 |
Кезээ. Чугаа болгаш чугаалажып харылзажыры.
|
|
|
|
ЧИЖЕК АЖЫЛЧЫН ПРОГРАММАЗЫ
(5-9 класстар)
Ниити ѳѳредилге черлеринге
ортумак (долу) ниити ѳѳредилгениң «Тѳрээн (тыва) дылга»
ЧИЖЕК АЖЫЛЧЫН ПРОГРАММАЗЫ
(10-11 класстар)
КЫЗЫЛ - 2019
ББК83.3 С(Тув)
Т 59
Тыва Республиканың Ɵөредилге болгаш эртем яамызының Национал школа хөгжүдер институдунуң Ɵөредилге-методиктиг чөвүлели сүмелээн.
Тургузукчулары: К.Б. Доржу филология эртемнериниң кандидады, доцент, НШХИ башкырыкчы эртем ажылдакчызы; Ч.А. Сарыглар Кызылдың 9 дугаар гимназиязының дээди категорияның башкызы.
Р Е Ц Е Н З Е Н Т И Л Е Р И:
Н.Д. Сувандии ; филология эртемнериниң кандидады, доцент; М.Н. Ооржак, дээди категорияның тыва дыл, чогаал башкызы
Эртем талазы-биле редактору: М. В. Бавуу-Сюрюн, филология эртемнериниң кандидады, профессор
Тѳрээн (тыва) дыл. Кол ниити өөредилге. Чижек ажылчын программа. / тургузукчулары К.Б. Доржу, Ч.А. Сарыглар. – Кызыл: НШХИ, 2019. – 54 ар.
Тургузукчулары: К.Б. Доржу, Ч.А. Сарыглар, 2019
КОЛ НИИТИ ƟƟРЕДИЛГЕ
Кол ниити ѳѳредилгениң «Тѳрээн (тыва) дыл» эртеминге
Чижек ажылчын программа
ТАЙЫЛБЫР БИЖИК
Чижек программаның ниити характеристиказы
Кол ниити ѳѳредилгениң тѳрээн дылга чижек программазын Федералдыг күрүнениң ѳѳредилге стандартының негелделеринге дүүштүр тургускан (РФ-тиң Ɵѳредилге яамызының дужаалы, декабрь 17, 2010, № 1897). Ол ышкаш Ийиги салгалдың федералдыг күрүне стандартында кѳрдүнген Ниити ѳѳредилгениң утка-шынарының үндезин өзээнге болгаш Кол ниити ѳѳредилгениң түңнелдериниң негелделеринге даянган “Примерные программы по учебным предметам. Русский язык. 5-9 классы.” (2010)деп программаны үндезин кылдыр алган болгаш Россияның Өөредилге болгаш эртем яамызының 2014 чылдың декабрь 29-та үндүргени 1644 дугаарлыг база 2015 чылдың декабрь 31-те үндүргени 1577 дугаарлыг дужаалдарында көрдүнген өскерилгелерни өөренип көрген. Ук материалдарда эге ниити ѳѳредилгениң чижек программазын уламчылаар болгаш кол ниити ѳѳредилгени улам сайзырадырының бүгү талалыг кылдыныгларын боттандырар программазының кол идеяларын болгаш дүрүмнерин, тыва дылдың онзагай демдектерин барымдаалавышаан, тургускан.
|
|
|
ƟФКС кииргени-биле школа назыны четпээн уруглар, эге болгаш кол ниити өөредилгениң тыва дылды ѳѳредириниң чугула принциптеринге оларның чада аайы-биле үзүктел чок болгаш сырый харылзаалыы хамааржыр. Ук ажылчын программада ѳѳреникчилерниң кол ажыл-чорудулгаларының хевирлерин улам сайзырадыры кѳрдүнген. 5-9 класстарның ѳѳреникчилериниң интеллектуальдыг болгаш эмоционалдыг талаларында элээн ѳскерилгелер болуп, сайзырап турар үези болур. Элээди уругларның делегей кѳрүүшкүнү делгемчип, боттарының үзел-бодалын илередип, бот-тускайлаң ажылдап, чогаадыкчы идекпейи чоорту бедип бар чыдар. Ынчангаш тус эртемни оларның онзагайларын барымдаалап тургускан.
Чижек программа башкының ажылчын программазын тургузарынга кол үндезин болур. Ажылчын программалар болгаш ѳѳредилге номнарының тургузукчуларынга ѳѳредилге курузунуң ѳскерилбес ѳзек (албан ѳѳредир) кезээн бо чижек программада айыткан, ынчалза-даа авторлар боттары ѳѳреникчилерниң шиңгээдип алган билиглер, мергежилдер, чаңчылдарының деңнелиниң аайы-биле таарыштыр ѳскертип кылып алганы ѳѳредилге материалын ажыглап болур. Ук материалдарның утказын делгемчидип азы кезектерге (модульдарга) чарып ѳѳредириниң аргаларын, уругларның хѳй янзы ажыл-чорудулгазының хевирлерин тып, ѳѳреникчилерни сайзырадыр, кижизидер, ниитилелдиң негелделеринге чаңчыктырарын сүмелеп турар. Аңгы-аңгы хевирниң болгаш угланыышкынның ѳѳредилге черлеринге (лицей, гимназия, кайы-бир эртемни хандыр ѳѳредир школаларга дээш о.ѳ) ук программага даянып кылдынган ажылчын программаларны ажыглап болур.
|
|
|
Чижек программада кол школага эге ниити ѳѳредилгеде уругларның шупту ажыл-чорудулгазының хевирлерин улаштыр сайзырадыры кѳрдүнген. Кол школаның тыва дылга программазын база 5-9 класстарның уругларының психологтуг байдалын, назы-харын барымдаалап тургускан.
