 |
§ 13. Прыстаўныя і ўстаўныя зычныя
|
|
|
|
§ 13. Прыстаўныя і ўстаўныя зычныя
1. Прыстаўная літара в пішацца перад націскным о:
у пачатку слоў: во зера, во льха, во сень, во спа, во сь, во кны, во тчына, во йкаць, во бад, во блака, во бласць, во страў, Во гненная Зямля, Во льга і інш., у вытворных ад іх словах пасля прыставак: абво страны, адво рваць, паво йкаць, уво сень; але: о каць (і вытворныя ад яго), о дум. Пры змене месца націску о пераходзіць у а і прыстаўная в у гэтых словах не пішацца;
перад прыстаўкамі о-, об-, од- (от-): во кіс, во кісел, во клік, во кліч, во крык, во пыт, во бземлю, во бмацкам, во браз, во быск, во дгалас, во дгук, во ддаль, во дзыў, во піс, во дпаведзь, во дпуск, во дсвет, во дступ, во труб'е і інш., а таксама наво бмацак, наво ддалек, паво дле, наво дшыбе і інш.;
у запазычаных словах: во хра, во цат і вытворных ад іх: во хрыць, паво хрыць, воцатнакі слы і інш.
2. У формах слоў во ка, во стры, во сем, вако л і вытворных ад іх прыстаўная в захоўваецца незалежна ад месца націску: вачэ й, вача мі, заво чны, увачаві дкі, уваччу; вастры ць, вастрыня, завастрэ нне; васьмёра, вако ліца, навако лле, вако лічны.
3. У сярэдзіне некаторых слоў перад націскным о пішацца ўстаўная літара в: ніводзін, Ляво н, Ляво нчанка, Радзіво наў і інш.
4. Прыстаўное в не пішацца ў запазычаных словах перад пачатковым націскным [о]: о пера, о перны, о да, Оксфард, о̀ мме тр, о рдэн, о фіс і інш.
|
|
|
5. Прыстаўная літара в пішацца:
перад націскным каранёвым у на пачатку слова: ву гал, ву да, ву галь, вуж, ву зел, ву зы, ву ліца, вунь, вус, ву сны, ву ха, ву чань, а таксама ў формах такіх слоў і вытворных ад іх незалежна ад месца націску: абву глены, камѐ ннавуго льны, чатыро̀ хвуго льнік, заву лак, наву дзіць, вудзі льна, вузлы, вузлава ты, вуса ты, чарнаву сы, вуса ч, вучы цца, наву ка, навуча льны, педвучы лішча, вушэ й, вуша мі, завушні цы, лапаву хі, залатаву ст і інш.;
перад прыстаўкамі у-, уз- (ус-): ву сціш, ву сцішна, ву праж, ву́ згалаўе, ву сцілка.
6. Устаўная літара в пішацца:
перад націскным у ў сярэдзіне слоў: паву к, ціву н, караву л, есаву л, а таксама ў формах такіх слоў і вытворных ад іх незалежна ад націску: павукі, павуці нне, павучо к, цівуно м, есаву льскі, караву льны;
перад у ў сярэдзіне слова ў беларускіх уласных назвах: Матэвуш, Матэвушаў, Навум, Навуменка, Навумовіч, Навумчык, Навумаўка, Тадэвуш.
7. Прыстаўная літара в не пішацца перад націскным [у]:
у словах іншамоўнага паходжання: угра-фі нскі, у льтра, ультрафіяле тавы, у нтэр, у нікум, у нія, у рна; але: ву стрыца;
перад пачатковым [у] ва ўласных назвах: Ульяна, Ула, Умань, Уздзенскі раён, Узда, Урал, Узбекістан, Украіна, Ухань, Уэльс і інш.
8. Прыстаўная літара г пішацца ў займенніках гэты, гэтакі, гэтулькі і ў прыслоўях гэтак, гэтаксама, дагэтуль, адгэтуль.
З прыстаўной літарай г могуць пісацца выклічнікі: гэй! го! га! У словах іншамоўнага паходжання перад пачатковым і прыстаўное г не пішацца: іронія, істэрыя, Іспанія.
