 |
Педагогикалық қиындықтардың педагогқа әсері
|
|
|
|
Педагогикалық қ иындық тардың педагогқ а ә сері
Қ арым-қ атынасқ а тү скендердің біреуінің қ иындық тары тек осы процестің ө зіне, осы қ иындық тарды бастан кешіріп отырғ анның іс-ә рекетіне, жағ дайғ а ғ ана емес, сондай-ақ қ арым-қ атынастың басқ а да мү шелеріне, атап айтқ анда, кері байланыс арнасы арқ ылы жә не де осы жағ дайда болып тұ рғ ан педагогқ а да ә сер етеді. Педагог не қ иындық тарды жең іп, қ арым-қ атынас пен іс-ә рекетті жалғ астырады, не жайсыздық сезімін сезіне отырып, коммуникативтік жағ дайдың ерекшеліктерін есепке алмау, дайындық тың, ұ йымдастырудың жеткіліксіздігі ү шін ың ғ айсыздана отырып, жаң а коммуникативтік жағ дайларды жә не іс-ә рекеттің жаң а формаларын жасайды, не бірқ атар жағ дайларда қ оршағ ан шындық ты бағ алаудың сә йкестілігін ө згерте отырып сыртқ ы кінә лаушы позицияны ұ станады. Педагогтың қ иналу кездерінің саны жә не оның «неғ ұ рлым кө п болса – соғ ұ рлым жақ сы» (жауапкершілік пен қ ызығ ушылық азырақ ) қ атынасы бойынша оқ ушылардың жауапкершілігі мен қ ызығ ушылығ ын бағ алауы арасында жағ ымды мә нді байланыс бар екені кө рсетілді (А. А. Реан). А. А. Реан бұ л фактіні психологиялық қ орғ аныс ретінде қ арастырады, ол «ө зіндік педагогикалық іс-ә рекеттегі субъективтік қ иындық тардың молшылы-ғ ы оқ ушы тұ лғ асындағ ы тү рлі объективті жағ ымсыздық тармен тү сіндірілуінен («қ иын контингент», «жауапсыз тұ лғ алар», «кә сіп ү шін кездейсоқ адамдар» жә не т. б. )» кө рінеді [188, 75б. ]. Ә рине, ү йренушілерді бағ алаудың осындай сә йкессіздігі, ө з кезегінде, оларда қ арым-қ атынас жасау, педагогпен контакт орнатуда қ иындық тар тудырады.
|
|
|
Педагогикалық қ иындық тар
проблемасының жалпы
психологиялық контексті
Жалпы қ арым-қ атынастағ ы қ иындық тар серіктердің ерекшелік-терін, қ арым-қ атынас сипатының коммуникативтік жағ дайын, адамдардың педагогикалық ө зара ә рекеттесу ерекшеліктерін бейнелейді. Қ иындық тарды тудырушы себептердің кө пфакторлығ ына қ арай, осы проблеманың жете талдауы бір мезгілде кө птеген психологиялық проблемаларды жә не ең алдымен, «қ атынас» (В. Н. Мясищев, Б. Г. Ананьев, Н. В. Кузьмина); ә леуметтік перцепция, яғ ни адамның адамды қ абылдауы (А. А. Бодалев, В. А. Лабунская); танымдық іс-ә рекеттің когнитивті стилі (У. Найссер, С. Д. Смирнов, Г. А. Берулава) сияқ ты проблеманы қ арастыру болып келеді. Жалпы, жас ерекшелік психологиясы, тұ лғ а психологиясы, қ ақ тығ ыстану, ә леуметтік психология курстарын жете жә не қ ызығ ушылық пен оқ ымайынша олардың негізгі механизмдері мен заң дылық тары тү сінілмейді.
Жоғ арыда аталғ ан салалардың басым кө пшілігіндегі қ арым-қ атынас қ иындық тарын не ө з бетінше тү зетулер енгізу арқ ылы, не арнайы тренингтер арқ ылы жең уге болады (Ю. Н. Емельянов, Г. А. Ковалев, Л. А. Петровская, В. А. Кан-Калик, Л. М. Митина жә не т. б. ). Сонымен бірге, педагогтың ө зінің коммуникативтік ерекшеліктерінің дең гейінде алғ ашқ ы бағ дарлануының қ ажеттілігі жалпы жұ ртшылық пен мойындалғ ан. В. А. Кан-Калик мұ ғ алімнің коммуникативтік мә дениеті-нің қ алыптасуының маң ыздылығ ын атап кө рсете отырып, осы процесте алғ ашқ ы қ адамдардың бірі ө зін «коммуникант» ретінде анық тау болып табылады деп белгілейді.
