 |
Чугаа культуразы. Стилистика. Чугаа сайзырадылгазы
|
|
|
|
1. Чугаа культуразының дугайында ниити билиг. Чугаа культуразының кол негелделери. Аас болгаш бижимел чугааның кол-кол негелделери. Тыва дылдың словарьларының тыва литературлуг дылдың нормаларын шиңгээдип алырынга ужур-дузазы.
Стилистика. Стильдерниң хүлээлгезиниң аайы-биле хевирлери. Ном болгаш чугаа стильдери.
Чугаа стили болгаш ооң-биле холбашкан чугаа культуразының айтырыглары.Ооң хевирлериболгаш онзагайы: чугаалажыры, чугаалаары, кижилерниң амы-хууда чагаалары.
Эртем стили болгаш ооң-биле холбашкан чугаа культуразының айтырыглары. Ооң хевирлери болгаш онзагайы: үнелел, реферат, аннотация, тезис, илеткел, статья, рецензия дээш о.ѳ. Эртем стилинде сѳзүглелге цитаталарны ажыглаары.
Публицистика стили болгаш ооң-биле холбашкан чугаа культуразының айтырыглары. Ооң хевирлери болгаш онзагайы: илеткел, демдеглел, медээ, статья, интервью, тоожуушкун, репортаж.
Албан-херек стили болгаш ооң-биле холбашкан чугаа культуразының айтырыглары. Ооң хевирлери болгаш онзагайы: шынзылга, билдириишкин, резюме, протокол.
Чечен чогаал стили, ооң жанрларының дыл талазы-биле онзагайлары.
2. Тыва литературлуг дылдың нормаларын билири, оларны аас болгаш бижимел чугаага сагыыры. Бодунуң чугаазында четпестерни эдип билири. Тыва дылдың литературлуг нормаларын словарьлар таварыштыр хайгаараары. Өѳредилгеге болгаш хүн бүрүде амыдыралга тыва дылдың онзагайын кадагалавышаан, ажыглаары.
Ном болгаш чугаа стильдерин ылгап билири. Чугааның аянын барымдаалап, ооң стилин тодарадыры, стильдерни ылгаары. Сѳзүглелдиң кайы стильге хамааржырын тодарадыры. Чугааның аңгы-аңгы стильдер, жанрлар, хевирлеринге бижимел чугааларны тургузары. Эш-ѳѳрүнүң мурнунга улуг эвес дыңнадыг, илеткел, реферат-биле чүве чугаалаары; маргылдаалыг айтырыгларны шиитпирлээринге киржири. Бодалдарын, сагыш-сеткилин илередиринге сѳстүң ужур-дузазын; сѳс курлавырын байыдарының эргежок чугулазын медереп билири. Чугааның сорулгазынга болгаш байдалынга дүүштүр сѳстерни, сѳс каттыжыышкыннарын, домактарны шын ажыглаары. Ɵске кижиниң чугаазын дамчыдар аргаларны шын ажыглаары. Янзы-бүрү хевирниң словарьларындан херек медээни тып, шилип, янзы-бүрү ажыл-чорудулгага шын ажыглаары. Тыва дылдың байлак сѳс курлавырын чечен чогаалда болгаш амыдыралда ажыглаанын хайгаараары.
|
|
|
5-9 класстарга ѳѳренген чүүлдерни түңнээри
1. Лексика, фонетика, грамматика (морфология биле синтаксис), шын бижилге.
2. Ук темалар талазы-биле ѳѳренген чүүлдерни системажыдып, түңнээри.
ОРТУМАК (ДОЛУ) НИИТИ ƟƟРЕДИЛГЕ
Ниити ѳѳредилге черлерингеортумак (долу) ниити ѳѳредилгениң
«Тѳрээн (тыва) дылга»чижек ажылчын программазы
БААЗАЛЫГ КЕЗЭЭ (10-11 классы)
ТАЙЫЛБЫР БИЖИК
10-11 класстарга «Тѳрээн (тыва) дыл» эртеминге чижек программа ӨФКС-тиң ортумак (долу) ниити ѳѳредилгезиниң негелделеринге дүүштүр тургустунган. Программа эртемниң кол утказын ажыдып, ѳѳредилгениң кол угланыышкының тодарадып, “Тыва дыл” эртеминиң баазалыг кезээниң сорулгаларынга дүүштүр ѳѳреникчилерни кижизидип, сайзырадырын магадылап турар.
