 |
Характарыстыка школьных падручнікаў па беларускай літаратуры. Параўнальны аспект (на прыкладзе 1 – 2 паралеляў).
|
|
|
|
Характарыстыка школьных падручнікаў па беларускай літаратуры. Параўнальны аспект (на прыкладзе 1 – 2 паралеляў).
Вучэбна-метадычнае забеспячэнне прадмета «Беларуская літаратура» ў агульнаадукацыйнай школе прадугледжвае наяўнасць цэлага комплексу сродкаў, у склад якога ўваходзяць:
нарматыўныя дакументы ў галіне адукацыі;
вучэбная праграма;
тэматычны план;
падручнік ці падручнік-хрэстаматыя;
хрэстаматыя для пазакласная чытання;
творчыя заданні (тэматыка сачыненняў, эсэ, рэфератаў, дакладаў);
тэставыя заданні;
план-канспект урокаў настаўніка;
метадычныя распрацоўкі ўрокаў;
вучэбна-метадычныя дапаможнікі для настаўнікаў;
рабочы сшытак для вучняў;
дапаможнікі для вучняў;
кнігі розных жанраў, тэматычнай і жанравай прыналежнасці, выдадзеныя ў серыі «Школьная бібліятэка»;
слоўнікі, энцыклапедыі, даведнікі;
метадычныя і літаратурна-мастацкія часопісы;
мультымедыйныя сродкі (электронны дапаможнік, электронны даведнік, электронны практыкум, тэстуючая камп’ютэрная праграма і інш. );
альбомы-выстаўкі, прысвечаныя жыццю і творчасці беларускіх пісьменнікаў;
партрэты пісьменнікаў;
альбомы ілюстрацый;
відэафільмы і дыяфільмы;
відэазапісы літаратурных сустрэч, літаратурных свят, тэатральных пастановак і інш.;
аўдыёзапісы музычных твораў;
кінафільмы па праграмных творах;
тэхнічныя сродкі навучання.
У залежнасці ад функцыянальнага прызначэння вучэбныя выданні падзяляюцца на падручнікі, вучэбныя дапаможнікі, практыкумы, хрэстаматыі, вучэбна-метадычныя дапаможнікі.
Падручнік – вучэбнае выданне, у якім выкладаюцца сістэматызаваныя асновы навуковых ведаў па літаратуры ў адпаведнасці з мэтамі навучання, праграмай і патрабаваннямі дыдактыкі. Падручнік – асноўная крыніца ведаў і сродак арганізацыі самастойнай працы вучняў, які выконвае наступныя функцыі: кансультацыйна-рэгламентуючая, даведачна-інфармацыйная, арыенціровачна-ілюстрацыйная, інфармацыйна-дадатковая, кантралююча-ацэньваючая.
|
|
|
Вучэбны дапаможнік – вучэбнае выданне, якое дапаўняе ці часткова (або цалкам) замяняе падручнік.
Патрабаванні да падручнікаў: адпаведнасць асноўным прынцыпам і патрабаванням дыдактыкі (навуковасць – веды павінны адпавядаць навуцы, даступнасць – адпаведнасць узроставым асаблівасцям вучняў, наяўнасць дадатковых і паясняльных тэкстаў, сістэмы дыферэнцыраваных заданняў, улік рэальных магчымасцей вучняў засвойваць толькі 12 (5 – 8 класы), і 20 (9 – 11 класы) інфармацыйна-сэнсавых элементаў тэксту, нагляднасць – наяўнасць ілюстрацыйнага матэрыялу, узаемасувязь падручніка з нагляднымі дапаможнікамі, сістэматычнасць – паслядоўны выклад матэрыялу (ад простага да складанага), падзел падручніка на тэмы і раздзелы, сувязь тэорыі з практыкай – наяўнасць пытанняў і заданняў), мэтам навучання, зместу навучання, агульным прынцыпам навучання, улічваць адзінства змястоўнай і працэсуальнай сфер. Падручнік павінен адпавядаць праграме па структуры (у ім павінны выдзяляцца раздзелы, тэмы, параграфы у адпаведнасці з праграмай курса, аб’ёму ведаў (ступень паўнаты адлюстравання фактаў, раскрыцця зместу паняццяў), характару фарміравання ў вучняў агульнанавуковых і спецыяльных уменняў і навыкаў (павінна быць сістэма заданняў), характару раскрыцця паняццяў, законаў, тэорый, асобных пытанняў і тэм праграмы (адпаведнасць прынятай канцэпцыі адукацыі па прадмеце, патрабаванням методыкі выкладання прадмета).