|
|
|
Тө менде В. А. Кан-Калик бойынша В. Ф. Ряховскийдың адамның коммуникативтік ерекшеліктерін анық тауғ а арналғ ан тесті жә не алынғ ан мә ліметтерді ө ң деу тә ртібі келтірілген [82, 52-54 б. ]
ТЕСТ (СҰ РАҚ ТАМА)
1. Сіздің алдың ызда ерекше немесе іскери кездесу тұ р. Ол кездесуді кү ту сізді кү нделікті ө мір ағ ымынан тыс қ алдыра ма?
2. Сіз дә рігерге баруды ақ ырғ ы кезге дейін созбайсыз ба?
3. Қ андай да бір кең есте, жиналыста немесе тағ ы сондай шараларда баяндамамен, хабарламамен, ақ паратпен шығ ып сө йлеу тапсырмасы сізде кү йзеліс жә не риза болмау сезімін тудырмай ма?
4. Сізге бұ рын бармағ ан қ алағ а іс-сапарғ а баруды ұ сынады. Сіз осы іс-сапардан қ ұ тылу ү шін барынша кү ш жұ мсайсыз ба?
5. Сіз ө з уайымдарың ызбен кіммен болса да бө лісуді ұ натасыз ба?
6. Егер кө шеде сізге танымайтын адам ө тініш айтса (жолды кө рсету, уақ ытты айту, қ андай да бір сұ рақ қ а жауап беру) сіз ашуланасыз ба?
7. Сіз «ә келер мен балалар» проблемасы бар дегенге жә не ә рбір ұ рпақ ө кілдерінің бір-бірін тү сіну қ иын дегенге сенесіз бе?
8. Сіз танысың ызғ а осыдан бірнеше ай бұ рын сізден алып, қ айтаруды ұ мытып кеткен 10 тенге туралы есіне салуғ а ұ яласыз ба?
9. Мейрамханада немесе асханада сізге сапасы анық сыз тамақ ә келді. Сіз ү ндемей, тек ренішпен тарелкені сиыра саласыз ба?
10. Танымайтын адаммен бетпе - бет қ алғ ан кезде, сіз онымен ә ң гімелеспейсіз жә не егер ол бірінші болып сө йлесе қ ынжыласыз. Солай ма?
11. Қ ай жерде болмасын ұ зын кезек сізді шошытады (дү кенде, кітапханада, кинотеатр кассасында). Сіз ө з ниетің ізден бас тартуды қ алайсыз ба?
12. Сіз қ ақ тығ ыстық ситуацияны қ арастыру бойынша қ андай-да бір комиссияғ а қ атысудан қ орқ асыз ба?
|
|
|
13. Сізде ә дебиет, ө нер, мә дениет туындыларын бағ алаудың жеке ө зің ізге тә н ө лшемдері бар жә не осығ ан қ атысты ешкімнің де пікірін жаратпайсыз. Солай ма?
14. Бір жерлерде, кулуарларда сізге жақ сы таныс сұ рақ бойынша жаң сақ кө зқ арасты естіген кезде, сіз дауласпай, ү ндемей қ алғ анды қ алайсыз ба?
15. Кімнің болмасын қ айсыбір қ ызметтік сұ рақ тар немесе оқ у тақ ырыбы бойынша кө мек сұ рауы сізде реніш тудыра ма?
16. Сіз ө з кө зқ арасың ызды (пікірің ізді, бағ алауың ызды) ауызшағ а қ арағ анда, жазбаша тү рде мазмұ ндауды ұ натасыз ба?
Енді ө зің ізге ө з жауабың ызды бағ алауды ұ сынамыз: ә р «иә » жауабы ү шін – 2 ұ пай, «кейде» – 1 ұ пай, «жоқ » – 0. Содан кейін ұ пайлардың жалпы саны қ осылады жә не жіктегіш бойынша сіз адамдардың қ андай категориясына жататының ыз анық талады.
30-32 ұ пай. Сіздің коммуникабельді еместігің із анық, жә не бұ л сіздің осал жағ ың ыз, ө йткені бә рінен бұ рын одан сіз зардап шегесіз. Бірақ сіздің жақ ын адамдарың ызғ а да оң ай емес. Топтасып кү ш жұ мсайтын істе сізге сену қ иын. Қ арым-қ атынас ү йір болуғ а тырысың ыз, ө зің ізді бақ ылаң ыз.
