Қиындықтардың этно-әлеуметтік саласы

Қ иындық тардың этно-ә леуметтік саласы

Осы аймақ тағ ы қ иындық тар этникалық сана ерешеліктерімен, адам санасының, оның ә леуметтік жә не мә дени дамуының нақ ты жағ дайларындағ ы қ арым-қ атынасында кө рінетін қ ұ ндылық тарымен, таптаурындарымен, ұ станымдарымен байланысты. Ә детте, қ арым-қ атынас субъекттерінің этно-мә дени ерекшеліктерінен туындағ ан қ иындық тарды адамдар солай болуы тиіс деп қ абылдайды. Сонымен бірге, ә р іс-ә рекет субъекті, белгілі-бір менталитеттің тасушысы ретіндегі қ арым-қ атынас серігі жә не адам ретінде оның ойлауы, Л. В. Щерба дә л айтқ андай, ана тілінің формасы бойынша «қ ұ йылғ ан» (осы ойды В. Гумбольд та білдірген) адам ретінде ө зі соның ө кілі болып табылатын халық қ а тә н нормаларғ а, дә стү рлерге, дү ние жә не дү ниетаным бейнесіне сә йкес басқ а адамдармен ө зара ә рекеттесетіні айқ ын. Осы тұ рғ ыдан ресейлік педагогтың қ арым-қ атынас сипаты, оның оқ ушыларғ а деген ынталы, қ амқ орлы қ атынасы жеткілікті тү рде кө рнекті болып табылады. Мұ ндай қ атынас оларда ә сіресе, жеткіншектер мен жоғ арғ ы сынып оқ ушыларында наразылық тудырады, олар соң ғ ы он жылдық та қ арым-қ атынастың неғ ұ рлым іскерлік, ұ стамды стиліне бағ дарлана бастады. Осы жерде қ иындық тар пайда болады, оның себептерінің бірі ресейлік педагогтың ө зінің этно-ә леуметтік мә дениетінде болуы мү мкін.   

Н. А. Бердяев атап кө рсеткендей, «... орыстармен араласу қ иындығ ы француздармен араласу қ иындығ ына қ арағ анда мү лдем бө лек. Орыстар дү ние жү зіндегі ең ашық халық... Орыстарда шарттылық тар жоқ, ара қ ашық тық ұ стау жоқ, аса жақ ын қ атынастары жоқ болса да адамдарды жиі кө ріп тұ руғ а, жү регін ақ тару, біреудің ө міріне араласу жә не ө з ө міріне араластыру, идеялық сұ рақ тар бойынша шексіз дау жү ргізу қ ажеттілігі бар... Орыстар категорияларды, ө тілмейтін шекараларды, ортақ ө мірдің айқ ын жә не кү рт байқ алатын формаларын, тү рлі мә дени салалар мен мамандық тар бойынша саралап жіктеуді мойындамайды. Ә рбір шынайы орыс адамын ө мір мә ні жайлы сұ рақ қ ызық тырады жә не оның мә нін іздеу ү шін басқ алармен қ арым-қ атынасты іздейді. Бірақ орыстар ортасында қ арым-қ атынасты неғ ұ рлым жең ілдететін сапалармен бірге ү лкен кемшіліктер де бар. Орыстар басқ а адам тұ лғ асына ө те жең іл нұ қ сан келтіреді, ренжітетін нә рселерді айтады, дө рекі болады, ә рбір тұ лғ а қ ұ пияларын шамалы силайды. Орыстар намысқ ой, басқ алардың намысына тиеді жә не ө здерінің намыстарына да тиіп жатады. Ойларды талқ ылағ анда тұ лғ алық, жеке басқ а қ атысты жағ дайларғ а оң ай ө тіп кетеді де сіздің ойларың ыз жайлы емес, сіз туралы жә не сіздің кемшіліктерің із жайлы айтады. Олар сіздің ойың ызды қ арастырудан оларды сізден адамгершілікті тұ рғ ыдан талап етуге жең іл ө тіп кетеді» [22, 282 б. ].

Қ иындық тардың осы саласы кө бінесе қ арым-қ атынастың интенциясының ө зін, оның сарыны, стилін жеткілікті толық тү сінбеуден айқ ындалады. Этно-ә леуметтік мә дени сала ерекшеліктері қ арым-қ атынас этикетін сақ тауда да бірқ атар қ иындық тарды тудырады. Мысалы, орыс мә дениетінде оқ ушы, ә детте, мұ ғ алімге қ арап тұ рып жауап берсе, бірқ атар тү ркі халық тарында, мысалы якуттерде, ү лкенге, Мұ ғ алімге тура қ арауғ а болмайды – бұ л оны сыйламау. Мұ ндай мінез-қ ұ лық қ арым-қ атынасты қ иындатып қ ана қ оймай оны доғ аруы мү мкін. Қ арым-қ атынастың осындай этно-ә леуметтік мә дени шарттылығ ында вербалды емес қ ұ ралдар ү лкен рө л атқ арады – мимика, қ ол қ имылы, тұ рыстар, оларды дұ рыс «оқ у» араласушылардың сә йкес ө зара тү сінуі мен ө зара ә рекеттесуінің кепілі.