Ук программада тыва дыл курузунуң аңгы-аңгы чадаларында ѳѳредилгениң сорулгаларының аайы-биле уругларның метапредметтиг, предметтиг, бот-тускайлаң түңнелдерин канчалдыр чедип алыр аргаларын айыткан.
Чижек программа беш кезектен тургустунган:
• «Тыва дыл» эртеминиң кол ниити ѳѳредилгениң сорулгаларын чедип алырынга киирер үлүг-хуузу; эртемниң ниити характеристиказы, ѳѳредилге планында туружун айыткан «Тайылбыр бижик»;
• “Тыва дыл” эртеминиң кезектериниң аайы-биле өөренир чүүлдери болгаш билиглерин киирген “Кол утказы”;
• «Тыва дыл» эртемин ѳѳренгениниңбот-тускайлаң, метапредметтиг, предметтиг түңнелдери;
• «Тыва дыл» курузунда 5-9 класстарга кѳрдүнген чижек темаларны, оларның аайы-биле уругларның ажыл-чорудулгазының кол хевирлерин; класс бүрүзүнге эртемни каш шакка ѳѳредирин чижеглей хуваап тургускан «Чижек темалыг планнаашкын»;
• Амгы үеде «Тыва дыл» эртеминиң башкылаашкынын экижидеринге ажыглаар кѳргүзүг болгаш немелде материалдарны, техниктиг дериг-херекселдерни айыткан «Эртемниң өөредилге-методиктиг болгаш материал-техниктиг хандырылгазы».
|
|
|
“Төрээн (тыва) дыл” эртеминиң кол ниити өөредилгениң сорулгаларын чедип алырынга киирип турар ужур-дузазы
Тыва дыл – тыва чоннуң төрээн дылы, тыва этностуң төлээлериниң харылзажылга дылы. Ол ышкаш 1990 чылдың “Тыва АССР-ниң дылдарының дугайында”, 2003 чылдың “Тыва Республиканың дылдар дугайында” болгаш 1991 чылдан бээр Тыва Республиканың үндезин хоойлузунда орус дыл-биле чергелештир тыва дыл күрүне дылы кылдыр хүлээп алдынган. РФ Конституциязында болгаш дылдар дугайында хоойлуда Россияның чоннарының дең эргелиин магадылаан. “Тыва Республикада өөредилге дугайында Хоойлузу” (1996, 2014) ук эргелерни тодаргайы-биле амыдыралга боттандырарының оруктарын айыткан.
Россия Федерациязының хөй санныг чоннарының аразында түрк дылдыг чоннарның төлээзи болур тыва чоннуң төрээн дылы.
Тыва дыл өөредилге, культураның хөй янзы адырларында база ниитилел амыдыралында калбаа-биле ажыглаттынмышаан, дараазында хүлээлгелерни күүседип турар:
· тыва чоннуң салгалдарының аразында харылзажылганың база бир аргазы;
· тыва улустуң байлак аас чогаалының болгаш тыва чечен чогаалдың хөй янзы жанрларының шыгжаттынып, кадагалаттынып турар дылы;
· өске эртемнерни шиңгээдип алырынга өзек болбушаан, уругларның бүгү талазы-биле сайзыраарының кол ѳзээ;
· эртемде чаа ажыдыышкыннарның база амгы эртем, тѳѳгү, уран чүүл база культураның хөй аңгы хевирлерин (жанрларын) дамчыдар байлаа;
· орус болгаш бүгү делегейниң чечен чогаалының болгаш эртем ажылдарының орус дылдан тыва дылче очулгазының дылы;
· амгы үеде нептереп турар массалыг чепсектер болгаш Интернет четкизинде информация, медээлерни дамчыдар болгаш чыырының кол аргазы болур.
Төрээн (тыва) дылынга тода, шын база хостуг чугаалажып билири тыва кижиниң бүгү талалыг сайзыралынга, амыдырал-чуртталгазынга, ажыл-агыйынга, эртем-өөредилгезинге чедиишкинниг болурунуң магадылалын берип турар. Ынчангаш тыва уругларга орус дыл-биле деңге төрээн дылын билири чугула болганда, ону школа назыны четпээн (уруглар садтарынга) болгаш эге, ортумак база дээди өөредилге черлеринге бедик деңнелге сонуурганчыг кылдыр өөредир. Национал школа тыва улустуң аас чогаалын болгаш тыва чечен чогаалдың байлаан таварыштыр сѳс курлавырын байыдып, тѳрээн дылынга арыг, чараш, хостуг, албадал чокка чугаалап билир кылдыр келир үениң салгалын ѳѳредип чаңчыктырыр.
|
|
|
Кол школага (5-9 класстарга) тѳрээн (тыва) дылды ѳѳредириниң сорулгалары:
· Иштики сагыш-сеткили байлак, бот-медерели бедик, Россияга, ооң иштинде төрээн Тывазынга бердинген, шынчы; төрээн тыва дылынга ынак болгаш ону эки билир, хүндүлээр хамаатыны кижизидери;
· тѳрээн дылын культураның болуушкуну кылдыр үнелеп көрүп, ону хүн бүрүде амыдыралга харылзажылганың азы ниитилелде харылзаа тударының кол аргазы деп медереп билип, ажыглаар кылдыр кижизидери.
