 |
Дыл дугайында ниити билиглер. Чугаа сайзырадылгазы
|
|
|
|
1. Дыл – кижилерниң харылзажырының чугула чепсээ. Дылдарның ѳг-бүлезиниң дугайында билиг. Бурунгу түрк дылдар. Тыва дыл – түрк дылдарның бирээзи.
Түрк дылдарның бурунгу тураскаалдарының бирээзи – орхон-енисей бижиктери. Руниктиг бижиктиг тураскаалдар. Бижимел тураскаалдарның хевирлери болгаш жанрлары.
Амгы тыва дылдың ажыглалы. Тыва дыл — байлак аас чогаалының болгаш чечен чогаалдың дылы. Массалыг медээ чепсектериниң дылы.
Амгы үеде радио-, теледамчыдылгалар, солун-сеткүүл, интернет четкизинде, байырлалдар болгаш концерт үезинде тыва дылдың ажыглалының деңнели. Театр дылы. Оларның тыва чугаа культуразын сагып турары болгаш хажыдыышкыннары.
2. Кижиниң амыдыралында харылзажырының чаңчыл-мергежилдериниң чугулазын, ниитилел амыдыралынга тыва дылдың ужур-дузазын медереп билири. Түрк дылдар болгаш тыва дыл дугайында билиглерин амыдыралга ажыглаары.
Бурунгу түрк бижиктиг тураскаалдарының тѳѳгүге чугулазын медереп билири болгаш оларны кадагалаары. Амгы тыва дылдың сайзыралын хайгаараары. Бижимел болгаш аас чугаага, массалыг медээ дамчыдар чепсектерге, хѳй-ниити болгаш ѳг-бүле чергелиг хемчеглерге, янзы-бүрү чарлалдар кылырда, дыл нормаларын, чугаа культуразын сагыыры; оларда хажыдыышкыннарны илередип, оларны болдурбазын медереп билири.
Фонетика. Графика. Орфография. Орфоэпия.
Чугаа сайзырадылгазы
1. Фонетика дугайында ниити катаптаашкын.
Үн болуушкуннары (ажык эвес үннерниң сѳс иштинге дѳмейлежири, ажык эвес үннерниң сѳс иштинге үннерниң чиде бээри, туружунуң аайы-биле үннерниң ѳскерли бээри, протеза, эпитеза, эпентеза)
|
|
|
Ниитилел амыдыралынга бижиктиң ужур-дузазы. Тыва алфавиттиң кыска тѳѳгүзү. Тыва орфоэпияның чугула айтырыглары.
2. Тыва дылда үн болуушкуннарын тодарады билири. Кижи тѳрелгетеннин амыдыралының сайзыралынга бижиктиң ужур-дузазын медереп билири. Тыва дылдың орфографтыг словарьларын ажыглаары.
Шын бижилгениң болгаш шын адалганың дүрүмнерин херек кырында сагыыры.
Сѳзүглелдерниң фонетика, шын бижилге, шын адалга талазы-биле сайгарылгазын кылыры.
Лексика, фразеология болгаш чугаа культуразы.
Чугаа сайзырадылгазы
1. Тыва дылдың сѳс курлавырының дугайында.
Сѳстүң лексиктиг болгаш грамматиктиг уткалары (чаңгыс болгаш хѳй уткалыг болуру; сѳстүң дорт, доора, кѳжүрген уткалары).
Сѳстерниң уткалыг харылзааларының аайы-биле бѳлүктери (омонимнер, синонимнер, антонимнер)
Лексиканың тывылган угунуң аайы-биле бѳлүктери.
Лексиканың ажыглалының аайы-биле бѳлүктери.
Омонимнер биле хѳй уткалыг сѳстерниң ылгалы. Табу болгаш эвфемизмнер.
Тыва ономастика.
Фразеология дугайында билиг. Тыва дылдың фразеологтуг словары.
Тыва лексикография. Амгы үеде ажыглаттынып турар словарьларның байлак тыва дылды шиңгээдип алырынга ужур-дузазы.