Тус программа башкының бодунуң ажылчын программазын тургузарынга, ѳѳредилге номнарының авторларынга кол даяныр уг-шиин тургузуп турар. Аңаа даянып, авторлуг программаларны, ѳѳредилге номнарын, методиктиг сүмелерни тургузуп болур.
|
|
|
Өѳредилге материалдарын тургузарының кол принциптерин, ооң тургузуун, класс аайы-биле дес-дараалаштыр ѳѳредириниң болгаш темаларны хуваарын башкы бодунуу-биле ажылчын программазынга тодарадып ап болур. Дылдың кезектерин класс аайы-биле каш шакка ѳѳредирин программада айыткан.
Чижек программаның тургузуу
10-11 класстарга тыва дылга чижек программа (баазалыг кезээ) дѳрт кезектен тургустунган:
· Чижек программаның тургузуу болгаш «Тыва дыл» эртеминиң ниити характеристиказы, баазалыг кезээнге ѳѳредириниң сорулгалары, ѳѳредилге планында туружун айыткан «Тайылбыр бижик»;
· Коммуникативтиг болгаш дыл талазы-биле база культура талазы-биле компетенцияларын хевирлээр үш темалыг блокта айыткан “Тѳрээн (тыва) дыл курузунуң кол утказы”
· «Тыва дыл» эртемин ѳѳренгениниң түңнелдери;
· «Тыва дыл» курузунда 10-11 класстарга дыл болгаш чугаа болуушкуннарының утказын болгаш ажыглалын тайылбырлап турар дыл эртеминиң (азы лингвистиктиг билиглерин бирги блокта (1 дугаар деп санда), ѳѳреникчилерниң ажыл-чорудулгазының кол хевирлерин ийи дугаар блокта (2 дугаар деп санда), класс бүрүзүнге эртемни каш шакка ѳѳредирин чижеглей хуваап тургускан «Чижек темалыг планнаашкын»;
Ортумак (долу) школага (баазалыг кезээнге) тыва дылды ѳѳредириниң сорулгалары.
Тыва дылды ѳѳредириниң кол сорулгалары:
· ѳѳреникчилерниң “”Тыва дыл” эртеминге алганы дыл системазының дугайында база коммуникативтиг, дыл болгаш культура талазы-биле компетенцияларын улам ханыладыры;
· доозукчуларның национал бот-медерелин национал культуразынга, тѳрээн дылының байлаанга болгаш онзагайынга, хамааты ээ-харыысалгазынга даянып хевирлээри;
· доозукчуну келир үеде шилип алганы болгаш ѳске-даа мергежилдиӊ кижилери-билечугааны чорудуп билир кылдыр хевирлээринге ажыктыг арга-мергежилдерни сайзырадыр;
· бодунуӊ ѳске кижилерден ылгалып турар талаларын медереп билир, келир үеде амыдыралчы планнарын тургузар болгаш амыдыраар оруун тып ап шыдаар доозукчуну кижизидер.
|
|
|
Түннел хыналда ажылдар болгаш
аттестацияның хевирлери
Тыва дыл болгаш литература эртемнери-биле сырый харылзаалыг болгаш, түңнел аттестацияны (күрүне шылгалдазын) чогаадыг хевиринге 3 шак 55 минута дургузунда бижидер. Чогаадыгның түңнелдери тыва дылга болгаш тыва литературага хамааржыр кылдыр хынаарының негелделерин тургузар.
