялық қ ажеттіліктерді қ анағ аттандырудың негізгі қ ұ ралдары-бұ л материалдық ынталандырулар: ең бекақ ы, ә леуметтік игілік.
Қ ауіпсіздік жә не болашақ қ а деген сенім қ ажеттілігі. (ө мірді, денсаулық ты сақ тау, ертең гі кү нге жә не зейнетақ ымен қ амтамасыз етуге деген сенімділік жә не т. б. )Ал бұ л топқ а қ оршағ ан ортадағ ы физикалық жә не психологиялық қ ауіптерден қ орғ ану жә не физиологиялық қ ажеттіліктер болшақ та қ анағ аттандырылуына сенім жатады. Маслоу қ ауіпсіздік дегенде тек жауғ а қ арсы тұ ру ғ ана емес, сонымен қ атар ауа райының жағ ымсыз салдарынан қ орғ ану, киі, техникалық қ ұ рал – жабдық тармен, транспортқ а байланысты, ө рт, су тасқ ыны т. б. қ ауіптерде қ орғ ануды жатқ ызады. Ал психологиялық қ ажеттіліктер де ө те маң ызды мотиваторлар болып табылады. Психологиялық қ ажеттіліктерге болашақ та адамдардың зейнетақ ы алуына сенім, медициналық сақ тандыру жә не жұ мыссыздық қ а берілетін жә рдемақ ылар жатады.
|
|
|
Ә леуметтік қ ажеттіліктер. (ұ жымғ а қ абылдануы, олардың қ адірлеуіне жә не қ уаттауына, адамдардың жылы лебізді қ атынастарына ие болу). Осы топқ а адамдардың кү шті, ө зіне сенімді, қ абілетті, бә рі жайлы хабардар болуы, сонымен қ атар оны басқ алардың қ абылдауы, тү сінуі, қ олдауы – осы қ ажеттіліктердің барлығ ы жатады. Адамдар оларғ а қ атты ә сер ететін осы қ ажеттіліктері арқ ылы кө шбасшы (лидер) болуғ а немесе міндеттерді шешуде пайдалы, беделді болуғ а ұ мтылады.
Қ ұ рметке ие болу қ ажеттілігі. ( кә сіпорын ү шін ө зінің қ ажеттілігі мен маң ыздылығ ын сезіну, айналасындағ ылардан қ ұ рмет кө ру тілегі, ә леуметтік жоғ ары мә тебиеге ие болу). Адамның ө зін — ө зін сыйлауы, жеке басының жетістіктері, басқ алардың кө рсетін қ ызметі мен қ ұ рметін жатқ ызуғ а болады.
Ө зін — ө зі кө рсете білуге деген қ ажеттілік. ( ө зінің қ абілеттерін ашуғ а, шығ армашылық қ а, дамуғ а, ө з ө мірінің мә нін тү сінуге деген ұ мтылыс). Бұ л топ адамның ө зінің білімін, қ абілеттілігін, біліктілігін анағ ұ рлым толығ ымен қ олдануғ а тырысатын қ ажеттіліктер жиынтығ ын біріктіреді. Бұ л қ ажеттіліктер басқ а қ ажеттіліктерге қ арағ анда кө бінесе жеке сипатта болады, себебі адамдар ө зінің потенциалдық мү мкіндіктерін пайдалануғ а ұ мтылады жә не тұ лғ а ретінде дамуына мү мкіндік туады. Осы қ ажеттіліктері бар адамдар кө бінесе, ө зін жә не басқ аларды қ абылдауғ а ашық, бірнә рсе жасағ ыш, ойлаптапқ ыш жә не тә уелсіз болады. Осындай адамдарды басқ ару барысында оның қ абілеттіліктерін толығ ымен іс жү зіне асыруғ а мү мкіндік беретін ерекше тапсырмаларды берген дұ рыс.
Маслоудың қ ажеттіліктер теориясы қ ажеттіліктердің табиғ атын анық тайтын сұ рақ тарғ а жауап бере алмады. Осы теорияның негізгі міндеттері адамның жұ мысқ а деген мотивациясына белгілі бір қ ажеттіліктер қ алай ә сер ететінін, адамдарғ а олардың қ ажеттіліктерін белгілі бір сипатта қ анағ аттандыруына мү мкіндік бере отырып, оларғ а ә сер етуг тырысуды кө рсету болып табылады.
|
|
|
Маслоу теориясы бойынша бұ л айтылғ ан қ ажеттіліктерді суретте кө рсетілгендей қ атаң иерархиялық қ ұ рылым ретінде орналастыруғ а болады.
| Соң ғ ы қ ажеттіліктер | Алғ ашқ ы қ ажеттіліктер |
| Ө зін — ө зі кө рсетуі | Қ ауіпсіздік жә не сақ тық |
| Қ ұ рметке ие болу | Физиологиялық қ ажеттілік |
| Ә леуметтік |
Маслоудың концепциясы бү гінгі таң дағ ы басқ ару теориясы мен практикасына орасан зор ә серін тигізді.
|
|
|
