Педагогикалық қарым-қатынас бірліктері

Педагогикалық қ арым-қ атынасты талдауда қ арым-қ атынастың педагогикалық жә не ө зіндік коммуникативтік бірліктері тү сініктерінің жігін айырып алғ ан жө н. Бұ л тү рлі қ ұ былыстар қ аншалық ты ажырамас болса да біріншісі екіншісі арқ ылы жү зеге асады. «Коммуникативті міндеттің педагогикалық міндетке, ә сер етудің таң далғ ан ә дісіне барабарлығ ы, – қ арым-қ атынас процесінің жә не жалпы педагогикалық ә сер етуді ө німділігінің міндетті шарты» [82, 22 б. ]. Педагогикалық міндет ү йренушілердің белгілі бір оқ у материалын игеруімен байланысты (мысалы, осы материалды тү сіндіруді, оның тү сініктемесін, жү йелілігін, ә рекеттің жалпыланғ ан тә сілдерін ө ндіруді ұ йымдастыру жә не т. б. ), ал коммуникативтік міндет – ү йренушілерге ә сер етудің қ андай тә сілдерімен, оны қ алай тиімдірек іске асыруғ а болады деген сұ рақ қ а жауап. Осы жерде педагогикалық қ арым-қ атынастың тү рлі жағ дайларында белгілі бір коммуникативтік міндетті жү зеге асырушы тілдік ә рекеттер жайлы сұ рақ туындайды, оғ ан педагогикалық ситуация мен коммуникативтік акт сипаты жатады.

Педагогкиалық ситуация оқ у процесінің бірліктері - сабақ пен дә рісті анық тау контексінде қ арастырылады. Ол сабақ мақ сатымен, міндеттерімен, кезең дерімен, оның мазмұ нымен, оқ у-педагогикалық бірлескен іс-ә рекет субъекттерінің ө зара ә рекеттесу сипатымен сипатталады. Негізіне байланысты, педагогикалық ситуацияны тү рліше бө луге болады. Қ атынас формасы бойынша ол іскерлік (жеке), ресми (ресми емес), формалдық (формалдық емес) болуы мү мкін. Сабақ (дә ріс) кезең дері, бө ліктері бойынша педагогикалық ситуация оқ у материалымен таныстыру ситуациясы (онда бағ дарлану, ұ ғ ыну, анық тап алу жә не т. б. ), ә рекет тә сілдерін жаттық тыру (ә рекеттің жалпыланғ ан тә сілдерін ө ндіру), бақ ылау жә не бағ алау, ә рекет тә сілдерінің игерілген білімдерін бақ ылау жә не бағ алау бола алады. Ең бектестік динамикасы бойынша араласу, серікпен жұ мыс істеу, ең бектестіктен шығ у, оны аяқ тау ситуациялары анық талуы мү мкін. Оқ удағ ы ө зара ә рекеттесу сипаты бойынша бұ л ең бектестік, бә секелестік, қ ақ тығ ыс, конфронтация (қ арсы тұ ру) ситуациялары болуы мү мкін. Орындалатын оқ у міндеттерінің сипаты бойынша ситуация бейтарап немесе проблемалық болуы мү мкін.

Оқ удағ ы ө зара ә рекеттесуге қ атысушылардың орналасуының формалды критерийі бойынша оны етене жақ ын қ арым-қ атынас ситуациясы ретінде анық тайды (15-45 см қ ашық тығ ы); тұ лғ алық (75 см), ә леуметтік (2м дейін) жә не бұ қ аралық (3-7 м). Педагогикалық қ арым-қ атынас ситуациясын саралап жіктеу ү шін басқ а да жеке негіздер таң далуы мү мкін. Мысалы, мұ ғ алімнің бірінші сыныппен, бірінші сабақ та, 1-қ ыркү йектегі қ арым-қ атынас жасауының педагогикалық ситуациясы, яғ ни «басталу» ситуациясы формалды емес; ө мірдегі, мектеп жағ дайындағ ы (гимназия, лицей) жалпы бағ дарлану; ө зара ә рекеттесуге ену; ынтымақ тастық; бейтарап; тұ лғ алық жә не ә леуметтік қ арым-қ атынас; тұ лғ алық танысу жә не т. б. ретінде анық тала алынады.

Ә р ситуация, белгілі бір тілдік ә рекеттер кө мегімен, коммуникативтік міндеттер тү рінде, белгілі бір коммуникативтік акттермен іске асады. Бұ л жерде атап ө тетін жағ дай, жалпы қ арым-қ атынаста жә не педагогикалық қ арым-қ атынаста қ ұ рылымдық жә не функционалдық бірліктер бө лінеді, бұ л бірліктер ретінде коммуникативтік акттер жә не коммуникативтік міндеттер болады.