Ɵѳредилге планында «Тыва дыл» эртеминиң туружу
Регионалдыг ѳѳредилге планында төрээн дылды ѳѳредиринге неделяда 1 шакбердинген. Ынчангаш бо программаны дараазында шактарга ѳѳредип болур кылдыр чижеглей кылган: 10 класска – 34 шак, 11 класска – 34 шак. Ниитизи-биле 10-11 класстарга – 68 шакка өөредир кылдыр киирген.
ЭРТЕМНИҢ КОЛ УТКАЗЫ
Коммуникативтиг компетенцияның хевирлеттинерин хандырып турар утказы:
1. Чугаалажып харылзажыры – ажыл-чорудулга үезинде кижилерниң аразында харылзажылганың хевири. Чугаалажып харылзажырының хевирлери: официалдыг болгаш анаа байдалга чугаа чорудары, хѳй улус мурнунга болгаш ийи-чаңгыс кижилер-биле чугаа чорудары. Чугааның байдалы болгаш ооң компонентилери.
Амгы тыва дылдың функционалдыг стильдерниң (эртем, албан-херек, публицистика), аас чугаа болгаш чечен чогаал дылы.
Эртем стили, ону каяа ажыглаары, хүлээлгези. Эртем стилиниң демдектери. Эртем стилиниң хевирлери: илеткел, статья, дыңнадыг, аннотация, рецензия, реферат, тезис, кыскалады бижиири, чугаалажыры (беседа), дискуссия.
Албан-херек стили, ону каяа ажыглаары, хүлээлгези. Албан-херек стилиниң демдектери. Албан-херек стилиниң хевирлери: билдириишкин, шынзылга, хол үжүү, резюме, албан-херек чагаазы, чаралал. Албан-херек бижииниң хевири болгаш тургузуу.
Публицистика стили, ону каяа ажыглаары, хүлээлгези. Публицистика стилиниң демдектери. Ооң кол жанрлары: илеткел, демдеглел, медээ, статья, интервью, тоожуушкун, репортаж.
Хѳй кижи мурнунга чугааның культуразын билири. Хѳй улус мурнунга чугаа: темазын, сорулгазын тодарадыры, херек материалдарны тывары. Хѳй улус мурнунга чугааның композициязы. Ону тургузарда, чугааның каяа болурун барымдаалавышаан, дылдың аргаларын, чугааның темазынга, байдалынга дүүштүрүп, дыңнакчыларга таарыштыр шилип алыры.
|
|
|
Аас чугаа, ону каяа ажыглаары, хүлээлгези. Аас чугааның ылгавыр демдектери. Аас-биле дамчытпас чугааның аргалары. Ооң хевирлери болгаш онзагайы: чугаалажыры, чугаалаары, кижилерниң амы-хууда чагаалары. Албан-херек, эртем болгаш публицистикада чугааның аяны.
Аас болгаш бижимел чугааның онзагайы. Чугааның янзы-бүрү адырларынга (сфера общения) монолог болгаш диалог чугааны сайзырадыры. Янзы-бүрү культуралар (чоннар) аразынга чугааны чорудары.
Янзы-бүрү хевирлерниң, стильдерниң болгаш жанрларның сѳзүглелдери-биле ажылдаарының культуразы (номчулга болгаш медээни эде тургузары). Номчулганыңянзы-бүрү хевирлерин чугааның сорулгаларының болгаш байдалының аайы-биле ажыглаары: чүгүртү азы улуг-каралап номчууру, сѳзүглелден херек информацияны дилеп-тып номчууру, шинчилеп, шинчилел-сайгарылгалыг номчууру дээш оон-даа ѳске. Янзы-бүрү функционалдыг стильдерде болгаш жанрларда сѳзүглелдерни эде тургузары. Тыва дылдан орус дылче очулдурары. Техниктиг херекселдерни (телефон, компьютер, электроннуг почта болгаш ѳске-даа) ажыглаарда, чугаа культуразын билири.
Чечен чогаал дылы болгаш ооң амгы тыва дылдыңѳске янзыларындан ылгалы. Чечен чогаал дылының кол демдектери: овур-хевир тургузары, уран-чечен аргаларны болгаш дылдың функционалдыг янзыларын ажыглаары.