2. Кижиниң бодалдарын, сагыш-сеткилин илередиринге сѳстүң ужур-дузазын; сѳс курлавырын байыдарының эргежок чугулазын медереп билири. Идепкейлиг болгаш идепкейлиг эвес сөс курлавырының ажыглалының база тывылган угунуң болгаш стилистиктиг аянының аайы-биле тыва дылда сөс курлавырын аңгылаары.Харылзажылганың сорулгазы болгаш байдалынга дүүштүр сѳстерни болгаш сѳс каттыжыышкыннарын чѳп ажыглаары. Бодунуң болгаш ѳске улустуң чугаазында сѳстерни чугааның аянынга, байдалынга таарыштыр ажыглаанын үнелээри.
|
|
|
Янзы-бүрү хевирниң словарьларындан (тайылбыр, фразеологтуг, этимологтуг, очулга, терминнер словарьлары) херек медээни тып, шилип билири болгаш янзы-бүрү ажыл-агыйның кайы-даа адырынга шын ажыглаары.
Сѳзүглелдиң лексиктиг курлавырларын сайгарары.
Сѳс тургузуу, сѳс чогаадылгазы
Болгаш оларга хамаарышкан орфография, чугаа культуразы
1. Тыва дылда сѳстерниң тургузуу болгаш кезектери, оларның хевирлери. Морфема (сѳстүң уткалыг кезектери) –дылдың эң бичии кезии.
Сѳс чогаадылгазының кол аргалары: морфологтуг, синтаксистиг болгаш хурааңгайлаашкын аргазы-биле сѳстерниң тургустунары. Тыва дылда кожумактарның хевирлери (ѳскертилге, чогаадылга, хевир кожумактары).
2. Морфемаларның чүге сѳстүң уткалыг кезээ болурун медереп билири. Сѳсте кезектерниң лексиктиг, грамматиктиг, сѳс чогаадыр ужур-дузазын билири. Сѳстүң уткалыг кезектериниң (дазыл, чогаадылга, хевир тургузар, ѳскертилге кожумактары) чугула демдектерин ылгаары, сѳстү кезектерге чарары. Сѳс чогаадыр аргаларны ылгаары. Сѳстү утказының болгаш чогаадылгазының аайы-биле кезектерге чарары. Сѳс чогаадылгазының кол аргаларын тодарадып, оларны чижектерге бадыткаары. Сѳзүглелдерде сѳстерниң тургузуунуң болгаш чогаадылгазының аайы-биле сайгарылгазын кылыры. Сѳс тургузуунга болгаш сѳс чогаадылгазынга алган билиглер болгаш мергежилдерин шын бижилгеге ажыглаары. Тыва дылдың словарьларын ѳѳредилгениң янзы-бүрү айтырыгларын шиитпирлээрле ажыглаары. Чечен чогаалга сѳс чогаадылгазының аргаларын хайгаараары.
Морфология, аңаа хамаарышкан орфография, чугаа культуразы болгаш чугаа сайзырадылгазы
1. Тыва дылда чугаа кезектери.
2. Морфологияда алган билиглерин түңнээри. Тускай чугаа кезектерин, ѳттүнүг сѳстерин болгаш дузалал чугаа кезектерин, аян сѳстерин ылгаары, оларның чугаага ужур-дузазын билири.
Аттыг чугаа кезектери
1. Чүве адының грамматиктиг утказы, морфологтуг демдектери болгаш синтаксистиг хүлээлгези. Чүве аттарының лексика-семантиктиг бѳлүктери. Чүве аттарының сан, падеж, хамаарылга категориялары. Оларның ужур-утказы, тургустунары. Орус дылдан үлегерлеп алган чүве аттарының падежтерге болгаш хамаарылга хевиринге ѳскерлири, оларны шын бижиири.
|
|
|
Демдек адының грамматиктиг утказы, синтаксистиг хүлээлгези. Демдек аттарының тургустунары болгаш уткалыг бѳлүктери. Шынарының демдек аттарының чадалары. Сан адының грамматиктиг утказы, морфологтуг демдектери болгаш синтаксистиг хүлээлгези. Сан аттарының бѳлүктери, оларның кожумактарын шын бижиири.
2. Аттыг чугаа кезектериниң ылгалыр кол демдектерин тодарадыры. Чугаа болгаш чечен чогаал, албан-херек, эртем стильдеринде сѳзүглелдерге аттыг чугаа кезектерин янзы-бүрү домак кежигүннери кылдыр ажыглаанын сайгарары.
Ат орну
1. Ат орнунуң грамматиктиг утказы, морфологтуг демдектери болгаш синтаксистиг хүлээлгези. Ат оруннарының бѳлүктери, оларны шын бижиири.
2. Ат оруннарының утказын болгаш морфологтуг демдектерин тодарадыры. Домакка чаңгыс ол сѳстү катаптавазы-биле ат оруннарын ажыглаары. Силер деп ат орнун хүндүткелдиң демдээ кылдыр чугаага ажыглаары. Мен деп ат орнун эртем ажылдарынга ажыглавазы.
