 |
Агъзакий нутукъны динълев ве анълав (аудирование).
|
|
|
|
Программа
По крымскотатарскому языку
Для 1-4 классов общеобразовательных учебных заведений с украинским и русским языками обучения
МИНИСТЕРТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ,
МОЛОДЕЖИ И СПОРТА УКРАИНЫ
ПРОГРАММЫ
ПО КРЫМСКОТАТАРСКОМУ ЯЗЫКУ
ДЛЯ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ ШКОЛ С УКРАИНСКИМ И РУССКИМ ЯЗЫКАМИ ОБУЧЕНИЯ
УМУМТАСИЛЬ МЕКТЕПЛЕРНИНЪ
НДЖИ СЫНЫФЛАРЫНДА
КЪЫРЫМТАТАР ТИЛИ БОЮНДЖА
ПРОГРАММАЛАР
Авторы Бекирова А.Р., Мамутова М.Р.
Программа
По крымскотатарскому языку
Для 1-4 классов общеобразовательных учебных заведений с украинским и русским языками обучения
Анълатма тезкереси
Рус, украин тиллеринде окъугъан талебелерге къырымтатар тили экинджи тиль сыфатында огретиле.
Окъутувнынъ эсас макъсады: башлангъыч дереджеде къонуша бильмеге огретмек, къырымтатар тили ве имлясы акъкъында адий бильги ве беджериклик ашламакъ, талебелернинъ тюшюнюв къабилиетлерини осьтюрмек ве халкъшынаслыкъ, халкъ медениети акъкъында бильгилер бермек.
Украинада экинджи тиль оларакъ бир де-бир тильни огретмек ичюн девлет стандартлары бельгилене. Нутукъ фаалиетининъ эр бир тарафыны керекли дереджеде менимсемек ичюн окъутув мундериджеси къонушма, нутукъ, тильшынаслыкъ, халкъшынаслыкъ ве халкъ медениети ёнелишлерине айырыла.
Эсас макъсад ве девлет стандартынынъ мундеридже ёнелишлерине коре окъутув, инкишаф эттирюв, бильги берюв ве тербиелев макъсадлары къоюла.
Окъутув макъсадлары:
– талебелернинъ нутукъ фаалиети беджерикликлерини эр тарафлама шекиллендирмек ве инкишаф эттирмек;
– къырымтатар тилини динълемеге ве анъламагъа бильмек;
|
|
|
– программада бельгиленген мевзулар дереджесинде акъранларынен ве буюклернен къонушмагъа бильмек;
– къырымтатар тилинде окъумагъа ве язмагъа бильмек;
– къырымтатар тили ве имлясы акъкъында адий бильгилер ве беджерикликлерни менимсемек.
Инкишаф эттирюв макъсадлары:
талебелернинъ тюшюнюв, фикир эттирюв къабилиетлерини инкишаф эттирмек;
эдебий къырымтатар тилининъ хусусиетлерини шивелерде олгъан хусусиетлерини рус тилининъ хусусиетлеринен тенъештирмеге бильмек, оларны талиль этмек, нетидже чыкъармакъ.
Бильги макъсадлары:
къырымтатар тили акъкъында адий бильгилер ашламакъ, къырымтатар тили буюк тюркий тиллер терегининъ бир пытагъы олгъаны акъкъында бильгилер ашламакъ;
къырымтатар халкъ медениетинен, урф-адетлеринен, мерасимлеринен, халкъ агъыз яратыджылыгъынен, белли шаир ве языджыларынен, тарих ве медениет эрбапларынен таныштырмакъ.
Тербиевий макъсадлар:
къырымтатар халкъына, тилине, эдебиятына, медениетине, тарихына меракъ, урьмет ве севги ашламакъ; башкъа миллетлер ве оларнынъ медениетине толерантлы (сабырлы) мунасебетте олмакъ, эдеп эсасларыны, къонушма медениетини шекиллендирмек.
Тиль огретме мундериджесининъ къонушма (коммуникатив) ёнелиши энъ эсаслыдыр. Чюнки бу бильгилер адамларгъа бири-бирлеринен агъзакий ве язма шекильде багъланабилюв алышкъанлыгъынынъ темелини къоя.