2. Харылзажылганың аңгы-аңгы байдалдарында чугааның сорулгазын болгаш чылдагааннарын дамчыдып билири.
Функционалдыг стильдерниң хевирлерин, жанрларын тодарадыры.
Аас болгаш бижимел чугаага эртем-ѳѳредиг, албан-херек чугаазының болгаш аас чугааныңкультуразын улам сайзырадыры.
Хѳй кижи мурнунга чугааны чорудуп, олар-биле харылзааны тып билири. Монолог болгаш диалог чугааны дыңнап билириниң культуразын улам сайзырадыры.
Дыңнаан азы номчаан сѳзүглелиниң утказын (долузу-биле, кысказы-биле) дамчыдары.Чечен чогаал дылын ылгап билири.
Сѳзүглелдиң темазын, кол бодалын, тургузуун болгаш чугааның янзызының аайы-биле сайгарары. Сѳзүглелдиң планын тургузары. Сѳзүглелдиң утказының аайы-биле, домактарның харылзажыр аргаларының аайы-биле уткалыг кезектерин тодарадып тургузары. Сѳзүглелдиң дылының онзагайын сайгарары. Аңгы-аңгы хевирлер, стильдер, жанрлар аайы-биле сѳзүглелдерни тургузары. Сѳзүглел тургузарының негелделерин сагыыры (логиктиг болуп турары, дес-дараалашкаа, чергелешкээ, харылзаалыы, темага дүүшкээ дээш о.ѳ.). Сөзүглелди үнелээри болгаш хоюглаары.
|
|
|
Дыл талазы-биле компетенцияның (дыл болгаш дыл эртеминге хамаарышкан айтырыгларны ыяк билири) хевирлеттинерин хандырып турар утказы:
Тыва дыл – Россия Федерациязының чоннарының дылдарының бирээзи, тыва аймак чоннуң национал дылы, Тыва Республиканың девискээринде күрүне дылдарының бирээзи. Россияның түрк дылдыг чоннарының аразында туружу. Амгы тыва дылдың сайзыралынга ѳске дылдарның салдары.
Тыва дыл болгаш уран чүүл. Тыва дыл болгаш чоннуң тѳѳгүзү.
Тыва дыл –аңгы-аңгы девискээрлерде (Красноярск крайның Усинск сумузунда; Сонгу-Барыын Моолдуң Буянт аймакта Ховду, Баян-Ульгий аймакта Цэнгел, Хубсугул аймакта Цагаан-Нур сумуларында, Кыдаттың Синьцзянь-Уйгур автономнуг округта болгаш делегейниң аңгы-аңгы булуңнарында) чурттап чоруур тыва улустуң харылзажыр дылы.
Национал культураларның харылзажылгазының түңнелинде дылдарның бот-боттарын байыдары. Тыва дылыдың шинчилекчилери.
Дылдың система болуру. Дылдың кол кезектери (лексика, фонетика, сѳс тургузуу, сѳс чогаадылгазы, морфология, синтаксис) болгаш оларның харылзаазы.
Амгы тыва дылдың ажык-дузазы.
Литературлуг дыл болгаш чечен чогаал дылы. Сѳзүглел болгаш ооң дыл системазында болгаш чугаада туружу.
Тыва дылдың фонетиктиг, лексиктиг, грамматиктиг системазының онзагайы..
Чугаа культуразы. Чугаа культуразының кол талалары: нормативтиг, харылзажылганың болгаш этиканың.
Дыл нормазы болгаш ооң кол онзагайлары. Дыл нормаларының кол хевирлери: литературлуг тыва дылдың шын адалга, лексика, стилистика болгаш грамматика (морфология болгаш синтаксис) талазы-биле нормалары.
