 |
Беларуская народная песня парэформеннага перыяду
|
|
|
|
Беларуская народная песня парэформеннага перыяду
Асноўны жанр к. XIX – пач. XX – песні змагання. Песні сацыяльнага пратэсту выступілі як падрыхтоўчы этап у фарміраванні рэвалюцыйнай песеннай класікі. Песні змагання, у якіх назіраецца апора на традыцыі сялянскага меласу і сялянскага маўлення, прадстаўлены разнастайнымі жанрамі:
· рэвалюцыйны гімн нярэдка абапіраўся на традыцыі гераічнага канта. Шмат твораў гэтага жанра дэманструюць сувязь з польскай рэвалюцыйнай традыцыяй. У фарміраванні нацыянальнай песеннай рэвалюцыйнай традыцыі вялікую ролю адыграла паэзія Я. Купалы. Яго вершы - «А хто там ідзе» (муз. Рагоўскага), «Не пагаснуць зоркі ў небе» (муз. Янчука) - ператварыліся ў рэвалюцыйныя гімны і мелі надзвычайную папулярнасць.
· сатырычныя памфлеты, у якіхвысмейвалі жандармаў, гарадавых, цара, яго міністраў («Уся Расія трыумфуе», «Нагаечка») – нярэдка выконвалі на розныя матывы: то вядомых прыпевак, то жартоўных песнь, то проста скандзіравалі на двух гуках у межах чыстай кварты.
· спецыфічны жанр “гутаркі” ператварыўся з літаратурнага ў музычны. Для яго характэрны: агітацыйны характар, дыялагічнасць формы, заснаванай на прастадушных пытаннях і добра абдуманых адказах («Гутарка Данілы са Сцяпанам»).
· песні сацыяльнага пратэсту, што распавядалі пра «нядолю» сялян, пра стыхійныя бунты на заводах складаліся паўсюдна. Вылучаюцца песні-скаргі, песні-праклёны («Ой, садома»), песні-заклікі плакатна-гнеўнага характару.
· сацыяльны пратэст пранікае ў гістарычныя песні. «Ой, закурэла»
· распаўсюджаны лірыка-паэтычны маналог, які спалучаў у сваім змесце патэтычную лірыку, напужаны драматызм і магутны парыў «Гэта крык, што жыве Беларусь» (муз. Янчука).
|
|
|
· грамадзянская лірыка распавядае пра трагічны лёс рэвалюцыянера ці рэвалюцыянеркі. Вельмі распаўсюджаны тып ямшчыцкай балады.
Песні змагання дэманструюць апору на традыцыі каляндарных, бяседных, кантавых, прыпевачных напеваў. У рэвалюцыйным рэпертуары беларусаў аселі песні розных народаў: «Варшавянка», «Дубінушка», «Марсельеза», «Ешчэ полска не згінева».
Беларуская народная інструментальная музыка
Інструментальны фальклор на Беларусі мае не меньшае багацце традыцый, чым песенны. Характэрна разнайстайнасць уключэння інструментальнай музыкі ў агульную тканіну народнай творчасці. Вылучаюць уласна інструментальную, інструментальна-танцавальную, песенна-танцавальную, інструментальную музыку гульняў і абрадаў (яна-неад’емлімая частка каляндарна-земляробчага і сямейна-абрадавага цыклаў).
Музычны інструментарый Беларусі падзяляюць на тры групы: духавыя, струнныя, ударныя.
Духавыя (аэрафоны) ў сваю чаргу ўключаюць у сябе:
мундштучныя . Амбушурны рог – рабілі напачатку з рогаў жывёл, а потым з дрэва. Форму рога ў драўляным варыянце часам замянялі на прамую – так узніклі трубы. Драўляныя трубы-сурмы, якімі карысталіся пастухі і платагоншчыкі, дасягалі 2м ў даўжыню.
язычковыя. Язычковы рог. Жалейка (інш. назвы – ражок, чаротка) – пры захаванні вызначальнай адзінкі – адзінарнага язычка-пішчыка – дапускае варыянты па матэрыяле (саломіна, пер'е, чарот, рог), наяўнасці раструба, памерах. Жалейка мае голас моцны (за кошт раструба) крыху рэзкі. Назву дала месца, дзе расла іва (галоўны матэрыял) - на могілках («жальніках»). Кларнет. Дуда (валынка) мела асноўныя дэталі - скураны мех (53-30-58), «соска», перабор (свірэль), гук.
свабодныя аэрафоны. Карынка, берасцянка, жужалка, ліст травы дапамагаюць гукападржанням, папулярным у дзяцей.
флейтавыя. Дудка (свірэль)прадольная флейта з 3 пальцавымі адтулінамі, скаладаецца з 2 не скрэпленых паміж сабою ствала даўжынёю 23-25 см, мае гук нягромкі, мяккі. Парная дудка – 2 ствалы рознай даўжыні з 3 адтулінамі на кожнай - даюць магчымасць выконваць двухгалосныя мелодыі. Першыя акарыны (ад італ. гусяня) рабілі з полага арэха, пазней – з гліны. Свісцёлкі – дзіцячыя цацкі са свістком і 2 пальцавымі дзірачкамі.
|
|
|
Группа струнных (хордафоны) прадстаўлена ўласна беларускімі інструментамі: смык, цымбалы, басэтля (выключна ансамблевы інструмент, мясцовыя назвы якога адлюстроўваюць басовую функцыю, якую «басоля» ці «кантрабас» выконвае ў ансамблях), бандурка, скрыпка, калёсная ліра; і групай запазычаных у іншых народаў – мандаліна, гітара (з II паловы 18 ст. ), балалайка.