§ 14. Нескладовае ў і у складовае
1. Нескладовае ў пішацца згодна з літаратурным вымаўленнем пасля галосных.
|
|
|
Пры чаргаванні [у] з [ў]:
на пачатку слова (калі гэта слова не пачынае сказ і перад ім няма знакаў прыпынку): на ўвесь дзень (ад усіх), моцны ўдар (ад удару), хацела ўзяць (хацеў узяць), сонца ўзімку (месяц узімку), крыкі «ўра» (крык «ура»), для ўніята (з уніятам), ва ўніверсітэце (перад універсітэтам), на ўзвей-вецер (сцяг узвіўся), ледзьве ўчуў (раптам учуў);
на канцы склада: паў-за, маў-зер, каў-чук, аў-дыенцыя, аў-дыякасета, аў-ра;
пры чаргаванні [л] з [ў]: даў, мыў, казаў, змоўклі, воўк, шоўк, шчоўк, поўны, коўзкі, маўляў, моўчкі, паўметра, боўтаць; але: кол, вол, анёл, выстрал, скандал, вэрхал, палка, памылка, сеялка, алкаголь, Алдан, Алжыр, Албанія, Волга, Валдай, Балгарыя;
пры чаргаванні [в] з [ў]: лаўка (лава), крыўда (крывы), зноўку (новы), аўса (авёс), бацькаў (бацькавы), кроў (крыві), любоў (любові), кароў (карова), гатоў (гатовы), аўчына, аўторак, каўбой, аўгур, Саўмін, Аўстрыя, Аўдоцця, Аўрора, Каўказ, Боўш, Роўда, аўгіевы стайні; але: краіна Влахія, краіна В’етнам, рака Влтава, армія В’етконга, змаганне за В’енцьян.
2. Гук [у] пад націскам не чаргуецца з [ў]: да у рны, Брэсцкая у нія, піва у жгарадскае, жанчыны у льчы, групоўка у льтра, норма і у зус, насілі у нты, чулася у ханне, ау л, бау л, ау каць, выклічнікі у (у, нягоднікі! ), ух (ух ты! ), уй (уй, які смешны! ).
3. Гук [у] не чаргуецца з [ў] у запазычаных словах, якія заканчваюцца на -ум, -ус: прэзідыум, кансіліум, радыус, страус, соус і вытворных ад іх.
4. Гук [у] на пачатку ўласных назваў заўсёды перадаецца вялікай літарай У складовае без надрадковага значка: ва Узбекістан (для ўзбекаў), на Уральскіх гарах (на ўральскіх дарогах), ва Украіне (за ўкраінцаў), пасля Указа Прэзідэнта (падпісаны ўказы), за Уладзіміра, каля Уладзіслава, да Усяслава.
§ 15. Нескладовае й
1. Гук [і] пасля прыставак на галосны чаргуецца з [й] і перадаецца на пісьме літарай й:
у словах з коранем іс-ці, ігр-аць, ім-я, інач-ай на месцы ненаціскнога пачатковага каранёвага [і]: зайсці, знайсці, прыйсці, пайшоў, выйду, увайсці, выйшаў, прыйшоў, выйграць, зайграць, перайграць, выйгрыш, перайменаваць, найменне, займенны, займеннік, пайменны, перайначыць, перайначванне;
у словах займаць, наймаць, пераймаць, перайманне, праймаць.
|
|
|
У астатніх выпадках пачатковы каранёвы [і] захоўваецца пасля прыставак на галосны: заіскрыцца, заікацца, заінець, праіснаваць, заінтрыгаваць, праілюстраваць, праінфармаваць, неістотны; Прыіртышша, Заішым'е, Заілійскі, праіранскі.
2. У словах, вытворных ад дзеясловаў ісці, іграць з прыстаўкамі на зычны (аб-, ад-, над-, раз-, уз- і інш. ), [і] чаргуецца з [ы]: абышоў, узышоў, абысці, надысці, падысці, разысціся, падыграць, абыграць і інш.
3. У сярэдзіне запазычаных слоў, у тым ліку ва ўласных назвах, літара й пішацца толькі перад зычнымі: дызайн, Кландайк, Драйзер, Айні, лайнер, камбайн; але: фае, Мая.
Гукавое спалучэнне [й] + галосны ў словах іншамоўнага паходжання перадаецца ётаванымі галоснымі, як і ў словах уласнабеларускіх:
на пачатку слова: Ерусалім, Ёфе, Ёська, Яганесбург, Якагама, Емен, еменец, ёркшырскі, Ёжэф, Нью-Ёрк;
пасля галоснага ў сярэдзіне слова: маёр, маярат, маянэз, раён, Аюнскі;
пасля галоснага на канцы слова: фае, Мая, секвоя, параноя, Папая.
|
|
|
