 |
Язма лакъырды (окъув ве язув)
|
|
|
|
Окъув
Къырымтатар тилинде окъумагъа огретюв ишлери экинджи сыныфтан башлана. Къырымтатар ве рус тиллеринде алфавит кирилл элифбесине эсаслангъаны ичюн бу иш енгиллеше, чюнки балалар биринджи сыныфта рус тили дерслеринде арифлерни энди огрендилер. Онынъ ичюн къырымтатар тили дерслеринде махсус огретюв ишлери къырымтатар тилине хас сеслерни бельгилеген арифлерни (у, о, къ, гъ, нъ, дж) теляффуз эттирюв, окъув къаиделери рус тилининъ къаиделерине келишмеген арифлер огрениле (ы, и, я, е, ю, ё). Къалгъан арифлерге кельгенде исе, бу эснада балаларнынъ олгъан бильгилери пекитиле ве инкишаф эттириле. Шуны да эсапкъа алмакъ керек ки, къырымтатар тилинде сес ве арифлернен таныштырув усуллары рус тилинден фаркълыдыр. Онынъ ичюн рус арифлеринен окъутув усулларына дикъкъатнен янашып, фаркълыгъыны анълатмалы. Меселя, рус тилинде къатты ве йымшакъ тутукълар окъувнынъ башында анълатылсалар, къырымтатар тилинде эсас эмиет индже ве къалын созукъларгъа ве оларнынъ теляффузы ве окъулувына берильмели, бундан гъайры къырымтатар тилинде бир сес эки ишаретнен бельгиленгенине де айрыджа эмиет бермек керек. Ы-И арифлеринен сёзлер окъулгъанда да рус тилинен тенъештирип догъру теляффуз этмеге ве окъумагъа огретмек лязим. Балаларнынъ бойле инджеликлерни бильмегени, рус тили дерслеринде огренген арифлернен окъугъанда чешит янълышлар япа билелер: ы-и арифлери олгъан сёзлерни рус тилине хас суретте узатып, инджертип теляффуз этелер, окъугъан вакъытта ургъуларны сёзнинъ башында, ортасында къойып, къырымтатар тилине келишмеген теляффузнен окъуйлар ве иляхре.
Онынъ ичюн окъумагъа огретювнинъ ильк девиринде эсас вазифе – догъру окъумагъа ве окъугъаныны анъламагъа огретмектир. Бу девирде тез окъувгъа чокъ эмиет бермемек керек, чюнки догъру теляффуз этип догъру окъугъан вакъытта окъув сурьаты бусыз да яваш-яваш тезлеше. Окъумагъа огретювнен берабер талебелернинь сёз байлыгъыны арттырув, агъзакий нутукъны инкишаф эттирюв, къонушма медениетини мукеммеллештирюв боюнджа да ишлер алып барыла.
|
|
|
3-4-нджи сыныфларда къырымтатар тили ве окъув дерслери айры-айры кечириле.
Окъумагъа огретюв ашагъыда косьтерильген беджерикликлерни инкишаф эттирмекни козьде тута:
– догъру, анълап, ифадели, адий агъзакий нутукъ тезлигинде, динълейиджиге догърултып тюземли давушнен окъув;
– тезлиги давушнен окъувдан зияде сурьатнен ичинден окъув, окъугъаныны анълав;
– мундериджесининъ муреккеплиги анълап оладжакъ киби агъырлыкъта таныш олмагъан метнни давушнен ве ичинден окъугъанда тез ве догъру эсас фикирни идрак этмек; айры бедиий хусусиетлерини сечип къыймет кесмек (дюльбер ифадели сёзлер, сёз бирикмелери, къыяславлар ве иляхре);
– китапханеде ишлемек, окъумакъ ичюн китапларны мустакъиль сайламакъ ве китапнен чалышмакъ.
Окъумагъа огретювнинъ муим бир вазифеси талебелернинъ тасавур эттирюв къабилиетини инкишаф итмек, метнде айтылгъаныны козь огюне кетирмек ве онынъ акъкъында озь фикирини бильдирмек, окъугъаныны озь яшайышында олгъанынен тенъештирмек.
Окъув материалыны ойле сайлап алмакъ керек ки, о къырымтатар эдебиятыны окъумагъа меракъ ашламагъа, эдеп, намус акъкъында бильгилер бермеге, тербиелемеге, миллий рух ве ватанперверлик дуйгъуларыны ашламагъа имкян берсин. Балагъа окъумакъ ичюн берильген материалда къырымтатар халкъ агъыз яратыджылыгъы, классик къырымтатар шаир ве языд-жыларынынъ эсерлери, земаневий муэллифлернинъ эсерлери эсас ерни алмакъ керек. Бундан гъайры окъутувда ильмий-бедиий, саде популяр-бедиий эсерлер, илян, анълатма, куньделик дефтер язылары, мектюплер, хайырлав метнлери къулланыла. Бойле кениш метнлер мектеп окъутувыны этрафтаки яшайышнен багъламакъ ичюн къулланыла.
|
|
|
Окъутувнынъ башында оджа тарафындан биринджи кере метнни окъувнынъ буюк эмиети ола. Бу ал окъувгъа меракъ догъурмагъа, метн мундериджесини анъламагъа ярдым эте ве бойлеликнен балалар ифадели окъув нумюнесини эшителер. Лякин таныш олмагъан метнни мустакъиль окъув кет-кете зиядедже ер ала ве 4-нджи сыныфкъа келип, баягъы вакъытны талап этмек керек.
