2. Бағалау әдістері

10. Зияткерлік меншік объектілерін жә не материалдық емес активтерді бағ алау нақ ты объектінің, бағ алауды тағ айындау жә не сенімді ақ параттың болуына байланысты табыстық, салыстыру жә не шығ ыстық тә сіл ә дістерімен орындалады. Ү ш тә сілдің барлығ ы нарық тық болып табылады, ө йткені зияткерлік меншік объектілері мен материалдық емес активтерді бағ алау кезінде нарық тық ақ парат пайдаланылады.
11. Табыстық тә сіл ә дістері:
роялтидан босау ә дісі бойынша бағ аланатын зияткерлік меншік объектісі шынайы иесіне тиесілі емес, оғ ан лицензиялық негізде пайдадан тү скен келісілген пайыздық жарналар — роялти негізінде берілгенін болжайды. Ә дісті қ олдану шарты пайданың кү тілетін шамасын айқ ындауғ а мү мкіндік беретін ақ параттың болуы (жалпы операциялық табыс) болып табылады, ол осы ө ндірісте бағ аланатын зияткерлік меншік объектісін пайдалану нә тижесінде пайда болады.
Роялтидан босау ә дісі ә рекеттердің мынадай реттілігін кө здейді:
пайдаланылатын зияткерлік меншік объектісіне қ ұ қ ық тардың ә рекет ету мерзімі ішінде жыл сайынғ ы жалпы операциялық табыстың шамасын ық тималды ү ш сценарий бойынша (оптимистік, пессимистік жә не реалистік) айқ ындау;
роялтидің стандартты мағ ынасының кө мегімен ө неркә сіп салалары жә не тауарлар мен бұ йымдардың тү рлері бойынша жалпы операциялық табыстың жасалуында зияткерлік меншіктің ү лесін айқ ындау, ол мү лікті бағ алау бойынша анық тамалық ә дебиеттерде жарияланатын мә ліметтер бойынша қ абылданады;
зияткерлік меншік объектісінің қ ұ ндылығ ы мен қ орғ алуына тү зетулер енгізу арқ ылы алынғ ан табыстың (пайданың ) шамасын нақ тылау, олардың шамалары мү лікті бағ алау бойынша анық тамалық ә дебиеттерде жарияланады;
капиталдың орта шамаланғ ан бағ асының шамасын есептеу;
аннуитет моделін пайдалана отырып табыс мультипликаторын есептеу, ол ЗМО заң дық мерзімі мен капиталдың шамаланғ ан орта бағ асының шамасына тә уелді қ ызмет болып табылады;
терминалды (реверсиялық ) қ ұ нын есептеу;
зияткерлік меншік объектісінің нарық тық қ ұ нын ү ш сценарий бойынша капиталғ а айналдыру жә не ақ ша ағ ындарын дисконттау ә дістерімен есептеу;
зияткерлік меншік объектісінің қ ұ нының неғ ұ рлым ық тимал шамасын ү ш сценарийді орташа салыстыру ә дісімен есептеу.
Осы ә діс бойынша зияткерлік меншік объектісінің қ ұ ны осы жү йеде ақ ша ағ ынын жасауғ а қ атысатын зияткерлік меншік объектілерінің қ ұ ндылығ ы мен қ орғ алуына тү зетілері бар роялтидің стандартты ставкасына кө бейтіліп, лицензиялық шарттың есепті мерзімі ү шін бизнес-жү йенің жылдық пайдасының дисконтталғ ан (капиталғ а айналдыру) сомасы ретінде есептеледі.
12. Табыстардағ ы артық шылық тарды дисконттау (капиталғ а айналдыру) ә дістері ретінде бағ аланатын материалдық емес, активпен жасалатын қ осымша пайда тү сініледі. Ол материалдық емес активтерді пайдалану кезінде алынғ ан пайда мен материалдық емес активтерді пайдаланбай ө ндіруші ө ткізілген ө німнен тапқ ан пайда арасындағ ы айырмашылық қ а тең. Материалдық емес активтерді енгізу ө ткізілген ө німнен тү скен пайданы бағ аны кө теру арқ ылы арттыруғ а мү мкіндік береді, ө йткені тауар сапасы жақ сарып, жұ мыс ө німділігі артып жә не ө німнің ө зіндік қ ұ ны тө мендейді, осығ ан байланысты табыстардағ ы артық шылық туындайды. Бұ л жыл сайынғ ы табыстағ ы артық шылық оны алудағ ы болжамды кезең і есепке алып дисконтталады (капиталғ а айналады).