Першы ўспамін пра выкарыстанне скрыпкі – 1566 ”Ліст вялікага князя Літоўскага Сігізмунда-Аўгуста”. Скрыпкі былм трохструннымі, не пакрывалася лакам, не вельмі напеўнай.; галоўныя плюсы – высокая тэсітура і рухавасць.
Ударныя інтрументы падзяляюць па спосабах гукастварэння на мембранныя (бубен, барабан, катлы, грэбень) і самагучальныя (ідыяфоны). Ідыяфоны ў сваю чаргу бываюць:
þ па якіх б'юць - біла, талеркі, лыжкі, званы, брусочкі, калотка;
þ якія трасуць - кляшчотка, бразготкі (тэрмін «бразготкі» часам ужываецца як назва канкрэтнага інструмента – драўлянай каробачкі з гронкай сухой фасолі, а часам да групы ударных – трашчотак, шархуноў, званоў, талерачак на бубне); шархуны (раней былі жаночым упрыгожваннемі мелі функцыю аберэга – да 11 пустацелых шарыкаў са шротам унутры).
þ скрабковыя - трашчотка, рубель.
þ шчыпковыя - варган.
У канцы 19 ст. традыцыйныя інструменты саступаюць сваё месца новаму клавішна-пнеўматычнаму інструменту – гармоні. Якіх існуе мноства падвідаў ад хромкі да баяна). Аднак выканальніцкія традыцыі (валыначныя педалі) захаваліся пры ігры на гармоніку.
У музычный практыцы беларусаў назіраюцца ўстойлівыя замацаванні асобных інструментаў за адпаведнымі групамі насельніцтва (узроставымі ці прафесійнымі), а часам і за канкрэтнымі дзеяннямі. Скрыпка, цымбалы, гармонік, басэтля, барабан, кларнет – традыцыйныя інструменты, што абслугоўваюць абрадавыя і неабрадавыя святы. У гісторыі духоўнай культуры народа скрыпач («музыка») адыгрывае значную ролю. Ён – удзельнік валачобнікаў, калядоўшчыкаў, без яго вяселле - не вяселле (адорвалі рушніком, поясам, караваем). Дуда гучала на Каляды, жніво, у валачобным абрадзе, на вяселлі. Дудка – пры выкананні жніўных, косарскіх, вясельных мелодый. Тыпова дзіцячымі лічыліся свістулька, дудачка, жалейка без дзірачак. Балалайка, мандаліна, гітара былі любімымі інструментамі музычнага адпачынку інтэлігенцыі.
|
|
|
Музычную сістэму інструментальных найгрышаў традыцыйна падзяляюць на чатыры самастойных групы: сігнальныя, гукапераймальныя, песенныя і танцавальныя.
Найбольш старажытны пласт складаюць сігнальныя найгрышы. Традыцыі гукавой сігналізацыі захоўваліся на Беларусі да сярэдзіны XIX ст. З іх дапамогай звалі людзей на агульны збор, абвяшчалі аб пажары, набліжэнні ворага і г. д. Натуральна іх блізкасць дапесенных клічных напеваў У наш час сігнальныя найгрышы захаваліся толькі ў пастухоў і паляўнічых. Шырока распаўсюджаны сезонна прымеркаваныя найгрышы пастухоў на трубе, роге (пад час працы), адзіночнай і парнай дудцы, жалейцы (на адпачынку). Паляўнічыя выкарыстоўвалі трубу, манок або вабік. Гэта конусная трубка, з яе дапамогай імітуецца голас жывёлы, на якую ідзе паляванне: мікат – на казлоў, рог – на аленя, драўляны свісток – на ліса, пішчык – на рабчыкаў. Вельмі шырокай і пераважна песеннай па вытоках з'яўляецца група найгрышаў, якія маюць дакладнае прымеркаванне па часе выканання. Па большасці гэтыя найгрышы ўваходзяць у сольны рэпертуар.
Народныя музыкі самі рабілі свае інструменты, а манеру выканання і рэпертуар пераймалі ў майстроў, або былі самавучкамі. Паколькі некаторыя з народных інструментаў даволі складаныя як па канструкцыі, тэхналогіі вырабу, так і па тэхніцы выканання, пачалі ўтварацца “цахі” дудароў, скрыпачоў, лірнікаў. Скамарохі – першыя музыканты-прафесіяналы вандравалі па вёсках і гарадах і неслі з сабой песні, пляскі, весялосць. Існавалі з XYI да канца XYII ст., але ў XX срыпачоў працягвалі называць скамарох.
|
|
|
На Беларусі распаўсюджана традыцыя не толькі сольнага, але і ансамблевага музіцыравання. Ансамблі аднародныя (2-3скрыпкі і цымбалы; скрыпка і басэтля) і разнародныя (скрыпка і гармонік; скрыпка, кларнет, гармонік, барабан). Найбольш распаўсюджаныя ансамблевыя групы – “траістая музыка” (скрыпка-меладычнае сэрца музыкі, цымбалы-гарманічная аснова і бубен рытмічны кароль; часам – скрыпка, гармонь, бубен, або 2 скрыпкі і басэтля), “струнная музыка” (скрыпка, балалайка, мандаліна і гітара). Ансамблі пашыранага саставу ў цэнтральных і заходніх рэгіёнах Беларусі атрымалі назву аркестры (скрыпка, гармонік, балалайка, кларнет, барабан, бразготкі).
Цікавасць выклікае арыгінальны жанр, у якім ў поўнай меры раскрываюцца фантазія і вынаходлівасць народных творцаў - так званыя “былічкі”. Гэта жанр скрыпічнай ілюстрацыі да расказаў (напр. «Цялушачка»)
|
|
|