· төрээн дылы кижиниң эртем болгаш өөредилгениң аңгы-аңгы адырларынга билиг чедип алырының кол аргазы болурун;
· ниитилелде мораль-этиктиг негелделерни, дылдың эстетиктиг үнезин медереп билириниң база кол аргазы кылдыр билиндирери;
· дыл системазының тургузуун, ону ажыглаарының дүрүмнерин, чугааның аянын болгаш литературлуг тыва дылдың кол негелделерин шиңгээттирери;
· дылдың болуушкуннарын танып билирин, оларны сайгарып, деңнеп, дүүштүрүп, бѳлүктеп, үнелеп билир арга-дуржулгазын сайзырадыры;
· аас болгаш бижимел чугаа культуразын сагыырын, чугаа чорударының хевирлерин, аңгы-аңгы байдалдарга дылды ажыглаарын, чугаа этикединиң негелделерин шиңгээттирери;
· бодунуң ажыглап турары (потенциалдыг) сѳс курлавырын улам байыдары; чугаада ажыглаттынып турар грамматиктиг аргаларның хемчээлин делгемчидери;
· чедип алган билиглерин, мергежил, чаңчылдарын ѳѳредилге ажыл-чорудулгазынга болгаш хүн бүрүде амыдыралынга чугаа чорудуп тура, ажыглаар аргаларын улам байыдып сайзырадыры дээш о.ѳ.
5-9 класстарга түннел хыналда ажылдар азы түңнел аттестацияның хевирлери
Кол ниити ѳѳредилге черлерин доозуп турда, регионалдыг түңнел хыналда ажылдарны кылдырары албан, а түңнел күрүне аттестациязын доозукчуларның шилип алганы-биле дужаар. 9 класстың доозукчуларынга регионалдыг түңнел хыналда ажылды эдертиг хевиринге 3 шак (180 минута), а кадыының байдалы-биле кызыгаарлыг уругларга диктантыны 1 шак (60 минута) иштинде кылдырары кѳрдүнген. Тыва дылга күрүне шылгалдазын хыналда-хемчег материалдарының негелделеринге чагыртып эрттирери болгаш онаалгаларны 3 шак 55 минута дургузунда күүседир. Бо программа тыва дылга түңнел күрүне аттестациязының хыналда-хемчег материалдарын тургузарының үндезини болур.
|
|
|
Ниити ѳѳредилгениң национал-девискээр кезээн шиңгээдип алганының түңнелинде ѳѳреникчи ниити ѳѳредилге билиглерин, арга-мергежилин болгаш ѳѳренир ажыл-чорудулгазының аргаларын бедидип болгаш калбартыр аргалыг болур. Ниити билиглерни, арга-мергежилдерни, ажыл-чорудулганың аргаларын, культураның чугула кезээ дег, шиңгээдип алыры ѳѳреникчилерниң сайзыраар болгаш амыдырал-чуртталгага чаңчыгарының чогумчалыг байдалы болур.
Ɵөредилге эртеминиң ниити характеристиказы
Кол школага тыва дыл курузунуң сорулгазы – өөредилгеге метапредметтиг (кандыг-бир эртемниң өске эртемнер-биле холбаазынга даянып өөренири) болгаш предметтиг (тус эртемге хамаарышкан) түңнелдерни чедип алыр дээш, компетенциялар-биле ажылче кичээнгейни угландырары. Ук ажыл коммуникативтиг, лингвистиктиг болгаш культурологтуг компетенцияларның хевирлеттинеринге болгаш сайзыраарынга салдарлыг.
Коммуникативтиг компетенция (харылзажылга компетенциязы) дээрге-ле чугааның янзы-бүрү хевирлерин шиңгээдип алганы, уругларның назы-харынга дүүштүр аңгы-аңгы байдалдарда шын ажыглаары. Азы, өскээр чугаалаарга, аас болгаш бижимел чугааның үндезиннерин шиңгээдип ап, дылды ажыглаарының мергежил, чаңчылдарын назы-харының аайы-биле өөредилге болгаш ажыл-агыйның өске-даа адырларынга, херек таварылгада база өг-бүлеге, чоок кижилери, эш-өөрү-биле чугаага ажыглап билири болур. Кижиниң улус-биле харылзажып билири чугааның сорулгаларын тодарадып, ооң байдалынга база чугаалажып турар кижизиниң хар-назыны, социал байдалы, туружунга таарыштыр, шын чугаалажырының эптиг аргаларын тып билиринден, херек болза, чугаалажыр аянын ѳскертип билиринден кѳстүп кээр.
Ɵѳренип турар тема бүрүзү уругларның логиктиг боданыышкынын болгаш чугаазын сайзырадырынга салдарлыг болур ужурлуг. Тыва дыл кичээлдеринге ѳѳреникчилерниң чугаазын үш угланыышкынга чагыртып сайзырадыр.
Бир дугаар угланыышкын – тыва литературлуг дылдың нормаларын шиңгээдири: шын адалганы сагып, сѳстерниң хевирлерин, сѳс каттыжыышкыннарын болгаш домактарны шын тургузары, сѳстерни ооң лексиктиг утказынга болгаш ажыглап турар стилинге дүүштүр ажыглаары. Тыва литературлуг дылдың нормаларын сагыыры дээрге-ле уругларның чугаазында тыва литературлуг дылдың нормаларынга дүүштүр хажыдыышкыннарны – диалектизмнерни болгаш жаргонизмнерни – чайладыры, боттарының чугаазында четпес чүүлдерни медереп билип, сайгарарын хайгаараары.