Окъумагъа огретювде ифадели окъув ве окъув техникасыны инкишаф эттирюв ишлери де буюк ер ала.
Язув
Язмагъа огретюв окъумагъа огретювнен берабер башлана. Элифбемизнинъ эсасы рус элифбеси иле бир олмакънен берабер тек къырымтатар тилине хас олгъан арифлерге зияде эмиет бермек керек, бу – ы-и арифлерининъ теляффузы ве язылувы, индже ве къалын созукълар, я, ё, ю, е арифлерининъ теляффузы ве язылувы, къ, гь, нъ, дж арифлерининъ теляффузы ве язылувы, г-гъ,к-х-къ, ж-дж, н-нъ ариф ве сеслерининъ теляффузыны ве язувыны айырмакъ ве иляхре. Экинджи сыныфта къырымтатар дерслери къарышыкъ тарзда кечириле, яни бир бир дерске эм окъув, эм язув, эм нутукъ инкишафы кире, онынъ ичюн дерс вакътындан догъру файдаланмакъ керек. Эм окъув, эм язув ишлери алынып барылгъанда рус тилинде менимсенильген бильгилерден фай-даланмакъ керек (буюк арифлерни язув, арифлерни бири-биринен багълав ве иляхре) ве айрыджа къырымтар тилине хас бильгилер бериле. Башлангъыч девир ишлери булардыр: язып алмакъ (язгъан вакъытта язгъаныны теляффуз этмек), корюв ве эшитюв диктантлары, акъылда къалгъаныны язув. Язув алышкъанлыкъларына талаплар рус тили дерслеринде олгъаны кибидир ве шу дерслерде каллиграфия беджерикликлерине, дефтерлерде, куньделик дефтерлер-де язувны безетюв къаиделери пекиле. Къырымтатар дерслеринде шу беджерикликлер янъыдан шекилленмейлер, тек мукеммеллешелер, онынъ ичюн темиз язув дакъкъалары кечирильмей. Керек олса, къыйналгъан айры балаларнен индивидуаль чалышмакъ мумкюн. Шу себептен къырымтатар тили дерслеринде каллиграфия ишлери ерине язылувы теляфузына келишмеген къыйын сёзлерни язмагъа огретмек тевсие этиле. Бойле ишлерде язылувы акъылда къаладжакъ сёзлернинъ устюнде чалышмакъ, теляффузыны язылувынен келиштирмек, язгъаныны нумюнен тенъештирмек киби вазифелерге буюк эмиет бериле.
|
|
|
3-4-нджи сыныфларда метнни язып алув, диктант киби ишлернен берабер иджадий язув ишлери де алынып барыла (инша). Бу ишлерде талебелерге озь фикирини, дуйгъуларыны, оларгъа муим ве меракълы олгъан шейлерни, сыныфдашларынен, оджанен, якъынларынен пайлашмагъа истеген дуйгъуларыны языда ифаде этмеге огренмек чокъ муимдир.
Бойле ишлерни тешкергенде эсас къыйметни язынынъ имлясына дегиль де, мундериджесине, озь фикирини языда ифаделеп олгъан дереджесине бермек керек.
II. ТИЛЬ АКЪКЪЫНДА БИЛЬГИЛЕР ВЕ ОЛАРНЫ НУТУКЪТА
КЪУЛЛАНУВ
1. Метин ве джумле
Къырымтатар тили экинджи тиль оларакъ огренильгени ве бу мевзудаки ишлер рус тили дерслеринде терен огренильгени себебинден талебелерде олгъан бильгилерге эсасланып тюзгюн метн къурулувына, онынъ эсас фикирине, джумленинъ догъру тизилювине, сёзлерни догъру сайлап алувгъа ве келишикли тезликте окъувгъа, давушнынъ кучюне буюк эмиет бериле. Тильнинъ шу хусусиетлерини менимсев талебелернинъ анълав, субет ве икяелер тизюв, озь нуткъыны лакъырды макъсадынен ве шараитинен келиштирмеге билювлерининъ эсасы ола. Лакъырдынынъ макъсады: акъранынен я да буюкнен лакъырды этрюв, анълатув, сорав, истек, тешеккюр бильдирюв, афу эттирюв, къаидырув ве иляхре.