Форма выкладання матэрыялу – навуковая, лагічная, сістэматычная і паслядоўная, дакладная, сціслая, напоўненая змястоўным абагульняльным і канкрэтным матэрыялам, адпаведнасць нормам сучаснай літаратурнай мовы.
|
|
|
5 – 9 клас – падручнікі-хрэстаматыі (тэксты для вывучэння ў класе, для самастойнага чытання, уступныя артыкулы да курса літаратуры, біяграфічныя даведкі, звесткі па тэорыі літаратуры, слоўнікі літаратуразнаўчых тэрмінаў, метадычны апарат (эпіграфы для тэм і твораў, пытанні і заданні, тлумачэнні, спасылкі, ілюстрацыі), 10 – 11 – падручнікі на гісторыка-літаратурнай аснове (матэрыял да вывучэння аглядавых і манаграфічных тэм, метадычны апарат (пытанні і заданні, тэмы сачыненняў, рэфератаў і паведамленняў, спіс літаратуры, слоўнікі літаратуразнаўчых тэрмінаў) і хрэстаматыі.
Агульнадыдактычныя прынцыпы выкладання літаратуры. Прынцыпы літаратуразнаўчага аналізу.
Вывучэнне ўсіх прадметаў у школе грунтуецца на дыдактычных прынцыпах – асноўных “патрабаваннях да практычнай арганізацыі вучэбнага працэсу”, пэўных метадалагічных палажэннях, якімі вызначаецца працэс навучання і выхавання. Дыдактычныя прынцыпы складаюць адзіную сістэму, якая вызначае агульныя падыходы да выкладання канкрэтных прадметаў. Яны выпрацоўваюцца ў выніку аналізу навукова-педагагічных заканамернасцей і практычнага педагагічнага вопыту. Аднак працэс выкладання кожнага прадмета мае свае асаблівасці, у ім па-свойму, у спецыфічнай форме выяўляюцца агульнадыдактычныя заканамернасці. Гэта датычыць і вывучэння літаратуры ў школе.
Адным з асноўных агульнадыдактычных прынцыпаў з’яўляецца прынцып накіраванасці вучэбнага працэсу на вырашэнне ва ўзаемасувязі задач навучання, выхавання і развіцця вучняў. Гэта значыць, што пры аналізе вынікаў навучання ў поле зроку выкладчыка павінна знаходзіцца не толькі вырашэнне задач фарміравання ведаў і ўменняў, але і эфектыўнасць выхаваўчага і развіваючага ўплыву праведзеных заняткаў па дадзенай тэме. Рэалізацыя гэтага прынцыпу на практыцы адбываецца шляхам комплекснага планавання мэт і задач урока, калі настаўнік выразна ўсведамляе асноўную мэту і задачы навучання, умее найбольш эфектыўна спалучаць мэты і задачы навучання, выхавання і развіцця, улічваючы рэальныя магчымасці вучняў.