Ийи дугаар угланыышкын – уругларның сѳс курлавырын байыдары. Сѳс курлавыры школада шупту эртемнерни кайы хире шиңгээдип алганындан база хамаааржыр-даа болза, тыва дыл болгаш тыва чечен чогаал эртемнери онзагай черни ээлеп, улуг ужур-дузалыг болуп турар. Ынчангаш тыва дыл болгаш чогаал кичээлдеринге лексика-биле ажылды, хѳй словарь ажылын чорудар. Ол ышкаш уругларны словарьлар болгаш ѳске-даа тайылбыр номнарны (справочниктер, эртем ажылдары дээш о.ѳ.) ажыглап билир кылдыр ѳѳредир.
Тыва дылда ѳѳреникчилерниң сѳс курлавыры чүгле «Тыва дыл», «Тѳрээн чогаал» (5-7 класстар), «Тыва литература» (8-9, 10-11 класстар) эртемнериниң эвес, а ѳске-даа эртемнерниң болгаш класстан дашкаар ажылдарның, хемчеглерниң ачызында байыыр. Хүн бүрүде сѳс-биле ажылды чорудар, билдинмес сѳстерниң утказын тайылбырлаары-биле улуг улустан айтырып, словарьлардан дилеп-тывар ажылды чорудар.
Үш дугаар угланыышкын – аас болгаш бижимел чугаага бодунуң бодалын шын илередириниң мергежил-чаңчылдарын хевирлээри. Уругларның харылзаалыг чугаазын сайзырадыры дээрге-ле аас чугааның аңгы-аңгы хевирлерин шын тургузары база янзы-бүрү мергежилгелер күүседип, бижимел ажылдар-биле ажылдап тура, сѳзүглелди шын тургузары болгаш сѳстерни шын ажыглаары болур.
Тыва дыл кичээлдеринге бир кичээнгей салыр ужурлуг чүүл – уругларның улус мурнунга чүве чугаалап билиринге, кандыг-даа темага, эң ылаңгыя эртем-ѳѳредилге, культура-биле холбашкан-даа темаларга хамаарыштыр бодалын илереткен харылзаалыг аас чугаазын экижидери.
Чугаа сайзырадыр ажылдар үезинде аянныг номчулганы чедип алыры чугула. Харылзаалыг сѳзүглелди дыңнап азы аянныг номчуп тура, ында сѳстерниң үн тургузуун шын дыңнап азы тода адап билири, херек черлерге логиктиг ударениени болгаш үн доктаашкынын сагыыры; сѳзүглелдиң утказынга дүүштүр үнүн бедидип, чавызадып, дүргедедип, оожумнадып номчууру азы чугаалаары дээш о.ѳ негелделерни сагыыр.
Дыл болгаш дыл эртеминиң талазы-биле компетенциялар (дыл болгаш дыл эртеминге хамаарышкан айтырыгларны ыяк билири) дылды тускай демдектер системазы болгаш ниитилел болуушкуну деп билип, азы, ында ук тускай демдектер чүнү илередип турарын база ооң система болурун болгаш дыл эртемин тускай эртем кылдыр шиңгээдип алганындан ооң кол кезектерин болгаш ѳзек билиглерин база дыл болуушкуннарын сайгарып билири. Оон аңгыда тыва литературлуг дылдың кол нормаларын шиңгээдип алганындан; өөреникчи бүрүзүнүң тус-тузунда сѳс курлавырын болгаш чугаазының грамматиктиг тургузуун байыдып, шын тургузуп билиринден база хевирлеттинер. Ук компетенция оон аңгыда уругларның сөстер болгаш фразеологтуг каттыжыышкыннарны база грамматиктиг хевирлер болгаш синтаксистиг конструкцияларны чугаага ажыглаарының нормаларын чаңгыс аайлажыдып тургузары; шын бижилге болгаш пунктуация талазы-биле (бижик демдектерин ажыглаары) билиглерин улам сайзырадып, лингвистиктиг словарьларның аңгы-аңгы хевирлерин ажыглап билиринден хевирлеттинер.
Тыва дыл башкылаашкынында чугула угланыышкынның бирээзи уругларның төрээн дылынга грамматиктиг болгаш стилистиктиг частырыгларны кылбайн, шын бижип билириниң чаңчылдарынга өөредири болур. Орфографтыг, пунктуастыг дүрүмнерже болгаш шын чугаалаарыныӊ арга-мергежилдерин хевирлээр теория айтырыгларынче; сѳстерни уткалыг кезектерге шын чарып, чугааа кезектерин ылгап, домак иштинге сѳстерниӊ холбааларын шын тургузуп билиринче кичээнгейни күштелдирер.