25-59 ұ пай. Сіз тұ йық сыз, ашық емессіз, жалғ ыздық ты ұ натасыз, сондық тан сізді достарың ыз да аз болар. Жаң а жұ мыс жә не жаң а контакттарғ а тү су қ ажеттілігі сізді байбаламғ а тү сірмесе де, кө п уақ ытқ а дейін сіз тепе-тең дікті жоғ алтасаыз. Сіз ө з мінезің іздің осы ерекшелігін білесіз де ө зің ізге наразысыз. Бірақ наразылық пен шектеліп қ ана қ оймаң ыз – мінезің ізді осы ерекшеліктерін жою сіздің ө з қ олың ызда. Қ андай да бір кү шті ә уестік кезінде сіз аяқ астынан коммуникабельділікті кө рсетіп кететін кездерің із болмай ма? Тек серпілсең із ғ ана болғ аны.
|
|
|
19-24 ұ пай. Сіз белгілі дә режеде ашық адамсыз жә не де бейтаныс жағ дайда ө зің ізді ә бден сенімді сезінесіз. Жаң а пробеламалардан сіз қ орық пайсыз. Сө йтсе де жаң а адамдармен байқ ап араласасыз, дауларғ а жә не пікірталастарғ а салғ ырт қ атысасыз. Сіздің білдірген ойларың ызда кейде ешқ андай негізсіз мысқ ылдау кө п болады. Бұ л кемшіліктерді тү зетуге болады.
14-18. Сізде коммуникабельділігің із жақ сы дең гейде. Сіз танымпазсыз, қ ызық ты ә ң гімелесушіні ық ыласпен тың дайсыз, басқ алармен қ арым-қ атынаста шыдамдысыз, ө з ойың ызды ашуланбай дә лелдей аласыз. Жаң а адамдармен кездесуге уайымсыз барасыз. Сонымен бірге шулы отырыстарды (компанияны) ұ натпайсыз; шектен тыс қ ылық тар мен кө п сө з сізде ызалану сезімін тудырады немесе жалық тырады.
9-13 ұ пай. Сіз тым ашық (кейде мү мкін шектен тыс) адамсыз. Сіз ә уесқ ойсыз, сө з қ ұ марсыз, тү рлі сұ рақ тар бойынша сө йлеуді ұ натасыз, бұ л кейде маң айың ыздағ ы адамдардың наразылығ ын тудырады. Жаң а адамдармен ық ыласпен танысасыз. Елдің назарында болғ анды ұ натасыз, ешкімнің ө тінішін орындай алмасаң ыз да кері қ айтармайсыз. Кейде ашулансаң ыз тез қ айтасыз. Сізге жетіспейтін нә рсе бұ л - кү рделі проблемаларғ а тап болғ ан кезде орнық тылық, шыдамдылық жә не қ айсарлық. Бірақ, қ ажет жағ дайда сіздің ө з дегенің ізден қ айтпауғ а қ абілетің із жетеді.
4-8 ұ пай. Сіз тым ақ кө ң іл адам болуың ыз керек. Сіз ү немі оң ды-солды қ арым – қ атынас жасап жү ретін адамсыз. Сіз ә рқ ашанда барлық істің мә н жайын біліп отырасыз. Барлық пікір таластарғ а қ атысқ анды ұ натасыз, алайда кү рделі тақ ырыптар сіздің басың ызды ауыртып, налып кетесіз. Кез-келген сұ рақ бойынша, тіпті ол туралы ү стірт ғ ана білсең із де ө з ойың ызды білдіресіз. Барлық жерде ө зің ізді еркін сезінесіз. Кез-келген істі қ олғ а аласыз, бірақ оны ү немі аяғ ына дейін жеткізе алмайсыз. Дә л осы себепке байланысты жетекшілер мен ә ріптестерің із сізге сенімсіздікпен қ арайды. Осы туралы ойланың ыз.