Літаратура ў школе заўсёды знаходзіцца ў ліку прадметаў, з якімі перш за ўсё звязваецца мэта навучання і выхавання – фарміраванне асобы ва ўсей шматграннасці: светапогляд, маральнасць, інтэлектуальнае і эмацыянальнае развіццё, этычная, эстэтычная, мастацкая, моўная культура. Беларуская літаратура здольная цэласна, сістэмна ўплываць на інтэлект, пачуцці, волю, светабачанне і светаразуменне, агульную культуру кожнага, хто судакранаецца з яе багаццямі. Рэалізацыя гэтага прынцыпу на ўроках літаратуры адбываецца пры вызначэнні ў перспектыўным і бягучым планаванні адукацыйных, выхаваўчых і развіваючых (развіццёвых) мэт і задач урока.
|
|
|
Прынцып навуковасці навучання абапіраецца на заканамерную сувязь паміж зместам навукі і вучэбнага прадмета праз знаёмства з аб’ектыўнымі навуковымі фактамі, паняццямі, тэорыямі. Таму пры распрацоўцы вучэбных праграм і дапаможнікаў аўтары-складальнікі арыентуюцца на асновы дадзенай навукі, пазбягаюць (па магчымасці) уключэння спрэчных пытанняў, бо інакш узнікае перагрузка вучняў. Прынцып навуковасці патрабуе таксама развіццё ўменняў і навыкаў навуковага пошуку вучняў (навучанне ўменню назіраць з’явы, фіксаваць і аналізаваць вынікі назіранняў, уменню весці навуковыя дыскусіі, даказваць свой пункт погляду, выкарыстаць навуковую літаратуру). Адметнасць выкарыстання гэтага прынцыпу заключаецца ў тым, што настаўнік не павінен навязваць вучням навуковыя ацэнкі ці вывады, а павінен лічыцца з думкамі, пачуццямі і адчуваннямі вучняў, тым больш што самі літаратуразнаўчыя ацэнкі могуць уключаць суб’ектыўны момант (творы ацэньваюцца літаратуразнаўцам па-рознаму).
Прынцып сувязі навучання з жыццём сведчыць пра тое, што вывучэнне навуковых праблем ва ўмовах школьнай адукацыі павінна знаходзіцца ў цеснай сувязі з выкарыстаннем атрыманых ведаў у грамадскім жыцці. У сваёй выкладчыцкай дзейнасці настаўнік вызначае ў якой ступені праграмныя творы вывучаюцца з пазіцый патрэб сучаснасці. Сувязь літаратурнага навучання з грамадскай практыкай мае і больш шырокае значэнне і знаходзіць сваё развіццё ў прынцыпе пераемнасці і бесперапыннасці літаратурнай адукацыі, які забяспечвае яе адзінства ў розных тыпах школ, на ўсіх ступенях і ўзроўнях навучання.
|
|
|
Прынцып сістэматычнасці і паслядоўнасці ў навучанні патрабуе, каб веды, уменні і навыкі фарміраваліся ў сістэме, калі кожны элемент лагічна спалучаецца з іншымі, наступнае абапіраецца на папярэдняе, рыхтуе да засваення новага. Рэалізацыя гэтага прынцыпу дазваляе за меншы час дасягнуць у навучанні вялікіх вынікаў. Абапіраючыся на дасягненні сучаснай навукі аўтары праграм і настаўнікі выбіраюць найбольш рацыянальную для сістэму і паслядоўнасць вывучэння матэрыялу ў кожным класе і ў межах кожнай тэмы. Прынцып сістэматычнасці і паслядоўнасці патрабуе, каб веды, уменні і навыкі фармаваліся ў сістэме, у вызначаным парадку, калі кожны новы элемент навучальнага матэрыялу лагічна злучаецца з іншымі, наступнае абапіраецца на папярэдняе, рыхтуе да засваення новага. Псіхалагічна ўсталявана заканамернасць, што пры прытрымліванні лагічных сувязяў вучэбны матэрыял запамінаецца ў большым аб’ёме і больш трывала.