Бижиири нарын азы берге таварылгалар-биле ажылды доктаамал чорудуп, уруглар ук сөстерни азы морфемаларны шиңгээдип алыры-биле хөй солун аргаларны ажыглаар. Словарь азы лексика-биле ажылга дараазында онзагай аргаларны ажыглаарын сүмелеп болур: аңгы-аңгы сөстерни темалыг бөлүктерге каттыштырары; бердинген сөстер, сѳс каттыжыышкыннарындан домактар чогаадып, тургузары; чаңгыс дазылдыг сөстерниң сөстер уязын тургузары; кижи бүрүзүнүң бот-тускайлаң словарьжыгаштарын кылып ап болуру; сөстерниң тывылган угун сонуургап, ооң ужур-утказын тып, тайылбырлаары; словарьлыг диктантыларны чорудары дээш о.ө. Ындыг хевирлиг болгаш оон-даа аңгы онаалгалар азы мергежилгелер уругларның словарь-минимумун (шиңгээдип азы сактып алган турар ужурлуг) быжыглаарынга ужур-дузалыг.
Школага өөренип эртер ужурлуг тыва дылдың бүгү материалын уруглар шиңгээдип тура, орфографтыг болгаш пунктуастыг чаңчылдарын быжыглаары-биле шын бижилгениң айтырыгларын доктаамал сайгарып, сайзырадыры эргежок чугула.
Уругларның класска болгаш бажыңга ажылдарын башкының доктаамал хынап турары бир чугула чүүл болур. Оон аңгыда өөреникчилерниң частырыгларын база хыналда ажылдарын кичээнгейлии-биле сайгарары оларның билиглери болгаш чаңчылдарын тургузуп база эдериниң талазы-биле башкының чорудар ажылының бир угланыышкыны болур.
Өөреникчилерниң бот-тывынгыр ажылдаарынга тайылбыр литература-биле (справочниктер) ажылдаарынга чаңчыктырары база улуг ужур-дузалыг. Шын бижилге болгаш шын адалга база сөстерниң уткаларын, хевирлерин тодарадып, ударениезин ажыглаар талазы-биле бергедээшкиннер туруп келирге, школачыларга таарыштыр тургузуп каан тускай словарьлар болгаш справочниктер-биле ажылдап билир кылдыр уругларны башкының чоорту өөредип, чаңчыктырары чугула.
Культура талазы-биле компетенция (культура-тѳѳгү, шажын-чүдүлге, езу-чаңчылдар талазы-биле айтырыгларны ыяк билири) ѳѳреникчилерниң тѳрээн дылын тыва чоннуң национал культуразының илереттинер бир хевири кылдыр медереп билири; дылдың чоннуң тѳѳгүзү-биле харылзаалыын ыяк билири. Тыва дылдың өске дылдардан онзагайларын, тыва чугаа этикедин, өске чоннар-биле харылзажып, оларның национал культуразы, төөгүзү-биле холбашкан чүүлдерни билип алыры. Тыва национал культура база ооң-биле холбашкан терминологияны, лексиктиг курлавырны эки билип, культурага хамаарышкан сѳстерниң утказын шын тайылбырлап билири болур.
Ук программаның «Чижек темалыг планнаашкын» деп кезээнде бердинген материал чүгле теория талазы-биле билиглерни алыры эвес, а оларны херек кырында амыдыралга, аас болгаш бижимел чугаазынга азы харылзажылгага шын ажыглап билирин боттандырыр. Бердинген программаның тургузуу төрээн дыл курузунуң комммуникативтиг, лингвистиктиг болгаш культура талазы-биле компетенцияларының хевирлеттинип тургустунарынче угланган. Ында тыва дыл курузунуң аңгы-аңгы чадаларында (фонетика, лексика, грамматика) ѳѳредилгениң сорулгаларының аайы-биле уругларның метапредметтиг, предметтиг, бот-тускайлаң түңнелдерин канчалдыр чедип алырын айыткан.
Чижек ажылчын программада бердинген материал уругларның чүгле дыл талазы-биле билиг чедип алырынче эвес, а оларны амыдыралга шын ажыглап билиринче угланган. Ынчангаш «Эртемниң кол утказы. Албан шиңгээдир билиглерде» курстуң кезек бүрүзү ийи аңгы блоктан тургустунган:
Бирги блокта (1), дыл болгаш чугаа болуушкуннарының утказын болгаш ажыглалын тайылбырлап турар дыл эртеминиң (азы лингвистиктиг) билиглериниң даңзызы бердинген.
Ийиги блокта (2), ук билиглерни ѳѳредирде, ажыглаар ѳѳредилге ажыл-чорудулгазының кол хевирлерин киирген.
Бо программаның эң кол угланыышкыны – ѳѳреникчилерни кандыг-даа байдалга таарыштыр бодун чаңчыктырып, улус-биле идепкейлиг харылзашпышаан, ажыл-чорудулганың кандыг-даа хевирин чорудуп, аңаа киржип шыдаптар кылдыр чаңчыктырары. Ында уругларны чүгле дыл талазы-биле эвес, ѳске-даа эртемнерни эки шиңгээдиринге белеткеп, бүгү талазы-биле сайзыраңгай хамааты кылдыр кижизидериниң чугула аргаларын айыткан.
Ɵѳреникчини бүгү талазы-биле сайзыраңгай кылдыр кижизидериниң дараазында кол айтыкчылары (индикаторлары) кѳрдүнген:
1) ѳѳредилгениң харылзаа чорудар (коммуникативтиг) бүгү талалыг кылдыныглары – чугаа чорударының янзы-бүрү хевирлерин билири; үежилери болгаш улуг улус-биле чедимчелиг чугаалажып билири; аас болгаш бижимел чугааны шын хүлээп ап, билип алыры; тургустунган айтырыг бүрүзүнге бодунуң бодалын, туружун тода, шын, уткалыг кылдыр илередири; харылзажылга үезинде аас болгаш бижимел чугааның ѳзек нормаларын болгаш тыва чугаа этикединиң негелделерин сагыыры дээш о.ѳ.
