§ 6. Перадача якання на пісьме

§ 6. Перадача якання на пісьме

1. Галосныя е, ё ў першым складзе перад націскам абазначаюцца на пісьме літарай я: зе млі – зямля, зе лень – зялёны, се м'і – сям'я, сёлы – сяло, сёстры – сястра, вёслы – вясло, вёска – вяско вы, е лка – ялі на, е здзіць – язда, ёмкі – ямчэ й, ёрш – ярша, лён – ляно к, мёд – мядо к, дзе нь – дзянёк, лес – лясны, снег – снягі, ве цер – вятры, сце ны – сцяна, дзе вяць – дзявя ты, дзе сяць – дзяся ты, сем – сямна ццаць, во сем – васямна ццаць, цецеруко ў - цецяру к, перане сці – перанясу .

У астатніх ненаціскных складах е захоўваецца: селяні н, зеляні на, вестуны, леснікі, векаве чны, верацяно, нерухо мы, безупы нны, во зера, ве села, во сем, за едзь, вы светліць, вы ехаць, во сень, це мень, дзевятна ццаты, дзесятко вы.

2. Літара я пішацца ў першым складзе перад націскам у імёнах, прозвішчах і геаграфічных назвах са славянскай лексічнай асновай і ў даўно запазычаных словах з неславянскіх моў: Бялы нічы, Лемяшэ вічы, Алякса ндр, Сярге́ й, Бялі нскі, Няхо да, дзяжу рства, калянда р, яфрэ йтар, сяржа нт, Яршо ў, Яфі м.

3. Літара е захоўваецца ў складаных лічэбніках сѐ мсо т, во̀ семсо т, паколькі кожная частка ў іх мае свой націск, параўн.: сѐ мсо т – сямісо т, во̀ семсо т – васьміста м.

Заўсёды захоўваецца е ў першым складзе перад націскам пасля заднеязычных г, к, х: геро й, Гера сім, кера міка, кефір, Херсо н.

4. Не і без, калі яны стаяць асобна, заўсёды пішуцца з літарай е, напрыклад: не быў, не браў, не ідзе, без меры, без жартаў, не спыніць, без прычыны, не без вынікаў, не без работы.

Пры напісанні разам не і без становяцца часткай слова і падпарадкоўваюцца агульным правілам напісання галосных літар е, я ў беларускіх словах: няха й, нясто мна, няшта тны, бязме жны, бязлю дны, бяско нца; але: непісьме нны, безупы нны, безапеляцы йны, бескары сны, беспаваро тны.

5. Літара я пішацца ў некаторых каранях слоў нязменна: ві цязь, су вязь, за яц, яравы, вяза ць, по вязь, мяккава ты, цягаві ты, цяжкава ты, святкава ць, ме сяц, по яс, па мяць, дзе вяць, дзе сяць, ты сяча, за вязь, Бе сядзь, Пры пяць; япру к – япрука, япруко вы; ядло вец – ядлаўцо ўка, ядлаўцо вы.

6. Літара я пішацца ў паслянаціскных складах у некаторых суфіксах назоўнікаў (ро ўнядзь, бо язь, дро бязь) і дзеясловаў (ла яць, ве яць, се яць, ка шляць, ба яць, му ляць), а таксама ў аддзеяслоўных назоўніках (ла янка, ве ялка, се ялка).

§ 7. Правапіс е, ё, я ў складаных словах

1. У першай частцы складанага слова літара е захоўваецца незалежна ад таго, на якім складзе націск у другой частцы: сенакасі лка, серпадзю б, верхнеазёрскі, белабры сы, землетрасе нне, светапо гляд, свежавы мыты, свежамаро жаны, сенажа ць.

Калі першай часткай складаных слоў з’яўляецца аснова      велік-/вялік-, то напісанне літар е або я залежыць ад таго, які склад у другой частцы націскны: калі першы, то пішацца е, калі другі, то пішацца я: велікаду шны, велікару скі, велікаму чанік, велікасве цкі; Вялікабрыта нія, вялікадзяржа ўны, вялікагало вы.

2. У першай частцы складанага слова літара ё захоўваецца пры націску не на першым складзе другой часткі і замяняецца на е, калі націск на першым складзе другой часткі: лёгкаатлеты чны, лёдадрабі лка, мёртванаро джаны, мёдаварэ нне; ледарэ з, медаго нка, легкаду мна.

3. У складаных словах злучальныя галосныя о, ё пішуцца толькі пад націскам, а – у любым ненаціскным складзе: ільно валакно, Вадо хрышча, куро дым, геліёграф, радыёметр, марозаўсто йлівы, прыборабудаўні чы.

4. Злучальная галосная е ў складаных словах пераходзіць у я, калі націск на першым складзе другой часткі складанага слова: баяздо льны, зерняўбо рачны, зернясхо вішча, земляро б, жыццяра дасны, крывятво рны; але: боепрыпа сы, жыццеапіса нне, землекарыста нне, зернебабо вы.

Складанаскарочаныя словы пры напісанні звычайна разглядаюцца як простыя словы з адным націскам: зямфо нд, лясга с.