Біркелкі болашақ табыстар ә келетін бағ алау объектілері ү шін тура капиталғ а айналдыру ә дісі қ олданылады. Біркелкі емес ақ ша ағ ындары дисконтталады.
Табыстардағ ы артық шылық ә дісін қ олдану шарты еркін ақ ша ағ ынының шамасын анық тауғ а мү мкіндік беретін мә ліметтің болуы болып табылады, ол бағ аланушы объектінің осы ө ндірісінде пайдаланғ аны нә тижесінде пайда болады.
Дисконттау (капиталғ а айналдыру) ә дісі ә рекеттердің мынадай реттілігін кө здейді:
материалдық емес активтерді пайдалану нә тижесінде жасалатын таза ақ ша ағ ыны есептеледі;
дисконттау (капиталғ а айналдыру) ставкасы айқ ындалады;
ұ зақ тығ ы 5 жылдан асатын ақ ша ағ ындары ү шін реверсиялық (терминалдық ) қ ұ ны есептеледі;
дисконттау (капиталғ а айналдыру) ә дісімен болашақ ақ ша ағ ындарының келтірілген қ ұ ны айқ ындалады;
материалдық емес активтердің тү ріне байланысты немесе материалдық емес активтерді бағ алау жө ніндегі ғ ылыми-ә дістемелік ә дебиеттерде кө рсетілген мә ліметтер бойынша сараптамалық бағ алау ә дісімен, ө нім ө ндірісінің сипатын есепке алатын коэффициент болады (дара, сериялық, жаппай ө ндіріс);
материалдық емес активтердің нарық тық қ ұ ны ө нім ө ндірісінің сипатын есепке алатын коэффициентке қ осымша табыстың келтірілген қ ұ нын кө бейту жолымен есептеледі.
Материалдық емес активтердің қ ұ нының есебі таза ақ ша ағ ынын дисконттау кө мегімен материалдық емес активтердің салымы ү лесінің коэффициенті жә не зияткерлік меншік объектілерінің қ ұ ндылығ ына тү зетулер мен қ орғ алғ андығ ы есепке алынып жү ргізіледі.
13. Қ алдық қ ұ ны ә дісі мынадай жағ дайларда:
материалдық активтердің қ ұ ны белгілі немесе нақ ты айқ ындалғ ан болса;
егер бизнеспен яғ ни материалдық жә не материалдық емес активтермен шығ арылатын таза ақ ша ағ ыны белгілі немесе айқ ындалғ ан болса қ олданылады.
Материалдық емес активтерді бағ алау ү шін қ алдық қ ұ ны ә дісін қ олдану кезінде талдау элементтері ретінде сондай-ақ кірістер мен шығ ыстар туралы мә ліметтер қ олданылады. Табыс алу мақ сатында кә сіпорынның барлық мү лкін пайдаланудан алуғ а болатын таза кірісті қ аржылық талдау жү ргізіледі. Таза кірістен жақ сартулармен талап етілетін қ аржылық қ айтарып беру есепке алынып шегеру жасалады. Қ алғ ан кіріс материалдық емес активтердің есебіне кіретін қ алдық болып саналады. Қ ұ н кө рсеткішін алу ү шін ол капиталғ а айналдырылады.
Қ алдық қ ұ н ә дісі ә рекеттердің мынадай реттілігін кө здейді:
капиталғ а айналдыру ә дісімен кә сіпорынның (бизнестің ) барлығ ының нарық тық қ ұ ны табылады, оның ажырамас бө лігі бағ аланатын материалдық емес актив болып табылады;
материалдық емес активтердің нарық тық қ ұ ны бизнестің барлық активтерінің қ ұ ны мен оның материалдық активтері арасындағ ы айырмашылық ретінде есептеледі.