Шын адалганың нормалары. Аас чугаага шын адалганың ужур-дузазы. Узадыр адаар, ѳк-биле адаары ажык болгаш ажык эвес үннерниң шын адалгазы. Ажык үннерниң аяннажылгазы, ооң ужур-дузазы. Аяннажылгага чагыртпайн баар таварылгалар болгаш оларның чылдагааннары. Ажык эвес үннерниң сѳс иштинге каттыжып эптежири. Ажык үннер аразынга дүлей ажык эвес үннерниң ыыткыр ажык эвес үннер-биле солчуру. Тыва дылда ударениениң онзагайы.
Лексиктиг нормалар. Сѳстү утказынга дүүштүр ажыглаары – аас чугааның кол негелдези. Утказын болгаш ажыглаар аянын барымдаалавышаан, синонимниг одуругдан херек сѳстү шилиир.
Грамматиктиг нормалар. Сѳстүң хевирлерин нормага дүүштүр ажыглаары. Сѳс каттыжыышкыннарын башкарылга, каттыжылга, хамааржылга холбааларынга дүүштүр шын тургузары. Эдеринчилерни, артынчыларны сѳс каттыжыышкыннарынга шын ажыглаар. Домактарны шын тургузары. Кол сѳс биле сѳглекчини таарыштырары. Нарынчыттынган домактарны шын тургузары. …
Орфографтыг нормалар. 1) сѳстүң кезектерин шын бижиири; 2) тудуштур, дефистеп болгаш аңгылап бижиири; 3) улуг болгаш бичии үжүктерни ажыглаары; 4) сѳстү кѳжүрериниң чуруму; 5) сѳстерни кыскаладырының чуруму.
Пунктуастыг нормалар: 1) домактың тѳнчүзүнге бижик демдектери; 2) бѳдүүн домактың иштинде бижик демдектери; 3) нарын домактың кезектериниң аразында бижик демдектери; 4) ѳске кижиниң чугаазын дамчыдарда бижик демдектери; 5) харылзаалыг сѳзүглел иштинде бижик демдектери. Абзацтың сѳзүглелди уткалыг кезектерге чарар бижик демдээ болуру. Амгы тыва дылдың словарьларында дыл нормаларыниң илереттингени.
2. Кижиниң амыдыралында харылзажырының чаңчыл-мергежилдериниң чугулазын, ниитилел болгаш күрүне амыдыралында, делегейде тыва дылдың ужур-дузазын медереп билири. Тыва дылдың чаражын, байлаан эскерип билири. Түрк дылдарның бѳлүктерин, оларның аразында тыва дылдың сайзыралының дугайында кол чүүлдерни билири. Чечен чогаал сѳзүглелдеринде дылдың уран аргаларын ажыглаанын хайгаараары. Чугаа үезинде литературлуг дылдың нормаларын сагыыр.
Аас чугаада домактарның болгаш бижимел сѳзүглелдерниң тургузуун, сорулганы чедип алыр дээш, чорудар ажылдырның дээштиин үнелеп билир.
Тыва дылдың нормативтиг словарьларын ажыглаар. Албан-херекчи, эртем болгаш публицистика стильдериниң сѳзүглелдерин тургузарынга болгаш эде тургузарынга орфографтыг болгаш пунктуастыг нормаларны ажыглаар. Аңгы-аңгы стильдерде сѳзүглелдерниң лингвистиктиг сайгарылгазын кылыр.
Культура талазы-биле компетенцияның хевирлеттинерин хандырып турар утказы
Чоннуң төрээн дылының ооң культуразы болгаш тѳѳгүзү-биле сырый холбаалыы. Тыва улустуң амыдыралын кѳсгүскен чүвелерни, болуушкуннарны илередир сѳс курлавыры; историзмнер; быжыг сѳс каттыжыышкыннары болгаш аас чогаалдың сѳс курлавыры; тыва аттар. Тыва улустуңүлегер домактары болгаш чечен сѳстери.
Тыва дылда чоннуң материалдыг болгаш сагыш-сеткил культуразының илереттингени. Тыва дылдыңѳске дылдардан үлегерлээн лексиказы, оларның ажыглалының (шиңгээдип алганының) онзагайлары.