Агъзакий къонушма лаф эткен адамны динълемеге ве анъламагъа, къонушма адетинде къуланылгъан сёзлерни менимсеге, акъранларына ве буюклерге мураджаат этюв чешитлерини менимсемеге, лакъырды эткен вакъытта незакетлик бильдирмеге, незакетли суаль бермеге ве джевап къайтармагъа, разы олгъаны я да олмагъаны бильдирип айтмагъа огретмекни козьде тута.
Язма шекильде къонушма башлангъыч сыныфларда бир де-бирине тезкере (записка), даветнаме, илян язмагъа ве шу ишлерни безетмеге огретмекни козьде тута.
|
|
|
Окътувнынъ тильшынаслыкъ ёнелиши талебелер къырымтатар тили ве имлясы акъкъында адий бильгилер менимсемелерини, къырымтатар ве башкъа тюркий тиллернинъ арасындаки фаркъны анъламагъа, оны рус тилинен тенъештирип, хусусиетлерини айыра билювни огретмекни козьде тута. Агъзакий ве язма нутукъны менимсемек ичюн орфоэпия, лексик, граммматик, имля къаиделерини билип къулланмагъа огретмек.
Халкъшынаслыкъ ве халкъ медениети ёнелишинде талебелерни къырымтатар миллий медениетинен таныштырув, миллий урба, савут, емек, адетлерни бильдирген сёзлерни менимсев, аталар сёзю ве айтымлар, масалбашлары, текерлемелерни огренип, эзберден айтмакъ, манасыны анълатмакъ, халкъ оюнларынен, йырларынен, масалларынен, белли шаир ве языджыларнен ве башкъа медениет ве тарих эрбапларынен таныштырмакъ козьде тутула.
Башлангъыч сыныфларда къырымтатар тилини огретюв шу ёнелишлерде алынып барыла: “Нутукъ фаалиети”, “Тиль акъкъында бильгилер ве тиль беджериклиги”, “Имля, имля къаиделерини къулланув беджериклиги ве алышкъанлыкълары”.
I. НУТУКЪ ФААЛИЕТИ
Къырымтатар тилинде нутукъ фаалиетини шекиллендирюв эки шекильде алынып барыла – агъзакий (динълев ве анълав, лакъырды этюв) ве язылы (окъув ве язув). Агъзакий шекильде (динълев) ве язылы шекильде (окъув ве язув) хабер, идрак этмек ве анъламакъ, акъранларынен ве буюклернен лакъырды этмекнен нутукъ фаалиети талебелернинь бильги алув ве къонушув фаалиетлерини шекиллендире ве инкишаф эттире. Бойлеликнен къырымтатар тили дерслеринде нутукъ фаалиетининъ эп шекиллерини ишлетмели. Шуны да эсапкъа алмакъ керек ки, чокъусы балалар мектеп чагъына къадар агъзакий къырымтатар тилини бильмейлер я да етерли дереджеде бильмейлер. Онынъ ичюн 1-2-нджи сыныфларда динълемеге ве анъламагъа, имля кьаиделерини керек дереджеде менимсеп лакъырды этмеге, сёз байлыгъыны арттырмагъа ве буларнынъ эсасында къонушма нуткъыны инкишаф эттирмеге ве окъумагъа, язмагъа огретюв эсас ер тута.
Бу беджерикликлер ве алышкъанлыкълар 4 йыл девамында шекиллене ве инкишаф этиле. Окъутувнынъ биринджи йылында (1-нджи сыныф) эсас вазифе агъзакий нутукъны шекиллендирмектен ибарет: динълемек ве анъламакъ, лакъырды этмек, къонушмакъ. Экинджи йылы окъутувнынъ вазифелери юкъарыда бельгиленгинен берабер язма нутукъны инкишаф эттирюв, яни къырымтатар тилинде окъумагъа ве язмагъа огретюв ве язмагъа огретювден ибарет ола (имля къаиделери берильмей, тек амелий ишлениле).
|
|
|
Учюнджи ве дёртюнджи йыллары тиль акъкъында бильгилер ве имля къаиделерини менисев, грамматик беджерикликлерни ве алышкъанлыкъларны менимсев, агъзакий ве язма нутукъ, къонушма нуткъы, язув ве окъув беджерикликлерини мукеммеллештирюв вазифелери къоюла. Учюнджи ве дёртюнджи сыныфларда окъув беджерикликлерини мукеммеллештирюв ве инкишаф эттирюв, тильге меракъ ве севги ашлав макъсадынен къырымтатар тили ве окъув дерслери айры кечириле.