2) ѳѳредилгениң угаап шиңгээдир бүгү талалыг кылдыныглары – чѳрүлдээлиг айтырыгларны тургузары; барымдааларны идип үндүрери; угаап боданыышкынның логиктиг харылзаазын тургузары; тезисти бадыткаан азы аңаа удурланган бодалын илередири; библиографтыг дилээшкиннерни (немелде литературадан, Интернет четкилеринден болгаш ѳске-даа немелде тайылбыр номнардан дээш о.ѳ) чорудары, аңгы-аңгы бижимел материалдардан эргежок чугула медээни уштуп алыры (илередип тывары), чугула болгаш чугула эвес (ийиги чергениң) медээзин тодарадыры; номчулганың кайы-бир хевирин (улуг-каралап, чүгүртү, ханылап номчууру о.ѳ) сорулгазының аайы-биле шилип алыры; даап бодаашкыннарын, бодалдарын дес-дараалай тургузары; янзы-бүрү медээ дилээр арга-методтарны ажыглаары (ооң иштинде компьютерни ажыглап тургаш, дээш о.ѳ); медээлерни янзы-бүрү аргалар-биле эде тургузуп, аңгы-аңгы хевирлерге дамчыдып бээри, оларны системажыдып билири дээш о.ѳ.;
3) ѳ ѳредилгениң башкарылгалыг (регулятивтиг) хѳй талалыг кылдыныглары – кылыр дээн чүүлүнүң сорулгазын шын билип, аңаа дүүштүр тайылбырлап билири; кылыр дээн чүүлүнүң планын дес-дараалаштыр чорудары, херек апарганда, ону ѳскертип билири; бодунуң кылган чүүлүнге үнелелди берип, бот-хыналданы кылыры; шын эвес харыылапкан болза, ону боду шын кылдыр эдип билири дээш о.ѳ. Уругларның бүгү талазы-биле сайзыраңгай болурунуң кол ѳзээ чугаа чорударының аңгы-аңгы хевирлеринге үндезилеттинген болгаш ѳѳреникчилерниң боданып чугаалаар арга-шинээн тѳрээн дылын дамчыштыр сайзырадыр сорулгалыг тургустунган.
Тыва дылдың чаражы болгаш онзагайы ооң янзы-бүрү байдалдарга ажыглалындан эскертинер. Тыва дылга ѳѳредири чүгле дыл эртеминиң билиглерин чедип алырынче эвес, а чугаа культуразын бедидеринче, чугаалажырының ниити дүрүмнерин болгаш чугаа культуразын сагыырынче, сагыш-сеткили байлак, мѳзү-бүдүжү чаагай, эптиг-чѳптүг кижини хевирлээринче угланган болур. Ынчангаш кол школага (5-9 класстар) тѳрээн дылды ѳѳренгениниң түңнелинде ортумак (долу) школаның (10-11 класстар) болгаш ѳске ортумак тускай ѳѳредилге черлериниң ѳѳредилгезин уламчылаар. Доозукчунуң «Тѳрээн (тыва) дыл» эртеминде алган билиглери ооң ниити культуразының деңнелин кѳдүрер.
Кол уткалыг шугумнар
Ук программада тыва дыл курузунуң ѳѳреникчилерниң коммуникативтиг болгаш дыл, культура талазы-биле компетенцияларының хевирлеттинип тургустунарынга ужур-дузалыг үш уткалыг шугумну айыткан:
· Коммуникативтиг компетенцияның хевирлеттинерин хандырып турар утказы;
· Дыл талазы-биле компетенцияның хевирлеттинерин хандырып турар утказы;
· Культура талазы-биле компетенцияның хевирлеттинерин хандырып турар утказы;
Бир дугаар уткалыг шугум чугаа чорударының мергежил-чаңчылдарының чайгаар хевирлеттинеринге салдарлыг «Чугаа болгаш чугаа чорудары», «Чугаа чорудулгазы», «Сѳзүглел», «Дылдың ажыглалының аайы-биле хевирлери» деп кезектерден тургустунган. Оларны ѳѳренген соонда, уругларның улус-биле харылзажырының мергежил-чаңчылдары ала чайгаар хевирлеттинип, сайзырап кээр;
Ийи дугаар уткалыг шугумда дылдың тургузуун болгаш дылдың кезиктериниң ажыглалының онзагайларын кѳргүскен «Дыл дугайында ниити билиглер», «Фонетика болгаш орфоэпия», «Графика», «Лексикология болгаш фразеология», «Морфемика болгаш сѳс чогаадылгазы», «Морфология», «Синтаксис», «Чугаа культуразы», «Орфография болгаш пунктуация» деп кезектер кирип турар;
Үш дугаар уткалыг шугумда тѳрээн дылдың тыва улустуң тѳѳгү болгаш культура-биле харылзаазын кѳргүзүп турар «Дыл болгаш культура» деп кезек кирип турар.