Национал культураларның харылзашканы-биле дылдарның сѳс курлавырының байыыры. Тыва улустуң чугаа этикединиң онзагайлары.
2. Улустуң аас чогаалында, чечен чогаалында болгаш тѳѳгү талазы-биле сѳзүглелдерниң дылында тыва чоннуң национал-культурлуг шынар-демдээн илереткен сѳстерни тывар; оларның утказын тыва дылдың словарьларының дузазы-биле тайылбырлаары.
Ортумак (долу) ниити ѳѳредилгениң
«Тѳрээн (тыва) дылга» ѳѳренгениниӊ предметтиг түӊнелдери
Баазалыг кезээн ѳѳренгениниң түңнелинде доозукчу дараазында чүүлдерни кылып билир болур:
· дылдың аргаларын чугааның сорулгазынга болгаш байдалынга дүүштүр ажыглаар;
· дылдың хевирлериниң дугайында билиглерни (литературлуг дыл, кара чугаа, жаргоннар дээш о.ѳ) сѳзүглел тургузарынга ажыглап билир;
· аас болгаш бижимел чугааны, янзы-бүрү монолог (чурумал, тоожуушкун, угаап боданыышкын) болгаш диалог сѳзүглелдерни болгаш кайы-бир жанрга (ушта бижилгелер, допчулай бижиири, илеткелдер, дыңнадыглар, үнелелдер, рефераттар, чогаадыглар дээш о.ѳ) сѳзүглелдерни тургузуп билири;
· стиль болгаш жанр аайы-биле аас болгаш бижимел сѳзүглелдерни тургузары;
· шилип алган профилиниң аайы-биле сѳзүглел тургузарда, дылдың уран аргаларын медерелдиг ажыглаары;
· сѳзүглел тургузарда, домактарда сѳстерниӊ лексика болгаш грамматика талазы-биле холбааларын шын ажыглаары;
· аӊгы-аӊгы жанрларныӊ сѳзүглелдерин аас болгаш бижимел хевиринге тургузары;
· шилип алганы профиль аайы-биле сѳзүглел тургузарда, дылдыӊ уран аргаларын утказынга дүүштүр медерелдиг ажыглаары;
· сѳзүглел-биле ажылдаарда, номчулганың (дилеп-тывар, кѳѳр, таныжар, шинчилээр дээш о.ѳ) болгаш дыңнаарының (сѳзүглелди долузу-биле билип алыр, кол утказын билип алыр, херек медээ тып алыр) янзы-бүрү хевирлерин ажыглаары;
· сѳзүглелде кѳскү болгаш чажыт, чугула болгаш чугула эвес медээлерни, тема болгаш кол бодалын барымдаалап сайгарары;
· информация алыр чүүлдерден (массалыг информация чепсектеринден, Интернеттен, аудио-, видеоматериалдардан…) бодунга херек материалдарны уштуп ап, ооң бижимел сѳзүглелин тургузуп билири;
· бижимел сѳзүглелди медээ дамчыдар ѳске хевирлерже (Интернетче, аудио-, видеоматериалдарже…) шилчидип билири;
· хѳйнүң мурнунга чугаалаар чүүлүнүң темазын шилип, сорулгазын тодарадып, шын дамчыдып, чугаа культуразын сагып билири;
· чугаа үезинде тыва литературлуг дылдың орфоэпия талазы-биле болгаш лексиктиг, грамматиктиг, стилистиктиг, орфографтыг, пунктуастыг нормаларын сагыыры;
· бодунуң болгаш ѳске кижиниң чугаазын дылдың нормаларынга дүгжүп турарының талазы-биле үнелээри;
· аас болгаш бижимел чугааның дылдың нормаларынга дүгжүп турарын үнелээри-биле дыл словарьларын болгаш тайылбыр номнарны ажыглаары;
ЧИЖЕК ТЕМАЛЫГ ПЛАННААШКЫН
КЛАСС (34 шак)
|
|
|