14. Даму ә дісі (опциондық ә діс) дисконттау (капиталғ а айналдыру) ә дісінің модельдері нарық та қ алыптасатын коньюнктурағ а байланысты болашақ та менеджерлердің бизнестің дамуына ә сер ету мү мкіндігін есепке алмайды. Ө німге патент фирмағ а ө німнің жә не оның нарығ ының даму қ ұ қ ығ ын қ амтамасыз етеді. Егер ө німді сатудан тү сетін кү тілетін ақ ша ағ ынының ағ ымдағ ы қ ұ ны дамудың ө зіндік қ ұ нынан (шығ ын) асып тү сетін болса, осылай болады. Егер бұ л болмаса, онда фирма патентті кейінге қ алдырып ә рі қ арай шығ ындарғ а ұ шырамауы мү мкін. Сондық тан ө німге патент колл-опцион сияқ ты қ арастырылуы мү мкін, онда ө німнің ө зі базалық актив болып табылады.
Даму ә дісі (опциялық ә діс) ә рекеттердің мынадай реттілігін кө здейді:
материалдық емес активтердің жарамдылық уақ ытына сә йкес келетін тә уекелсіз ставка анық талады;
базалық активтің қ ұ ны есептеледі, яғ ни бағ аланатын материалдық емес активті пайдаланудан кү тілетін болашақ ақ ша ағ ындарының келтірілген қ ұ ны;
орындау бағ асы есептеледі, яғ ни бағ аланатын материалдық емес активті енгізу мен пайдалану ү шін қ ажетті болашақ шығ ындарды келтірілген қ ұ ны;
ө ндірістің ә рбір саласы бойынша халық аралық рейтинггік агенттіктер ә рдайым есептеп отыратын мә ліметтер кө мегімен базалық бағ аның жылдық стандартты ауытқ уы айқ ындалады;
материалдық емес активтердің ә рекет етуінің есептік кезең і белгіленеді;
Блэк-Шоулз моделінің формулалары бойынша қ алыпты ү лестіру қ ызметінің дә лелдері есептеледі;
стандартталғ ан қ алыпты ү лестірудің кумулятивті қ ызметінің кө рсеткіштері айқ ындалады;
Блэк-Шоулз моделі бойынша материалдық емес активтердің нарық тық қ ұ ны есептеледі.
15. Шығ ындық тә сіл ә дістері:
нақ ты шығ ындар ә дісі:
шығ ындық тә сіл негізіне зияткерлік меншіктің нақ ты объектісін жасау (алу), зерттеу жә не жоспарланғ ан пайда мен ескіруін есепке алып сү йемелдеу, салық жә не міндетті тө лемдері ү шін қ ажетті материалдық шығ ындардың кө рсеткіштері салынғ ан. Бұ л ә діс басқ а ә дістермен бағ алау ү шін бағ дар ретінде жә не баланстық есепке қ ою ү шін кә сіпорынның ө зінде қ ұ рылғ ан зияткерлік меншік объектілерін бағ алау, яғ ни лицензияның минималды бағ асын анық тау ү шін қ олданылады. Зияткерлік меншікке қ ұ қ ық тың қ ұ ны оны жасау немесе алуғ а жұ мсалғ ан шығ ыннан тө мен бола алмайды.
Шығ ындық тә сіл ә дісі ә детте, зияткерлік меншік объектілерінің баланстық (бухгалтерлік) қ ұ нын айқ ындау ү шін қ олданылады.
Ә діс ә рекеттердің мынадай реттілігін кө здейді:
бухгалтерлік есеп деректері бойынша бағ аланатын объект алынғ ан тарихи (алғ ашқ ы) қ ұ ны жә не оның балансқ а қ ойылғ ан кү ні белгіленеді;
статистика деректері бойынша тренд (бағ аланатын объект сатып алынғ ан кезден бастап инфляция индексі) есептеледі;
тарихи қ ұ ны алынғ ан трендке кө бейту жолымен ағ ымдағ ы қ ұ нына келтіріледі;
бағ аланатын объектінің қ ызметтік (моральды) ескіруі есептеледі;
нарық тық қ ұ ны алынғ ан ескіруді ағ ымдағ ы бастапқ ы қ ұ нынан шегеру жолымен есептеледі.