Кѳрдүнген уткалыг шугумнар аразында чардынмас харылзаалыг болгаш демнежилгелиг. Курстуң кезек бүрүзүн сайгарып кѳргеш, ѳѳреникчилер чүгле херек билиглерни, эң-не чугула мергежилдер болгаш чаңчылдарны шиңгээдип алыр эвес, чугаа чорударының аргаларын улам делгемчидер, чугаалажырының аңгы-аңгы чаңчыл-мергежилдерин сайзырадыр болгаш тѳрээн дыл дээрге катаптаттынмас национал-культурлуг болуушкун деп билип алыр. Ынчангаш курстуң кезектериниң дес-дараалашкаа болгаш ѳѳредир шактарның хемчээлиниң чижеглей бердингени ооң чижек программа болуп турарында.
Ɵѳредилге планында «Тыва дыл» эртеминиң туружу
Тыва Республиканың девискээринде тыва дыл орус дыл-биле чергелештир күрүне дылы кылдыр хүлээп алдынганын болгаш 2018 чылдың август 3-те үнген “Россия Федерациязында ѳѳредилгениң дугайында” хоойлуда ѳскерилгелерни барымдаалап, тыва дылды Тыва Республиканың өөредилге черлеринге өөредири көрдүнген.
Регионалдыг ѳѳредилге планында төрээн (тыва) дылды неделяда 3 шаккаѳѳредип болур,ооң иштинде 1 шактытус эртемнерни шынарлыг өөредири-биле ѳѳредилге чериниң шиитпири-биле үлээр кезээнден алырын сүмелеп турар. Ынчангаш бо программаны дараазында шактарга ѳѳредип болур кылдыр чижеглей кылган: 5 класска – 102 шак, 6 класска – 102 шак, 7 класска – 102 шак, 8 класска – 68 шак, 9 класска – 34 шак. Бо программада ниитизи-биле 5-9 класстарга – 408 шакка өөредир кылдыр киирген.
“ТЫВА ДЫЛ” ЭРТЕМИН ƟƟРЕНГЕНИНИ ң ТҮ ң НЕЛДЕРИ
Кол школаның доозукчуларының тыва дылдың программазын шиңгээдип ап азы чедип алыр ужурлуг түңнелдери:
Бот-тускайлаң түңнелдер:
· тѳрээн чуртунга ынак, ол дээш сагыш човаары, хѳй аймак чоннуг Россияныӊ тѳѳгүлүг эрткен болгаш амгы оруун, ооӊ чурттакчыларыныӊ тѳрээн дылын хүндүлээри, оларныӊ салым-чолунга хамаарылгалыын угаап билири, Ада-чуртунуӊ мурнунга харыысалгалыг болуру;
· бодунуӊ кайы аймакка хамаарылгалыын, чонунуӊ болгаш чуртунуӊ тѳѳгүзүн, дылын, культуразын билири; бодунуӊ чонунуӊ болгаш кижи тѳрелгетенниӊ культурлуг ѳнчүзүнүӊ үндезиннерин билири;
· Россияныӊ болгаш делегейниӊ чоннарыныӊ тѳѳгүзүнге, культуразынга, шажын-чүдүлгезинге, езу-чаӊчылдарынга, дылынга болгаш ыдык-сүзүктеринге хүндүткелдиг, сагыш-сеткилинден эки хамаарылгалыг болуру;
· кижиниң интеллектуалдыг болгаш чогаадыкчы салым-чаяанын база мѳзү-бүдүш шынарларын хевирлеп, сайзырадырынга школага өөредилге үезинде тѳрээн дылын дамчыштыр шиңгээдип алырын медереп билири, билиг чедип алырынга ук дылдың ужур-утказын тодарадыры, ону тыва чоннуң ыдыктыг, үнелиг эртинелериниң бирээзи деп медереп билири;
· чүве билип алырынга сундулуг, бодун сайзырадырынга болгаш билиин бедидеринге сонуургалдыг болуру;
· бодунуӊ сонуургалыныӊ аайы-биле мергежилин медерелдиг шилиири;
· бодунга таварышкан моралдыг бергедээшкиннерни ажып эртип шыдаары; бодунуӊ кылдыныглары дээш, харыысалгалыг болуру (чаагай мѳзү-бүдүштү хевирлээри, ѳске улустуӊ шажын-чүдүлгезин, амыдыралче кѳрүжүн хүндүлээри, кижиниӊ амыдыралында мѳзү-бүдүш, чүдүлге, ѳг-бүле болгаш ниитилел деп билиглерниӊ ужур-утказын билири дээш о.ѳ);
· ѳѳредилгеге харыысалгалыг болурун хевирлээри; күш-ажылга ынак, хѳй-ниитиниӊ чугула ажыл-херээнге киржип билир дуржулгалыг болуру;
· кижиниӊ болгаш ниитилелдиӊ амыдыралынга ѳг-бүлениӊ ужур-дузазын медереп билири; ѳг-бүлениӊ амыдыралыныӊ ыдыктыг чүүлдерин бодунга сиӊирип, чоок кижилерин хүндүлеп, олар дээш сагыш човап билири;
· делегейде кижилерниӊ социалдыг, культурлуг амыдыралдыӊ болгаш дылыныӊ, иштики культуразыныӊ байлаан барымдаалавышаан, бодунуӊ делегей кѳрүүшкүнүн амгы үениӊ эртеминиӊ, ниитилел практиказыныӊ деӊнелинге дүүштүр хевирлеп шыдаары;
· ѳске кижиге, ооӊ бодалынга, делегей кѳрүүшкүнүнге, культуразынга, дылынга, чүдүлгезинге, боттуг туружунга хүндүткелдиг хамаарылгалыг болуру;
