 |
Орфография. Чугаа культуразы. Чугаа сайзырадылгазы
|
|
|
|
1. Орфография дугайында билиг. Тыва дылдың эң билдингир орфограммалары. Тыва орфографияның үндезиннери (фонетиктиг, морфологтуг, этимологтуг, чаңчылчаан, иероглифтиг). Шын бижилгениң дүрүмнери. Тудуштур, дефистеп, аңгылап бижиир нарын сѳстер.
2. Сѳсте орфограммаларны тып, оларның шын бижилгезин тайылбырлаары. Орфографтыг болгаш ѳске-даа словарьларны ажыглаары. Солун-сеткүүлдерде, номнарда, албан-херек бижиктеринде шын бижилгениң дүрүмнерин хажыткан таварылгаларны сайгарары.
Дыл болгаш культура Чугаа сайзырадылгазы
1. Дылда чоннуң тѳѳгүзү болгаш культуразының илереттингени. Чоннуң культура, тѳѳгү, география, езу-чаңчылдарын чырыткан тыва дылда номнарыныңүнези.
Тыва чугааныӊ аяны.
2. Тыва улустуң аас чогаалында, чечен чогаалында болгаш тѳѳгү, уран чүүл, Тываның девискээри, езу-чаңчылдар талазы-биле сѳзүглелдерде дылдың национал-культурлуг ужур-утказы сиңниккенин тодарадыры; дылдың словарьлары-биле (тайылбыр, очулга словары дээш о.ѳ.) оларның утказын тайылбырлаары. Тываның тѳѳгүлүг болгаш культурлуг чаңчылдарын кѳргүскен чамдык сѳстерниң болгаш чугааларның тывылган тѳѳгүзүнүң дугайында дыңнадыгларны, рефераттарны, илеткелдерни белеткээрде, словарьларны болгаш тайылбыр номнарны ажыглаары. Тыва чугааның дүрүмнерин ѳѳредилгениң ажыл-чорудулгазынга болгаш амыдыралга чѳптүг ажыглаары.
Синтаксис, ооң-биле холбашкан пунктуация.Чугаа сайзырадылгазы
Сѳс каттыжыышкыннары.
1. Сѳс каттыжыышкыннары, ооң кезектериниң аразында холбажыр аргалары: башкарылга, хамааржылга, каттыжылга.
|
|
|
2. Сѳс каттыжыышкыннарының ѳзек болгаш чагырткан сѳстен тургустунарын, оларның аразында холбааларын тодарадыры. Сѳс каттыжыышкыннарының домак тургузарынга ужур-дузазын сөзүглелдерге сайгарары.
Бѳдүүн домак.
1. Бѳдүүн домак. Домактыӊ чугула болгаш ийиги черге кежигүннери, оларның илереттинери. Чаӊгыс болгаш ийи чугула кежигүннүг домактар. Сорулгазыныӊ аайы-биле домактарныӊ янзылары.
2. Домакта сѳстерниң туружун ылгап, тодарадыры. Домак кежигүннериниң кандыг чугаа кезектери-биле илереттингенин билири. Бѳдүүн домактың синтаксис-морфологтуг сайгарылгазын кылыры.
Домактарныӊ нарынчыттынар аргалары
1.Домактарныӊ нарынчыттынар аргаларының дугайында.
Чаңгыс аймак кежигүннер-биле нарынчыттынары, оларга бижик демдектери.
Тускайлаан кежигүннер-биле нарынчыттынары, оларга бижик демдектери.
Делгереӊгей кежигүннер-биле (причастиелиг, деепричастиелиг база деӊнелгелиг бөлүглелдер-биле) нарынчыттынары, оларга бижик демдектери.
Делгереӊгей болгаш делгереӊгей эвес адалгалар-биле нарынчыттынары, оларга бижик демдектери, интонацияның ужур-дузазы.
Киирилде сөстер болгаш киирилде домактар-биле нарынчыттынары, оларга бижик демдектери, интонацияның ужур-дузазы.