3 ұ пай. Сіздің шектен тыс қ арым-қ атынас жасауың ыз сізге зиян келтіреді. Сіз сө зшең сіз, артық сө йлейсіз, сізге қ атысы жоқ нә рселерге араласасыз. Мү лдем хабарың ыз жоқ проблемаларды талқ ылауғ а кірісесіз. Еркің ізбен немесе еріксіз сіз жиі-жиі ө з маң айың ыздағ ы тү рлі қ ақ тығ ыстардың себебі боласыз. Ашушаң сыз, ө кпешілсіз, кө бінесе объективті емессіз. Кү рделі жұ мысқ а жарамайсыз. Жұ мыста да, ү йде де, жалпы барлық жерде адамдарғ а сізбен болу ө те қ иын. Иә, сізге ө зің ізді жә не ө зің іздің мінез–қ ұ лығ ың ызды ө згертуге тырысуың ыз керек! Ең алдымен ө з бойың ыздан тө зімділік пен ұ стамдылық ты тә рбиелең із, басқ а адамдарғ а қ ұ рметпен қ араң ыз; соң ында, ө з денсаулығ ың ыз жайлы да ойланың ыз – мұ ндай ө мір сү ру салты ізсіз қ алмайды.
|
|
|
***
Педагогикалық қ арым-қ атынас, оқ у-педагогикалық іс-ә рекет, кө птеген сыртқ ы жә не ішкі факторлардың ә сер ету объекті бола отырып, ө зіне психологиялық кедергілер ретінде болатын кү рделі қ арама-қ айшы сә ттердің, қ иындық тардың ү лкен санын қ амтиды. Осы қ иындық тарды жең у ө зара ә рекеттесуге қ атысушылардан оларды туғ ызғ ан себептерді ө з бетінше жұ мыс процесінде немесе арнайы тренингтерде саналы тү сіну жә не коррекцияны талап етеді.
Ө зін-ө зі тексеруге арналғ ан сұ рақ тар
1. Қ ұ былыс кү рделілігі (процесс) жә не оларды жең у ауырлығ ы тү сініктерінің арасындағ ы айырмашылық қ андай?
2. Қ арым-қ атынас қ иындық тарының қ арастырылғ ан аймақ тарының қ айсысы тікелей сырттық, ал қ айсысы ішкі факторларғ а жатады?
3. Қ арым-қ атынастың ү ш жақ тарының қ айсысы – ақ параттық, перцептивтік, интерактивтік – педагогикалық ө зара ә рекеттесуде неғ ұ рлым кө п қ иындық тарды тудырады.
Ә дебиет
Кан-Калик В. А. Учителю о педагогическом общении. М., 1987.
Карнеги Д. Как вырабатывать уверенность себе и влиять на людей, выступая публично. Минск, 1990.
Леонтьев А. А. Педагогическое общение // Педагогика и психология. М., 1979. № 3.
Маркова А. К. Психология труда учителя. М., 1993.
Митина Л. М. Учитель как личность ипрофессионал. М., 1994.
Петровская Л. А. Компетентность в общении: социально-психологический тренинг. М., 1989.
Қ ОСЫМША
Г. А. Цукерман бойынша іс-ә рекеттің жетекші формаларының
жә не олардың дамытушы ә серлерінің негізгі сипаттамалары
| Жетекші іс-ә рекет сипаттамасы | Тікелей-эмоционалдық қ арым-қ атынас | Заттық -манипулятивтік іс-ә рекет | Ойын іс-ә рекеті | Оқ у іс-ә рекеті |
| Мазмұ ны | Басқ а адам жә не мен махаббат, тү сіністік, қ абылдау мен бағ алау бастауы ретінде | Адамзаттық қ арулар мен белгілерді қ олдану тә сілдері | Адамзаттық қ атынас-тардың ә леуметтік нор-малары мен мә ндері | Міндеттер класын орын-даудың жалпы тә сілдері |
| Ә сер ету тә сілі | Симбиотикалық бірігу | Дә лме-дә л имитация, ү лгі бойынша ә рекет | Шарты, қ иялданғ ан, символикалық имита-ция | Ү лгі жоқ кездегі серік-терге ортақ ә рекет тә сіл-дерін іздеу |
| Серігін ең бектестіккебастамашылық пен шақ ыру сипаты | Тілектестікті кө рсету (кө бінесе вербалды емес) | «Қ алай болу керектігін кө рсет! Дұ рыс па? Жақ сы ма? Болмай жатыр... » – ү лгі, бақ ылау жә не бағ алау ө тініштері | «Сен анау боласың ... ... Мен сол боламын... » – ойындар мен ө зара ә рекеттесу жайлы ойын аралық коммуникация-ның кезектесуі | «Мен бұ л тапсырманы орындай аламын, егер... » – жетпей тұ р-ғ ан білім жайлы болжам, оны бірлесе тексеру керек. |