Агъзакий нутукъны динълев ве анълав (аудирование).
Агъзакий нутукъны динълев ве анълав ишлери талебелернинъ нутукъ эшитюв ве идрак этюв къабилиетлерини инкишаф эттирювге догърулта, айтылгъан лакъырдыны дикъкъатнен динълемек, эшиткен сонъ чешит вазифелер япмагъа бильмек (сеслер акъынтысында косьтерильген элементлерни айырмакъ: бенъзеген, лякин манасы бир олмагъан сёзлер, бир эджадан ибарет олгъан сёзлер, джумлелерде токътавлар ве иляхре).
Динълегенини анъламасына айры эмиет бермели: метнде айры элементлернинъ манасыны анъламакъ (сёзлернинъ, сёз бирикмелерининъ, джумлелернинъ); метнни толу анъламакъ. Шу макъсаднен дерснинъ вазифелерине, мевзусына, колемине, муреккеп дереджесине келишкен метнлер сайлап алына, я да оджа озю уйдурып тизе ве динълев, анълав алышкъанлыкъларыны инкишаф эттирмек ичюн махсус вазифелер бере. Джанлы нутукъны я да магнитофонда язылы нутукъны динълев башкъа ишлернен, меселя, субетнен болюнмемек керек. Талебелерни кет-кете саде метнлерден узунджа, муреккепче метнлерни динълемеге огретмек ве метнни бир кере динълеген сонъ анъламагъа огретмек керек.
Динълемек ичюн бедиий-эдебий, ильмий-бедиий эдебият, тиль акъкъында оджанынъ икяеси (мисаль, бир де-бир сёз манасынынъ пейда олув тарихы, бир де-бир меракълы вазифени бильмек усулы ве иляхре). Динълемек ичюн метнлер къырымтатар халкъынынъ адетлери, бала оюнлары, чалгъы алетлери, шаир ве языджылары, рессамлары, чалгъы усталары, миллий урбалар, савутлар ве башкъа эшьяларнынъ хусусиетлери акъкъында олмалы.
|
|
|
Метнни динълемезден эвель махсус ишлер кечирмек керек: метнде расткельген базы сёзлернинъ манасыны анълатмакъ, метнде олгъан вакъианы яшайышта олгъан ве онъа келишкен вакъианен къиясламакъ, балаларнынъ дикъкъатыны динълемеге догърулткъан суаль ве вазифелер бермек ве иляхре.
Балалар чешит къоранталарда чешит шивелерде лакъырды эткенлери себебинден азырланув ишлеринде айры сёзлернинъ чешит шивелерде айтылувынен тенъештирмек ве тилимизнинъ шу шивелернен байлыгъыны анълатмакъ керек. Бундан да гъайры балалар кунь девамында чокъусы башкъа тиллерде (рус, украин) айтылгъан нутукъларны эшителер, онынъ ичюн метнни окъугъанда, лакъырдыда, азырланув ишлеринде де бунъа эмиет бермели.
Балалар метинни толу анъламаларыны субет, тестлер чезюв, мундеридже боюнджа ресим япув усулларынен пекитмек мумкюн.
Анълавны тешкермек ичюн шу усуллар къулланыла:
– бир кере динълеп, музакере этмезден эвель мундеридже боюнджа ресим япмакъ;
– айтылгъан анълатма, ачыкълама эсасында иш, арекет япмакъ;
– эшиткен метн мундериджеси эсасында суалерге 1-2 сёзден ибарет къыскъа джевап бермек;
– оджа берген бир къач джевапнынъ ичинден догъуру джевапны сайламакъ.