· ѳске кижи-биле чугаалажып, ооӊ-биле билчип ап шыдаары;
· ниитилелдиӊ чурумунга чагыртып билир;
· назы-хар аайы-биле школаныӊ бот-башкарылгалыг ажыл-херээнге киржип билири;
· чаагай амыдыралчы дуржулгага даянып, кадык болгаш айыыл чок амыдыралды тудуп шыдаары; берге байдалдарда дузаны кадары;
· Россияныӊ болгаш делегейниӊ чоннарыныӊ уран чүүлүн болгашчогаадыкчы ажыл-чорудулгазын таварыштыр эстетиктиг мээ-медерелин сайзырадыры, чараш чүүлдүшиӊгээдири (аӊгы-аӊгы чоннарныӊ езу-чаӊчылдарын илереткен чечен чогаалдарны сайгарары, кижиниӊ иштики делегейиниӊ чаражын тодарадыры, чогаалдарны номчуксаары, чуруктарны кѳрүксээри дээш о.ѳ);
· экологтуг культураныӊ үндезиннерин хевирлээри (бойдусту шинчилээри, кѳдээ ажыл-агыйны билири, бойдусту чуруп кѳргүзери, аян-чорук кылыры, бойдусту камгалаары);
· тыва дылдың эстетиктиг дээштиин, үнезин медереп билири; тѳрээн дылынга ынак болгаш ону хумагалап, хүндүлеп, ол дээш чоргаарланыры; ону национал культураның кезээ кылдыр билип, арыг эдилээри; тыва чоннуң национал культура талазы-биле арга-дуржулгазын, билиглерин азы ук культура-биле холбашкан бүгү чүүлдерни школадан төрээн дылын дамчыштыр шиңгээдип алыр дээрзин медереп билири;
· дылдың байлак сѳс курлавырын болгаш грамматиктиг аргаларын бодунуң бодалдарын болгаш сагыш-сеткилин хостуг илередирде четче ажыглап шыдаары; бодунуң чугаа-домаан хайгаарап, сайзырадып, экижидеринче чүткүлдүг болуру.
Метапредметтиг (эртем бүрүзүнден чедип азы шиңгээдип алыр) түңнелдер:
Метапредметтиг түңнелдерде ѳѳреникчилерниң ѳске эртемнерге шиңгээдип алганы билиглер болгаш өөредилгениң бүгү талалыг кылдыныглары (башкарылгалыг, угаап шиңгээдириниң, харылзажылга чорудар) кирип турар.
Өѳреникчилер номчулганың үндезиннерин хевирлээр болгаш сайзырадыр ажыл уламчылаар, янзы-бүрү медээлер-биле ажылдаарының мергежилдерин шиңгээип ап, тѳлевилелдер кылырынга, кыска шинчилел ажылдарынга киржир.«Тѳрээн чогаал», «Тыва литература», «Тываныӊ географиязы», «Тываныӊ тѳѳгүзү», «Улусчу ужурлар» дээш ѳске-даа эртемнерге улаштыр номчулганыӊ үндезиннерин быжыглаар болгаш улай хевирлээр. Номчуп билири дээрге-ле ѳѳредилгезин уламчылаарынга болгаш бот ѳѳредилгеге, хостуг үезинде номчуттунарынга, ажыл-ишчи амыдыралга белеткениринге дээш оон-даа ѳске бодунуң моон соңгаар планнарын боттандырарының аргазы болур. Доозукчуларның номчуттунары ниити делегейни болгаш бодун хүн бүрүде билип ап чоруурунга, ниитилел биле кижиниң аразында таарымчалыг байдалды тургузар харылзааларынга хереглеттинер. Ол ышкаш янзы-бүрү медээлер-биле ажылдаар мергежилдерни ѳѳреникчилер чедип алыр. Олар сѳзүглелдерни ѳскертип, системажыдып, деңнеп, сайгарып, аңаа хамаарыштыр түңнелдерни үндүрүп билир; кол болгаш артык медээлерни демдеглеп, чугула фактыларны, бодалдарны утказының аайы-биле тодарадып; медээлерниң эң кол чүүлдерин кысказы-биле план, тезистер, таблица, даяныр конспектилер хевиринге кѳргүзүп шыдаар;
Тѳрээн дылын ѳѳренип тура, тѳлевилелдер тургузар ажылдың дуржулгазын албышаан, ѳѳреникчилер боттары ажылдаарынга, идепкейлиг, харыысалгалыг болурунга бодун чаңчыктырар, ажыл чорудулгага сонуургалдыг, чедиишкинниг болур.
ӨФКС-тиң ортумак (долу) ѳѳредилгезиниң негелделеринге дүүштүрөөредилгениң бүгү талалыг кылдыныгларының үш бѳлүүн аңгылап турар:башкарылгалыг, угаап шиңгээдириниң, харылзажылга чорудар.
Өөредилгениң башкарылгалыг (ругулятивтиг) бүгү талалыг кылдыныглары:
1. Өѳредилгениң сорулгаларын боду тодарадыр, сорулгаларны шиитпирлээр аргаларны (күүседириниң ажылдарын) билир; ол ышкаш сонуургал оттурар болгаш аңаа идиг бээругаап шиңгээдир бодунуң ажыл-чорудулгазын сайзырадыр.
Өѳреникчи дараазында чүүлдерни кылып шыдаар:
· амгы үеде болгаш моон соңгаар планнап турар ѳѳредилгениң түңнелдерин сайгарар;
· бодунда т
|
|
|