2.Бөдүүн домактыӊ нарынчыттынар аргаларын тодарадып, оларга бижик демдектерин сагыыры. Нарынчыттынган домактарга интонацияның ужур-дузазын тайылбырлап билири. Бѳдүүн домакты нарынчыдар аргаларны аас болгаш бижимел чугаага шын ажыглаары. Нарынчыттынган домактарлыг сөзүглелдерниӊ сайгарылгазын кылыры.
Нарын домак
Чагырышпаан нарын домак.
1. Нарын домактарның хевирлери. Нарын домакта бѳдүүн домактарның каттыжар аргалары: кожумактар, эвилелдер болгаш эвилелзиг сѳстер, эдеринчилер болгаш дузалал аттар, артынчылар, үн аяны.
|
|
|
Чагырышпаан нарын домактарда кирип турар бѳдүүн домактарның утка талазы-биле харылзаазы, ону илередир аргалары. Чагырышпаан нарын домактарга бижик демдектерин салыры.
2. Чагырышпаан нарын домакты чагырышкан нарын домактан ылгаары. Чагырышпаан нарын домактарның кезектериниң аразында харылзаазын илередири. Чагырышпаан нарын домактар кирген сөзүглелдерниӊ сайгарылгазын кылыры.
Чагырышкан нарын домак
1. Чагырышкан нарын домактарда кирип турар бѳдүүн домактарның утка талазы-биле харылзаазы. Чагырышкан нарын домакта кол болгаш тайылбыр домактар, оларның холбажыр аргалары. Чагырышкан нарын домактарга бижик демдектери.
2. Чагырышкан нарын домактарның кезектериниң холбажыр аргаларын тодарадыры. Тайылбыр домактарның янзыларын билири. Ук домактарны шын аялга-биле номчууру. Чагырышкан нарын домактар кирген сөзүглелдерниӊ сайгарылгазын кылыры.
Нарын синтаксистиг конструкциялар
1. Нарын синтаксистиг конструкцияларның (хѳй кезектерлиг нарын домактарның) тургузуу, кезектериниң аразында харылзаалар. Оларга бижик демдектери.
2. Сѳзүглелде нарын синтаксистиг конструкцияларны тодарадып, шын аялга-биле номчууру. Нарын синтаксистиг конструкцияларны тургузары. Нарын синтаксистиг конструкцияларның синтаксистиг сайгарылгазын кылыры.
Ɵске кижиниң чугаазын дамчыдарының аргалары.
1. Дорт болгаш доора чугаа - ѳске кижиниң чугаазын дамчыдарының аргалары. Дорт чугаага бижик демдектери. Дорт чугаалыг домактарга үн аянының ужур-дузазы. Цитаталар. Цитаталарны аас болгаш бижимел чугааның янзы-бүрү хевирлеринге ажыглаарының аргалары.
Дорт чугаалыг болгаш цитаталарлыг домактарныӊ сөзүглел тургузарынга ужур-дузазы.
2. Дорт болгаш доора чугааны ылгаары. Дорт болгаш доора чугааны аас болгаш бижимел чугаазынга ажыглап, дорт чугааны доора чугаа-биле солууру. Бижимел болгаш аас чугаага цитаталарны шын ажыглаары. Оларга бижик демдектерин шын салыры. Дорт чугааны аас чугаага болгаш чечен чогаал, публицистика стилинде сөзүглелдерге ажыглаанын сайгарары.
|
|
|
Пунктуация
1. Пунктуация дугайында билиг. Тыва пунктуацияның үндезиннери, кол дүрүмнери. Чаңгыс черге ийи-үш бижик демдектерин хереглээр таварылгалар.
2. Бижимел ажылдарга пунктограммаларны шын салыры, дүрүмнерни сагыыры.