Этно-ә леуметтік мә дени саламен байланыстырылатын қ арым-қ атынас қ иындық тарын жең уге болады, яғ ни, егер де олардың ө згешелігі педагог тарапынан рефлексияланғ ан болса (тү сінілген жә не қ абылданғ ан), егер де ол ө з қ арым-қ атынасын, нақ ты білім беру жү йесімен, нақ ты білім беру мекемесімен ұ йғ арылғ ан конвенционалдық қ атынастар шегінде тә ртіпке келтіре отырып, қ адағ алай алса, онда жең уге болады.

Қ иындық тардың мә ртебелік-позициялық -рө лдік саласы

Қ арым-қ атынастағ ы қ иындық тардың осы саласы бірқ атар терең себептермен шартталғ ан: отбасылық тә рбие, қ арым-қ атынас позициясы, рө лдің атрибуттары, мекеменің, білім беру жү йесінің, саласың, қ аланың мә ртебесі жә не т. б. Қ арым-қ атынастағ ы мұ ндай қ иындық тар кө бінесе статустардың, позициялардың ассиметриясы жағ дайында, конвенцио-налды рө лдердің қ ұ қ ық тары мен міндеттерін бұ зу жағ дайларында пайда болады. Мысалы, мектепте мұ ғ алімнің конвенционалдық қ атынастар бойынша сұ рау қ ұ қ ығ ы оқ ушының жауап беруге міндеттілігін ұ йғ арады. Егер де оқ ушы мұ ғ алім жауап беруге қ иналатын сұ рақ қ ойса, онда мұ ғ алім, ө зінің сұ рау қ ұ қ ығ ын пайдалана отырып, сұ рақ та қ айта бұ руына, жауап беруді кейінге қ алдыруына болады, яғ ни қ арым-қ атынас барысын ө згерте алады. Мұ ғ алім білім беру мен мектептің репрезентанты ретіндегі мә ртебесі мен оның позицияларының, яғ ни қ оғ амдық тә жірибені тасымалдаушысы жә не оның субъектті дамытушы, тә рбие беруші жә не оқ ытушы рө лінің бірлігі мұ ғ алімнің беделінен кө рінеді. Бедел ө зіне кем дегенде екі қ ұ раушыны біріктіреді: тұ лғ а беделі жә не рө л беделі.

Алғ ашқ ы қ оң ыраудан бастап жаң а, беймә лім, ары қ арайғ ы ө мір ү шін қ ажетті оқ у қ ұ ндылығ ын тасымалдаушы ретіндегі мұ ғ алімнің беделін жалпы жұ ртшылық мойындағ аны белгілі. Алайда, ол кө п жағ дайда қ арсыласпаушылық, абсолюттілік сипатқ а ие болады да, ол оқ ушыда ө з дегенінде тұ рудан бұ рын, ө з ойын айтуғ а тырысудың ө зін жоқ қ а шығ арады. Сонымен бірге, педагог рө лі қ ұ зырлық, объективтілік, ә дептілік жә не кө мек бергісі келу сияқ ты тұ лғ алық сапаларды ұ йғ арады. Егер де беделдің осы жиыны оқ у процесінде байқ алса, онда бұ л шынайы бедел. Ол оқ ушыда қ арым-қ атынас қ иындық тарын туғ ызуы мү мкін, бірақ ол қ иындық Мұ ғ алімнің, Шебердің білімінің алдында ө з білмегеніне байланысты ұ ялуы, ө зін ың ғ айсыз сезінуі, ө зінің білмегенінен туады. Егер де педагогтың формалды рө лі қ ұ ндылық мазмұ нмен толтырылмаса жә не тұ лғ алық тұ рғ ыдан ол беделді болмаса, онда қ арым-қ атынас қ иындатылғ ан, ол іс-жү зіндегі немесе ө те конвенционалды болып кетеді. Мұ ғ алімді қ арым-қ атынас серігі ретінде қ абылдамау жағ дайы пайда болады, ал бұ л конвенционалдық рө лдердің тұ лғ а аралық жағ ымсыз қ атынастармен толық тырылуының алғ ышарты болып табылады. Жә не де осы жерде егер конвенционалдық қ атынастар позитивті тұ лғ а аралық қ атынастармен қ атар жү рсе, онда іс-ә рекет тиімділігі жоғ арылайды, егер тұ лғ а аралық қ атынастар қ арама-қ арсы тұ руғ а дейін, бір-бірін қ абылдамауғ а дейін қ ысымдалғ ан болса, онда бұ л конвенционалдық қ атынастардың рө лдік репертуарын деструкциялайды жә не іс-ә рекетке, берілген жағ дайда оқ у іс-ә рекетін, педагогикалық іс-ә рекетке келең сіз ық пал етеді деген ереже ө зінің кү шіне енеді.