| Бала ересек серігінен нені кү теді | Қ атысу, уайымдасу, қ олдау, қ абылдау, бағ а-лау | Ү лгілерді кө рсету, қ адамдап кө рсетілетін кө мек, бақ ылау мен бағ алау | Ортақ ниетті қ ұ ру жә не келісімділік шегіндегі импровизация еркіндігі | Бала айтқ ан болжамды тексеруге кө мектесу жә не қ арама-қ айшы-лық тарды кө рсету |
| Жетекші іс-ә рекет мазмұ нын игеруде пайда болатын жаң а қ ұ рылымдар | Негізін қ алаушы сенім мен ү міт, адамдарғ а, ө зіне жә не дү ниеге деген базистік сенімді-лік | Сө з, заттық ә рекеттер | Қ иялдау, символикалық функция | Рефлексия |
| Жетекші іс-ә рекет формасын игеруде пайда болатын жаң а қ ұ рылымдар | Басқ а адамғ а деген қ ажеттілік, адамдарғ а сену қ абілеті, жаң а нә рселерге ашық тық | Имитацияғ а деген қ абілет | Серігінің ойындағ ы рө -лін есепке ала отырып келісілген ә рекеттерге қ абілеттілік | Оқ у қ абілеті (іскерлігі) |
| Жас ерекшелік жаң а қ ұ рылымдардың толық тай қ алыптасуында байқ алады: | Ө зіне жә не ө згелерге сену, эмоционалдық стресстерге тө зімділік, эмпатия | Ү лгілер мен нұ сқ аулар бойынша оқ у қ абілеті | Ойша ә рекет жасау, тудыру қ абілеті; ү лкендермен жә не қ ұ рбылыстарымен ынтымақ тастық тың ә леуметтік дағ дылары | Ө з мү мкіндіктерінің шегін білу жә не олардан ө те алу қ абілеті: ө з БДУ-ларын ө згерту міндеттерін қ ою жә не орындау |
| Жас ерекшелік жаң а қ ұ рылымдардың жетілмей қ алуында байқ алады: | Жақ сы кө ру мен сенуге қ абілетсіздік, ө з кү шіне сенбеу, ө зін-ө зі бағ а-лауы тө мендетілген | Қ ару жағ ынан дә рмен-сіздік, дағ дыларды игерудегі қ иындық тар, ұ йымдаспағ андық | Фантазия жұ пынылығ ы, стандартқ а сай емес ситуацияларғ а тап бол-ғ ан кездегі қ иындық тар, ә леуметтік эгоцентризм | Оқ у іскерлігінің бол-мауы, пайымдаушылық ойдың артық тау болуы |
| Жас ерекшелік жаң а қ ұ рылымдардың гипертрофиялануында байқ алады: | Басқ а адамдардың эмо-ционалдық қ олдауы мен бағ алауына тә уел-ділік, гиперқ амқ орлық ты қ ажетсіну, ынтымақ -тастық пә нін жоғ алту, тұ лғ а аралық қ арым-қ атынасқ а берілу | Нұ сқ ауларды қ ажетсіну, ө з пікірінің, сыншылдық -тың болмауы, орындау-шылық ұ станымдар, ү лгілерді талдаудағ ы қ иындық тар | Фантазияғ а беріліп ке-ту, шынайылық сезімі жоқ, нә тижеге бағ ытта-лу, мақ сатты ұ йғ аруда-ғ ы ө з еріктігі жоғ алтыл-ғ ан | Ә рекеттің орындаушы бө лігіне оны іске асы-рудың жалпы тә сілі табылғ аннан кейінгі салғ ырттық, танымдық ә уесқ ойлық |
| Жакстың оқ у іс-ә рекетіне ү лесі | Мұ ғ алімге сенім арту, онымен қ атынас орна-туғ а қ ажеттілік, ө з кү ші-не сену, жаң а тә жіри-беге ашық тық | Мұ ғ алім ә рекеттернің ү лгісіне еліктеу, нұ сқ ау-лар мен ережелерді орындау қ абілеті мен бейімділігі | Оқ ушы рө лі мен «нағ ыз мектеп оқ ушысы» ө мірі-нің ережелерін игеру, оқ удағ ы пікірталасқ а дайын болу | Жастық шақ тық ө з бетінше ептілігі |
| Дерек: Цукерман Г. А. Что развивает и чего не развивает учебная деятельность младшего школьника // Вопросы психологии. 1998. №5. С. 76 | ||||
|
|
|