Джумле устюнде чалышув чешит макъсады олгъан джумлелерни анъламагъа, тизмеге ве къулланмагъа огретювни козьде тута. Суаллер ярдымынен джумледе сёзлернинъ багъыны бельгилемеге, джумлени кенишлетмеге, сёзлерни бири-бирине ярдымджы сёзлернен багълап, джумлеге кирсетмеге бильмек. Адий ве муреккеп джумлелер тизмек.
Сеслер ве арифлер
Сёзнинъ сесленювини ве язылунвмы менимсемек, эшитюв ве теляффуз этюв къабилиетини инкишаф эттирмек: сёзни оджаларгъа больмек, ургъу тюшкен созукъ сесни тапмакъ, къырымтатар тилине хас олгъан сеслерни догъру теляффуз этмек, оларны рус тилиндеки сеслернен тенъештирип фаркъларыны айырмакъ, сес ве арифни келиштирип, догъру бельгилемек. Лякин экинджи тиль оларакъ къырымтатар тилини огренювде программа сес ве ариф талилини толусынен кечмекни талап этмей, чюнки бу ишнинъ эсасы рус тили дерслеринде ола. Къырымтатар тили дерслеринде исе тек фаркълы олгъан алларда талиль этиле. Мисаль: «орьнек», «одун» сёзлерини дикъкъатнен динъле ве айт. Шу сёзлернинъ биринджи сеслерини теляффуз эт. «Орьнек» сёзюнде о сеси индже, «одун» сёзюнде о сеси къалын.
|
|
|
Сёзнинъ манасы
Бу болюкни оджа талебелерни сёз манасыны анъламакъ ишлерине терен янаша. Шу ишнинъ эсас вазифелери - талебелернинъ сёз байлыгъыны зенгинлештирмек ве нутукъта фааль къулланмакъ, сёзнинъ манасыны анъламакъ ве онынъ тасвирий, ифаде къуветини фаркъламакъ; таныш олмагъан сёзлерни айырып оларнынъ манасыны анъламагъа истек догъуртмакъ ве нутукъта догъру къулланмакъ. Шу иште рус тили дерслеринде огренильген бир маналы, акс маналы, чокъ маналы сёзлер къулланмакъ. Программа сыкъ къулланылгъан фразеологизмлерни (термин къулланмайып) мевзуларнен багълы сёз сыраларыны ишлетмекни козьде тута. Къырымтатар медениетине хас олгъан мевзуларнен багълы сёзлер сырасына айрыджа эмиет бермек керек (миллий урбаларнынъ, савутларнынъ, эшьяларнынъ, оюнджакъларнынъ адлары ве иляхре).
Сёз ишлернинъ даа муим бир вазифеси – талебелерни чешит лугъатлардан файдаланмагъа огретмектир.
Сёз теркиби
Къырымтатар тили дерслеринде сёз теркиби боюнджа ишлер рус тили десрлеринде менимсенильген бильгилерге эсаслана. Сёз теркиби талили эсасен оджанен берабер алып барыла. Оджанынъ суаллери ярдымынен сёз тюрлене ве сёзнинъ тамыры ве ялгьамалары айырыла; оджа ярдымынен сойдаш сёзлер сайланып алына, алынгъан сёзден онынъ шекиллери айырыла.
Сес теркибини талиль этюв сёз япув элементлеринен берабер олмалы. Бойле иште балалар сёз япувда ялгъамаларнынъ эмиетини анълайлар. Сёз япувнен багълы вазифелерни талебелерге сыкъча бермек керек. Мисаль: «гуль» сёзюнден башкъа сёзлер яп: -лер, -зар, -лю (гуллер, гульзар, гуллю). «Гуль» сёзюнден даа чешит адлар япмакъ мумкюн (Гульсум, Гульнар, Гульшен, Гульджиан, Гульпемпе, Гульзар ве иляхре).
Сёз теркибини талиль эткенде сёз япув ишлери сёзлернинъ манасыны терендже анъламагъа ярдым эте. Сойдаш сёзлерге чешит ялгъамалар сёзлернинъ манасы денъишкенини корьмеге огретмек керек (эв – эвчик, эвли), бир ялгъамалы сойдаш олмагъан сёзлернинъ манасы бираз якъынлашкъаныны анъламагъа огретмек (отурма, барма, ятма - чешит сёзлер бир-де-бир арекетни бильдирелер, я да таначыкъ, чаначыкъ, чорапчыкъ - чешит шейлернинъ кучюк олгъаныны бильдире, я да демирджи, айдавджы, сатыджы – зенааатларны бильдире ве иляхре).
Демек, сёз теркибини талиль этюв ишлеринде тек сёзнинъ теркибини талиль эттирюв дегиль де, сёз байлыгъыны арттырув, сёзлерни догъру къулланмагъа огретюв, теляффуз эттирюв, къырымтатар тили имлясы эсасында догъру язув ишлери чокъ ер ала.
|
|
|
