 |
9-апта. 27-тәжірибелік сабақ
|
|
|
|
9-апта. 27-тә жірибелік сабақ
342-тапсырма. Мә тінмен мұ қ ият танысып, мағ ынасын мең геріп, мазмұ ндаң ыздар.
343-тапсырма. Мә тіннен мамандық қ а қ атысты термин сө здерді теріп жазып, оларғ а тү сіндірме сө здіктің негізінде тү сініктеме берің іздер.
344-тапсырма. Мә тіннің соң ғ ы тө рт абзацын орыс тіліне аударың ыздар.
Мұ най жә не газдың қ асиеттері
Жер қ ойнауындағ ы химиялық элементтердің сан-алуан қ осындыларынан пайда болғ ан сұ йық каустобиолиттер. Негізінен алғ анда кө мірсутектерінен тұ ратын бұ л заттар дербес ү йірімдер шоғ ыры тү рінде жекеленеді: метанды, нафтенді, жә не ароматты (хош иісті) тізбектер. Оның қ ұ рамында оттегі, азот, кү кірт, асфальтты шайыр қ осындылары да кездеседі. Мұ найдың тү сі қ ызғ ылт, қ оң ыр, қ ошқ ыл, кейде ол ашық сарғ ыш тү сті, ақ шыл болып та келеді. Мысалы, Ә зірбайжанның Сурахана алаң ында ақ шыл тү сті мұ най ө ндіріледі. Мұ най ө з бойынан электр тогын ө ткізбейді. Сондық тан ол электроникада изолятор (айырушы) ретінде қ олданылады. Осы кезең де мұ най қ ұ рамынан екі мың нан астам халық шаруашылығ ына керекті заттар алынып отыр: бензин, керосин, лигроин, парафин, кө птеген иіс-су тү рлері, кремдер, парфюмериялық жұ мсақ майлар, дә рі-дә рмектер, пластмасса, машина дө ң гелектері, т. б.
Мұ найдың физикалық қ асиеттеріне оның тығ ыздығ ы жатады. Салмағ ына қ арай мұ най ауыр жә не жең іл болып бө лінеді. Оның тығ ыздығ ы артқ ан сайын қ айнау температурасы да арта тү седі. Мұ найдың тығ ыздығ ы тұ щы судың тығ ыздығ ымен салыстырылады. Мұ най суда ерімейді. Мұ най судан жең іл, оның меншікті салмағ ы 0, 65 – 0, 95 г/см3 . Бұ л қ асиеті қ абатқ а су айдау процесінде мол қ олданылады. Ал кейбір органикалық – бензин, хлопарм, эфир сияқ ты ерітінділерде тез ериді.
|
|
|
Жанар газдардың қ ұ рамы кө мірсутектерінен тұ рады. Олардың ішінде метан, этан, пропан, бутан, пентан, т. б. газдар кездеседі. Таза газдан тұ ратын кө лбеулердің қ ұ рамында метанның кө лемі басымырақ келіп, аумағ ы 98%-ғ а дейін жетеді.
Газ қ ұ рамында жең іл газдар (метан мен этан) кө п болғ ан сайын оның салмағ ы болуымен қ атар, тез қ ызу бө леді. Ал ауыр газдардың қ ұ рамында метан мен этан аз мө лшерде болады.
Атмосфералық жағ дайда (осы температурада) метан мен этан газ кү йінде кездеседі. Ал пропан мен бутан газ кү йінде кездеседі де, шамалы қ ысым арқ ылы сұ йық кө мірсутегіне тез айналады.
Газ қ ұ рамында аздағ ан кө мірқ ышқ ыл газы, азот, кү кірт, сутегі, гелий, т. б. кездеседі. Газдың физикалық қ асиеттерінің қ атарына оның тығ ыздығ ы жатады.
345-тапсырма. Мә тінді оқ ып, мұ най туралы қ андай жаң а мә ліметтер алдың ыздар, баяндап берің іздер.
346-тапсырма. Тө мендегі сө йлемдерді орыс тіліне аударың ыздар.