Сѳзүглел
1. Сѳзүглел дугайында билиг. Сѳзүглелдиң кол демдектери (кезектерге чардынары, уткалыг кезек болуру, харылзаалыы). Сѳзүглелде домактарның болгаш кезектерниң харылзашкан аргалары. Абзацтың сѳзүглелдиң кезектеринге чардынар аргазы болуру. Чечен чогаал стилиниң ѳске стильдерден оназагайы. Сѳзүглелде чурумал, тоожуушкун, угаап боданыышкын кылдыр бижиттинген детальдарны сайгарар чуруму.
Сѳзүглелдиң филологтуг сайгарылгазы.
2. Сѳзүглелдиң темазын, кол бодалын, тургузуун болгаш чугааның янзызының аайы-биле сайгарары. Сѳзүглелдиң планын тургузары. Сѳзүглелдиң утказының аайы-биле, домактарның харылзажыр аргаларының аайы-биле уткалыг кезектерин тодарадып тургузары. Сѳзүглелдиң дылының онзагайын сайгарары. Аңгы-аңгы хевирлер, стильдер, жанрлар аайы-биле сѳзүглелдерни тургузары. Сѳзүглел тургузарының негелделерин сагыыры (логиктиг болуп турары, дес-дараалашкаа, чергелешкээ, харылзаалыы, темага дүүшкээ дээш о.ѳ.). Сөзүглелди үнелээри болгаш хоюглаары.Сѳзүглелдиң филологтуг сайгарылгазын кылып билир.
10-11 класстарга өөренген чүүлдеринге түӊнел
КАПСЫРЫЛГА:
10-11 класстарга тыва дылды ханы (гуманитарлыг профильге) ѳѳренгениниң түңнелинде билир чүүлдери:
• дыл дугайында эртемни кижи тѳрелгетенниң гуманитарлыг билиглериниң кезии деп билири;
• дылды бүгү талалыг сайзырап турар система кылдыр сайгарары;
• бердинген сѳзүглелде дылдың кезектерин илередири болгаш оларның аразында харылзааларын тодарадыры;
|
|
|
• сѳзүглелде дылдың аргаларын шын, тода, чугаага таарыштыр ажыглаанының талазы-биле болгаш бодунуң база ѳске кижиниң чугаазын үнелээри-биле сайгарары;
• янзы-бүрү темаларга аңгы-аңгы авторларның чугаазын (ооң иштинде тыва дылдың байлааның болгаш чаражының, онзагайының дугайында) тайылбырлаары;
• тыва дылдың синонимнерин бодунуң бодалын чиге болгаш чугаазы билдингир болур кылдыр ажыглаары;
• тыва дылдың болгаш тыва дыл эртеминиң сайзыралының болгаш тѳѳгүзүнүң дугайында билири;
• чугаа үезинде ѳске кижиниң бодалынга хамаарыштыр бодунуң чѳпшээрежип азы чѳпшээрешпейн турарын илередири;
• чугула болгаш чугула эвес медээлерин, дыңнаан сѳзүглелинде билир болгаш билбези медээни ылгаары;
• сѳзүглелдиг болгаш ѳске-даа медээлерни боду тып, алган медээлерни сайгарары;
• дылдың стилистиктиг курлавырларын үнелээри;
• сѳзүглел тургузарда, ооң стилиниң демдектерин чидирбези;
• номчаан азы дыңнаан сѳзүглелдерин кыскадып база допчулал, үнелел, реферат кылдыр ѳскертири;
• бердинген сѳзүглелге үнелелдерни бээри;
• номчуурунуң, чугаалажырының, дыңнаарының болгаш бижиириниң культуразын сагыыры;
• эртем болгаш ажыл-агыйжы чугааның база дискуссиялыг айтырыглар шиитпирлеп тура, чугаа культуразын сагыыры;
• чугаа үезинде ооң нормаларын сагыыры;
• орфографтыг болгаш пунктуастыг чаңчылдарын болгаш мергежилдерин литературлуг тыва дыл дугайында билиглеринге даянып алгаш, улам экижидери;