Лакъырды
Лакъырды этмеге огретюв талебелерни субет этмеге, фикирни тюзгюн ифаде этмеге, къыскъа икяе тизмеге огретмекни козьде тута. Бунен берабер ишни балаларымыз мектепкедже чагъында рус тилинде лакъырды эткенлерини ве этрафларында даима башкъа тиллерни эшиткенлерини де козьде тутып алып бармакъ керек.
Лакъырды нуткъы эки дереджеде ола биле. Биринджи – махсулдарсыз дереджедир, бунда талебелер оджа берген метнни текрарлайлар, гъайрыдан икяе этелер, акъыллларында къалгъаныны айталар. Экинджи дереджеде исе махсулдар олып, талебелер мустакъиль шекильде джумле къурмагъа, суаль бермеге, бир де-бир шей акъкъында икяе этмеге билелер. Махсулдарсыз (репродуктивный) беджерикликлер махсулдар нутукънынъ инкишаф этювине эсас ола, чюнки онынъ эсасында сёз байлыгъы арта, нутукъ темели олгъан элементлер шекиллене.
Махсулдар нутукъ ишнинъ сонъки нетиджесидир ве инсанларнынъ бири-биринен багъланмаларынен, яни къонушмаларынен багълыдыр: онынъ эсасында, биринджиден, нутукънынъ кереклигини козьде тута бильмек (бир де-бир хаберни айтмагъа я да сорамагъа истек олмакъ керек), экинджиден лакъырды олгъан дурумны, динълейиджини, субет эткен адамны козь огюне алмагъа бильмек, ве, учюнджиден, лакъырды эткен адам лакъырдынынъ нетиджесини билип къонушмакъ тура. Онынъ ичюн къонушма нуткъыны огреткенде юкъарыда берильген нутукъ къысымларыны эсапкъа алмакъ керек. Бундан гъайры къонушма нуткъыны шекиллендирюв турмуш сёзлюгини менимсемекни, лакъырды вакъытында озюни тута биледжек къаиделерини бильмекни козьде тута.
|
|
|
Лакъырды нуткъыны инкишаф эттирюв бир къач ёнелиште эльде этиле:
– талебелер къыскъа метнлерни эзберден огренелер: тапмаджа, сайы, текерлеме, аталар сёзлери, къыскъа шакъалы диалог, къыскъа лятифе, масал парчасы, оюнларда айтылгъан материал ве иляхре;
– динъленильген я да окъулгъан метнни гъайрыдан икяе этмек; бу ишни къолайлаштырмакъ ичюн ярдымджы материал ишлетмек мумкюн (метннинъ планы, мундериджесини анълаткъан эсас сёз бирикмелери, ресим сырасы ве иляхре).
– оджанынъ ярдымынен лакъырды тизмек (диалог, монолог); эвельден талебелернен оладжакъ лакъырды не акъкъында юрютиледжегини музакере этмек, манасыны бельгилемек, сёзлернинъ ве сёз бирикмелерининъ теляффузы устюнде чалышмакъ, айры джумлелер тизип, оларны бири-биринен багъламакъ, тизильген метнге къыймет кесмек, керекли тюзетмелер япмакъ ве ишленильген метнни текрарламакъ:
– балаларнынъ яшайышына, мерагъына якъын олгъан мевзуларда диалог ве монолог метнлерини мустакъиль тизмек.
Лакъырды нуткъыны инкишаф эттирмек ичюн талебелерни ойле алгъа къоймакъ керек ки, олар озь фикирини, дуйгъуларыны бильдирмеге, оларны меракъландыргъан меселени музакере этмеге меджбур олсунлар. Балаларны бир де-бир адисе, ал акъкъында озь фикирини айтмагъа, айткъанларыны тасдикъламагъа, башкъаларнынъ фикирини динълемеге ве озь фикиринен келиштирмеге ве бунен берабер къонушма медениетини, озюни тутмагъа билюв къаиделерине риает этмеге огретмек керек.
Бойле ишни экевлешип, группаларгъа топланып алып бармакъ мумкюн. Лакъырды этмеге огретювде сюжетли роль оюнлары, сыныфтан тыш тербиевий ишлер (тиль байрамлары, халкъ байрамлары, эдебий байрамлар, корюшювлер) саналаштырмалар кечирмек керек.
|
|
|