16. Қ алпына келтіру қ ұ ны ә дісі бағ алау объектісінің нысанасы мен сапасы бойынша бірегей қ айта жасау (қ айта ө ндіру, орнын басу) ү шін қ ажетті бағ алау кү ніне барлық шығ ындарды айқ ындауда кө рінеді.
Зияткерлік меншік сатып алынғ ан жағ дайда оның қ ұ нын айқ ындау кезіндегі есептерде шығ ындардың мынадай тү рлері есепке алынады:
мү ліктік қ ұ қ ық тарды сатып алуғ а;
ө ндірісте зияткерлік меншікті пайдаланып тауарларды игеруге;
маркетингке (ө неркә сіптік меншіктің болжамды объектілерінің аналогтарын айқ ындау ү шін ақ паратты зерттеу, талдау жә не іріктеу) арналғ ан шығ ындар.
Зияткерлік меншік кә сіпорынның ө зінде жасалғ ан жағ дайларда оның қ ұ нын айқ ындау кезіндегі есептерде шығ ындардың мынадай тү рлері есепке алынады:
іздеу жұ мыстарына жә не тақ ырыптарды ө ң деуге;
эксперименттік ү лгілерді жасауғ а;
сыртқ ы ұ йымдардың қ ызметтеріне (мысалы, зияткерлік меншікті анық тауғ а, қ орғ ау қ ұ жаттарын беруге);
патенттік бажды тө леуге (патентті сү йемелдеу);
конструкторлық -техникалық, технологиялық, жобалық қ ұ жаттарды жасауғ а;
есептілікті жасау мен бекітуге арналғ ан шығ ындар.
Зияткерлік меншік объектілерін жасауғ а жұ мсалатын толық шығ ындар зияткерлік меншік объектілерін жасауғ а жұ мсалғ ан бұ рынғ ы шығ ындардың ағ ымдағ ы қ ұ ны мен нормативті пайдасын есепке алғ андағ ы оның қ ұ қ ық тық қ орғ алуы ретінде айқ ындалады.
Зияткерлік меншік объектілерін ә зірлеу қ ұ ны объектіні жасаумен байланысты ғ ылыми-зерттеу жұ мыстарын (бұ дан ә рі - Ғ ЗЖ) жү ргізуге жә не конструкторлық -техникалық, технологиялық жә не/немесе жобалық қ ұ жаттарды жасауғ а жұ мсалғ ан шығ ындар сомасы ретінде айқ ындалады.
Ғ ЗЖ жү ргізуге жұ мсалғ ан шығ ындардың шамасы іздестіру жұ мыстары, теориялық зерттеулер жү ргізу, эксперименттер жү ргізу, есептілікті жасау, қ арастыру мен бекіту, сынақ тар жү ргізу жә не Ғ ЗЖ байланысты басқ а да шығ ындар сомасы ретінде айқ ындалады.
Қ ұ жаттамаларды ә зірлеуге жұ мсалғ ан шығ ындардың шамасы эскиздік жобаны орындауғ а, техникалық жобаны орындауғ а, жұ мыс жобасын орындауғ а, есептерді орындауғ а, авторлық қ адағ алауды жү ргізуге, дизайнғ а жұ мсалғ ан шығ ындар сомасы ретінде айқ ындалады.
Жалпы тозу шамасы тиімді жас ә дісімен есептеледі. Ө нертабыстар мен пайдалы модельдерді бағ алау кезінде жалпы тозумен қ оса, бұ рынғ ы шығ ындардың ағ ымдағ ы қ ұ нында техникалық -экономикалық мә нінің коэффициенті де есепке алынады.