• сѳс курлавырын байыдары-биле тыва дылдың словарьларын болгаш тайылбыр номнарны ажыглаары;
• дылдарның ѳг-бүлелериниң дугайында, кижиниң амыдыралында харылзажырының чаңчыл-мергежилдериниң чугулазын, ниитилел болгаш күрүне амыдыралында тѳрээн дылдың ужур-дузазын медереп билири;
• тыва дылдың ѳске түрк дылдарның болгаш гуманитарлыг эртемнер аразында болгаш ниити ѳѳредилгеде туружун болгаш ужур-дузазын бадыткаары;
• тѳрээн дылдың эртем талазы-биле үндезиннерин, оларның чадаларының болгаш билиглериниң аразында харылзааларын; тыва дылдың фонетиктиг, лексиктиг, морфологтуг, синтаксистиг системазын, сѳстерниң морфемниг тургузуун, тыва орфографияның үндезиннерин тайылбырлаары;
• дыл эртеминиң кол баазалыг билиглерин болгаш ооң кезектерин: дыл болгаш чугаа, чугаа чорудары, бижимел болгаш аас чугаа, монолог, диалог болгаш оларның хевирлери; чугааның байдалы; чугаа, эртем, публицистика, албан-херек, чечен чогаал стильдери болгаш оларның жанрлары, дылы; чугааның тоожуушкун, чурумал, угаап боданыышкын хевирлерин; сѳзүглел, ооң хевирлери; дылдың кол-кол кезектери, оларның демдектери болгаш чугаага ажыглалының онзагайларын тайылбырлаары, бадыткаары, түңнээри;
|
|
|
• тыва дылдың лексика болгаш фразеологиязының кол стилистиктиг курлавырларын, тыва литературлуг дылдың нормаларын (шын адалгалыг, грамматиктиг, орфографтыг, пунктуастыг), чугаа этикединиң дүрүмнерин шиңгээдири болгаш оларны херек кырында амыдыралга аас болгаш бижимел чугаага ажыглаары болгаш түңнээри;
• дылдың ниитилел хүлээлгелери-биле холбашкан лингвистиктиг шенелделерни чорудары, оларның түңнелдерин бодунуң практиктиг ажылчорудулгазынга ажыглаары;
• утказын чаңгыс аай эвес тайылбырлаан дылдың болуушкуннарын сайгарары;
• номчаан болгаш дыңнаан сѳзүглелдеринге сайгарылга кылыры болгаш оларны илеткел, статья, үнелел, кыска допчулал хевиринге кѳргүзери;
• аудитория мурнунга янзы-бүрү жанрның сѳзүглелдери-биле чүве чугаалаары;
• бодунуң чугаазынга хайгааралды, бот-үнелелди, бот-эдилгени кылыры;
• чугааның шынарынга болгаш дээштиинге хамаарышкан сайгарылганы чорудары;
• тѳлевилел ажыл-чорудулгазынга, ѳѳредилге-шинчилел ажылдарын тургузуп болгаш чорударынга киржири: даап бодаашкынны идип үндүрери, оларның хыналдазын чорудары, шинчилел ажыл-чорудулгазының аргаларын, баш бурунгаар айтырыгның (Бир эвес… чүү болурул? деп айтырыгга харыылап билири) бѳдүүн билиглерин ажыглаары;
• бодунуң чогаалдарын бижиири, белеткел чокка сѳзүглелди чогаадыры;
• бодунуң чугаазын улам ыңай сайзырадып экижидери;
• бодунуң ѳг-бүле, ук-ызыгуур, омак-сѳѳк, социал болгаш шажынчы хамаарылгазын медереп билири, амгы амыдыралдың болуушкуннарынга бодунуң хамаарылгазын тодарадыры;
• бодунуң хамааты туружу дээш туржуп билири, бодунуң база чончу үзелдерни илередири;
• ѳѳредилгезин уламчылап, келир үеде мергежилин (профессиязын) медерелдиг шилиири.
ПРОГРАММАНЫ ң ƟƟРЕДИЛГЕ-МЕТОДИКТИГ БОЛГАШ
|
|
|