Ɵттүнүг сѳстер.
1.Ɵттүнүг сѳстерниң утказы, шын бижилгези.Оларның дузалал кылыг сѳстери-биле аңгылап бижиир нарын сѳс тургузары.
2.Ɵттүнүг сѳстериниң тускай чугаа кезээ болурун, ону чугаага шын ажыглап, нарын сѳс тургузарынга ужур-дузазын тайылбырлап билири.
Кылыг сѳзү
1. Кылыг сѳзүнүң грамматиктиг утказы, морфологтуг демдектери, синтаксистиг хүлээлгези. Кылыг сѳстериниң тургустунары. Кылыг сѳзүнүң немелде утка илередир хевирлери (залог, вид болгаш болур-болбас хевирлери), оларның кожумактарын шын бижиири.
Причастиелер. Причастиелиг бѳлүглелдер, оларга бижик демдектери. Деепричастиелер. Деепричастиелиг бѳлүглелдер, оларга бижик демдектери. Наклонение, ооң хевирлери. Болуушкун наклонениезиниң үелери. Кылыг сѳстериниң сѳзүглел тургузарынга ужур-дузазы.
|
|
|
2. Кылыг сѳстериниң утказын, кол морфологтуг демдектерин, синтаксистиг хүлээлгезин тодарадыры. Кылыг сѳзүнүң хевирлерин ажыглаан сѳзүглелдиң сайгарылгазын кылыры.
Наречие
1. Наречиениң грамматиктиг утказы, синтаксистиг хүлээлгези. Наречиелерниң уткалыг бѳлүктери болгаш оларның тургустунары. Наречиелерни шын бижиири.
2. Наречиелерниң утказын, морфологтуг демдектерин тодарадыры. Наречиелерниң домакка хүлээлгезин тодарадыры.
Наречиелер болгаш демдек аттары кирген сѳзүглелдерни сайгарары.
Дузалал чугаа кезектери
1. Дузалал чугаа кезектериниң дугайында ниити билиг. Эдеринчилер болгаш дузалал аттар. Эвилелдер болгаш эвилелзиг сѳстер. Артынчылар. Дузалал чугаа кезектериниң шын бижилгези.
2. Эдеринчилерниң, эвилелдерниң, артынчыларның утказын болгаш грамматиктиг демдектерин тодарадыры. Янзы-бүрү чугаа кезектерин эдеринчилер кылдыр хереглээри. Биле деп сѳстү эвилел азы эдеринчи кылдыр ажыглаарын ылгап билири. Артынчыларлыг домактарны аянныг номчууру, оларны чугаалажыр болгаш чечен чогаал стильдеринге ажыглаанын хайгаараары.
Дузалал чугаа кезектериниң сѳзүглелге ужур-дузазын илередири-биле сайгарылганы кылыры.
Аян сѳзү
1. Аян сѳстери – онзагай чугаа кезээ, оларны аас болгаш бижимел чугаага ажыглаары. Аян сѳстери бар домакка бижик демдектерин салыры. Аян сѳстерлиг сѳзүглелдерде ударение.
2. Аян сѳстериниң чугаа болгаш чечен чогаал стилинде сѳзүглелдерге ужур-дузазы.
Аян сѳстери кирген домактарны аянныг номчууру, бижик демдектерин сагыыры.
Чыл дургузунда ѳѳренген чүүлдерин түңнээри.
Чугаа сайзырадылгазы
КЛАСС (34 шак)
Дыл эртеминиң дугайында билиглер
1. Дыл эртеми болгаш ооң бѳлүктери.
Амгы үеде тыва дылдың ажыглалы (sms- чагаалар, интернет четкизи дээш о.ѳ).
Тыва дылды шинчилеп келгениниң кыска тѳѳгүзү.
Амгы тыва дылдың шинчилекчилери, оларның кол ажылдары. Тыва дыл эртеминиң лексика, фонетика, морфология, синтаксис кезектерин болгаш ѳске-даа тыва дылдың айтырыгларын шинчилээн эртемденнер.
2. Дыл эртеминиң дугайында билиглерин түңнээри. Тыва дылды шинчилеп келгениниң кыска тѳѳгүзүн, тыва дылдың шинчилекчилериниң, оларның эртем ажылдарының кол угланыышкыннарын билири. Эртем стилинде сѳзүглелдерниң сайгарылгазы.
|
|
|