Қ азір “қ ара алтын” деп бағ аланатын мұ найдың ө зіндік мол тарихы бар. 1539 жылы ол тұ ң ғ ыш рет Америка қ ұ рылығ ынан Еуропағ а тасылатын тауарлардың тізіміне кіріпті. Сол жылы Венесуэладан Испанияғ а жө нелтілген мұ най тасымалының алғ ашқ ы легі бірнеше темір қ ұ тығ а ғ ана қ ұ йылғ ан жү к екен. Ол кезде дә рігерлер оны тек артрит ауруын емдеуге ғ ана пайдаланатын болғ ан.
|
|
|
347-тапсырма. Мұ найды газсыздандыру деген не? Анық таманы ө здерің із білетін мә ліметтермен толық тырың ыздар.
Шығ арылып жатқ ан мұ найдан онда еріген метанды, этанды, пропанды, сондай-ақ, кү кірт-сутекті, азотты, кө мір-қ ышқ ыл газын бө ліп алу.
348-тапсырма. Сө з тіркестерімен шағ ын мә тін қ ұ растырың ыздар.
Мұ най тасымалы, алғ ашқ ы ө нім, темір қ ұ ты, халық шаруашылығ ы, керекті заттар, судың тығ ыздығ ы, дербес ү йірімдер, меншікті салмақ, алғ ашқ ы легі, сарғ ыш тү сті, электр тогы, қ айнау температурасы, машина дө ң гелектері, саламағ ына қ арай, ауыр жә не жең іл, шайыр қ осындылары, химиялық элементтер.
349-тапсырма. Мә тіннің мазмұ нының негізінде сұ хбат қ ұ растырың ыздар.
Қ азақ газ ө ң деу зауыты
Зауыт газ ө ндіру басқ армалары беретін газ конденсатын қ абылдап ө ң дейді. «Маң ғ ыстаумұ найгаз» Ө зен жә не Жетібай газ-мұ най кендерінің ілескен жә не табиғ и газдары жеткізіледі.
Ол Жаң аө зен қ аласында орналасқ ан. Зауыттың бірінші кезегі пайдалануғ а 1973 жылы берілді. Ө німнің негізгі тұ тынушылары: сұ йытылғ ан газды республика халқ ы, негізінен Алматы облысы жә не Қ азақ станның оң тү стігі. Қ ұ рғ ақ газ Орта Азия – Орталық газ қ ұ бырына беріледі. 1996 жылы бастап мұ най ө ндіруші кә сіпорындар тарапынан газ тарату кө лемінің тө мендеу бағ ыты байқ алады. 1996 жылы зауыт пен Маң ғ ыстау газ ө ндіру басқ армасының негізінде Газ ө ндіру жә не ө ң деу басқ армасы қ ұ рылды. («Ө зенмұ найгаз» акционерлік қ оғ амының қ ұ рамында)
350-тапсырма. Берілген сө з тіркестерін мағ ынасына қ арай сә йкестендірің іздер.
жанғ ыш газ газ природный
|
|
|
мұ най газы газы редкие
серіктес газ газ горючий
табиғ и газ газы сереводородные
жаң артау газдары газ свободный
бейтарап газдар газы благородные
шашыранды газдар газы вулканические
сирек газдар газы рассеянные
майлы газдар газы биохимического происхождения
биохимиялық газдар газ природный
351-тапсырма. Берілген сө здікті жаттап алың ыздар. .
жерқ ойнауы – недра земли керекті заттар – нужные вещи
қ оң ыр қ ошқ ыл – бурый тізіміне кіріпті – вошел в ряд
ақ шыл тү сті – беловатый цвет алғ ашқ ы легі – первая партия
ө ндіріледі – производится меншікті салмағ ы – чистый вес
ө ткізбейді – не проводит
бірнеше темір қ ұ тығ а – в несколько железных ступ
ауруды емдеуге ғ ана – только для лечения болезней
халық шаруашылығ ына – народному хозяйству
|
|
|