17. Салыстырмалы амал ә дістері:
салыстырмалы талдау ә дісін қ олдану кезінде материалдық емес активтердің қ ұ ны соң ғ ы сатылымдардың нақ ты бағ аларын салыстыру, не ұ қ сас объектілерге сұ раныс пен ұ сыныс туралы ақ паратты зерттеу жолымен белгіленген бағ аларды салыстыру жолымен айқ ындалады.
Салыстырмалы талдау ә дісі ә рекеттердің мынадай реттілігін кө здейді:
1) кемінде олардың сатылу бағ аларының нақ тылығ ы жоғ ары дең гейде белгілі болғ ан салыстырылатын ү ш объектіні таң дау жү ргізіледі;
2) осы аналогтың бағ аланатын объектіден ерекшелігінің ә рбір факторы бойынша индекстер есептеледі:
материалдық емес активтер пайдаланылатын сала;
материалдық емес активтердің қ ұ ндылығ ы мен қ орғ алғ андығ ы;
материалдық емес активтер енгізілетін кә сіпорынның дә режесі (шағ ын, орта, ірі бизнес);
материалдық емес активтердің пайдаланылу ауқ ымы;
материалдық емес активтерді пайдалану мерзімі;
материалдық емес активтерді пайдалану тә уекелі;
егер олар бар болса, басқ а да салыстыру факторлары;
3) ә рбір аналогтың қ ұ ны жоғ арыда кө рсетілген индекстердің кө мегімен бағ аланатын материалдық емес активтердің қ ұ нына келтіріледі;
4) материалдық емес активтердің нарық тық қ ұ ны аналогтардың келтірілген қ ұ нының шамасы ретінде есептеледі.
18. Тарату (аллокация) ә дісін қ олданудың шарты кә сіпорынның барлық активтерінің нарық тық қ ұ нында материалдық емес активтердің ең ық тимал ү лесі туралы ақ параттың болуы болып табылады.
Тарату (аллокация) ә дісі ә рекеттердің мынадай реттілігін кө здейді:
бағ аланатын материалдық емес активтердің аналогтармен салыстыру элементтерін айқ ындау;
салыстырудың элементтерінің ә рқ айсысы бойынша бағ аланатынғ а қ арағ анда ә рбір осындай материалдық емес активтердің сипаты мен ерекшеліктер дә режесін айқ ындау;
салыстыру элементтерінің ә рқ айсысы бойынша осындай материалдық емес активтердің бағ асына тү зетулерді айқ ындау, олардың ә рқ айсысының сипаты мен ерекшеліктер дә режесі материалдық емес активтерге қ арағ анда сә йкес келеді;
салыстырудың элементтерінің ә рқ айсысы бойынша бағ аланатын материалдық емес активтердің олардан ерекшеліктерін кө рсететін ә рбір осындай материалдық емес активтердің бағ аларын тү зету;
материалдық емес активтердің нарық тық қ ұ нын нә тижелерді тү зетуден кейін алынғ ан орташа мә нін айқ ындау жолымен есептеу;
бағ аланатынғ а ұ қ сас кә сіпорын активтерінің жалпы қ ұ нындағ ы материалдық емес активтер ү лесінің ең ық тимал мә нін айқ ындау;
материалдық емес активтердің нарық тық қ ұ нын бағ аланатын кә сіпорынның барлық активтерінің нарық тық қ ұ нындағ ы ү лесі ретінде есептеу.
19. Алу (экстракция) ә дісін қ олдану шарттары:
кә сіпорынның материалдық активтері қ ұ нының шамасы туралы ақ параттың болуы;
кә сіпорынның нақ ты таза операциялық кірісінің шамасы туралы ақ параттың болуы;
материалдық жә не материалдық емес активтердің орта салалық рентабельділігінің шамасы туралы ақ параты болуы.
Алу (экстракция) ә дісі ә рекеттердің мынадай реттілігін кө здейді:
есептік орта салалық кірістің шамасын нақ ты таза операциялық кірісті орта салалық рентабельділікке кө бейту жолымен айқ ындау;
осы кә сіпорынның материалдық емес активтерін басқ аратын есептік орта салалық табыстың шамасын анық тау.