Қ арым-қ атынастың қ ұ рылымдық бірлігін авторлар тү рліше қ арастырады. Мысалғ а, А. К. Маркова қ арым-қ атынас іс-ә рекетінің қ ұ рылымдық бірлігі деп адамның ө з пікірін қ ұ растыруын есептейді. Бірақ, мұ ндай бірлікте тек сө йлеуші ғ ана есепке алынады жә не жалпы қ арым-қ атынас процесінде тың даушы (тың даушылар) ә рекеті қ амтылмайды. Егер де екі жақ ты ө зара ә рекеттесу формасы ретінде, қ арым-қ атынастың қ ұ рылымдық бірлігі коммуникативтік акт ең аз мө лшерде, ары қ арай бө лінбейтін тү рде болса, онда қ арама-қ айшылық жойылады деп жорамалдауғ а болады. Бұ л жерде «... жай ғ ана ә рекеттер жайлы, жай ғ ана бір субьекттің екіншісіне ә сері жайлы емес (бірақ бұ л жағ дай да есептен шығ арылмайды), дә л ө зара ә рекеттесу жайлы сө з болып отыр» [121, 249 б. ].

Осы ө зара ә рекеттесудің белсенді екі жақ ты тү йіндес сипаты кө бінесе коммуникативті теорияның тек жарияланушы теоретикалық постулаты болып табылатыны рас. Іс жү зінде қ арым-қ атынастың барлық схемалары «сө йлеуші (бірінші партнер) – тың даушы (екінші партнер)» (С₁→ Т₂) схемасына тең еседі, яғ ни бір бағ ыттағ ы, бір жақ ты коммуникативтік акт схемасына, ол тек қ арым-қ атынастың екі жақ ты актінің бө лігі ретінде қ арастырыла алынады. Егер де қ арым-қ атынасты шынымен де ойлармен алмасу процесі ретінде, «тү йіндес акт» жү йесі ретінде елестетсе, онда оның схемасы С₁^→ _← Т₂ тү рінде болу керек, мұ нда функция болып табылатын (С₁→ Т₂) жә не (С₁^→ _← Т₂), ө зара тү сіністік қ арым-қ атынас шарты ретінде қ арастырылады. Осы жағ дайды ең алғ аш рет М. М. Бахтин диалогты тілдің шынайы бірлігі ретінде анық тай отырып айтқ ан.

Ары қ арай қ арым-қ атынас жайлы айта жә не оның ішінде педагогикалық қ арым-қ атынас жайлы айта отырып, оның қ ұ рылымдық бірлікте – коммуникативтік акте іске асуын назарғ а аламыз: сө йлеуші / мұ ғ алім (оқ ытушы) немесе оқ ушы (студент) / – тың даушы / оқ ушы (студент) немесе мұ ғ алім (оқ ытушы). Коммуникативтік акт қ ұ рылымын анық тай отырып, біз саналы тү рде белсенді ө зара ә рекеттесу субъекттерін ғ ана белгілейтінімізді атап ө ту қ ажет, алайда бұ л қ ұ рылымғ а ү ш-тө рттен (Н. С. Трубецкой, А. Гардинер) алты-жеті (Р. О Якобсон, В. А. Артемов жә не т. т. ) элементтерге дейін кіретіні белгілі. Мысалғ а, Р. О. Якобсон тілдік актті анық таушы алты элементтерді (немесе факторларды) бө леді: жіберуші (сө йлеуші), алушы (тың даушы), код (тіл), хабарлама, контекст жә не контакт. Соң ғ ысы – контакт – автор тарапынан іс-жү зінде тіл функциясымен тең естірілген, коммуникативтік акт элементінен кө рі, ә рекеттен кейінгі фактор ретінде қ арастырыла алады.

Тілдің В. А. Артемов ұ сынғ ан коммуникативтік теориясында, коммуникативтік схеманың бұ рыннан белгілі блоктарымен қ атар, яғ ни ақ парат кө зі (сө йлеуші), жіберілген хабарлама, қ абылдаушы (тың даушы), байланыс арнасы, алынғ ан хабарламалармен қ атар, жаң а блок – тілдік қ ылық ұ йғ арылады. Айта кетейік, бірінші (Р. О. Якобсон) жә не екінші (В. А. Артемов) жағ дайда қ арым-қ атынас коммуникативтік-ақ параттық келіс негізінде қ арастырылады.