Прынцып даступнасці патрабуе, каб навучанне будавалася на ўзроўні рэальных магчымасцей вучняў, бо пры занадта ўскладненым змесце паніжаецца матывацыйны настрой на вучэнне, падае працаздольнасць. Аднак прынцып даступнасці не азначае, што змест навучання павінен быць спрошчаным, элементарным, што з’яўляецца перадумовай да зніжэння цікавасці. Так вучні спачатку атрымліваюць веды пра простыя вобразна-выяўленчыя сродкі, (эпітэт, параўнанне), а потым – пра складаныя (метафара, алегорыя, сімвал і г. д. ).
Прынцып свядомай і актыўнай дзейнасці вучняў пры вядучай ролі настаўніка – немагчыма разлічваць на поспех, калі настаўнік актыўна выкладае, а вучань не ўдзельнічае ў працэсе засваення ведаў, уменняў і навыкаў. Згаданы прынцып адлюстроўвае актыўную ролю вучняў пры навучанні, падкрэслівае, што ён з’яўляецца суб’ектам навучання, а не пасіўным яго аб’ектам, калі вучань сам засвойвае новыя веды, даследуе факты і робіць даступныя высновы і абагульненні, канкрэтызуе свае веды, выяўляючы і выпраўляючы памылкі, недакладнасці, вызначаючы план новых дзеянняў па авалоданні ведамі. Вучэнне павінна быць не толькі актыўным, але і свядомым, спрыяе ператварэнню ведаў у глыбокія і ўстойлівыя перакананні. Для паспяховай рэалізацыі гэтага прынцыпу можна рэкамендаваць педагогам разнастаіць метады навучання.
Псіхалогіяй даказана, што эфектыўнасць навучання залежыць ад ступені прыцягнення да ўспрымання ўсіх органаў пачуццяў чалавека. Выкарыстанне прынцыпу нагляднасці забяспечваецца ўжываннем у вучэбным працэсе разнастайных ілюстрацый, дэманстрацый. На ўроках літаратуры нагляднасць выкарыстоўваецца, каб падкрэсліць сувязь паміж пачуццёвым і лагічным пазнаннем у працэсе ўспрымання мастацкага вобраза (ілюстрацыі, выразнае чытанне, прагляд тэлефільмаў, спектакляў і інш. ).
|
|
|
У вучэбным працэсе выкарыстоўваюцца шматлікія і разнастайныя метады навучання (славесныя, наглядныя, практычныя; творчага чытання, рэпрадуктыўныя, эўрыстычная і даследчыя), таму задача кожнага педагога заключаецца ў тым, каб найбольш эфектыўна спалучыць метады і сродкі навучання ў вучэбна-выхаваўчым працэсе. Прынцып спалучэння розных метадаў і сродкаў навучання ў залежнасці ад задач і зместу навучання абумоўлівае выбар метадаў і сродкаў навучання ў адпаведнасці з пастаўленымі задачамі, асаблівасцямі зместу і магчымасцямі вучняў. Натуральна, што пры вывучэнні аглядавых тэм настаўнік будзе спалучаць метад лекцыі з метадамі самастойнай працы вучняў (падрыхтоўка дакладаў, рэфератаў, паведамленняў), а пры вывучэнні манаграфічнай тэмы будуць ужывацца і камбінавацца славесныя (лекцыя (слова настаўніка), гутарка, чытанне, пераказ), наглядныя (ілюстрацыя, дэманстрацыя), практычныя (самастойная работа вучняў) і іншыя метады).
Прынцып стварэння неабходных умоў для навучання на ўроку літаратуры рэалізуецца падчас стварэння атмасферы калектыўнага суперажывання пры чытанні мастацкіх твораў. Не менш важная роля належыць і эмацыянальнай падрыхтоўцы вучняў да успрымання мастацкага твора: для паўнацэннага ўспрымання мастацкага твора неабходна, каб настрой вучняў адпавядаў яго танальнасці. Ён азначае, што навучальны працэс павінен уздзейнічаць не толькі на развіццё мыслення дзяцей, але і на іх пачуцці, эмоцыі. Неабходна так арганізаваць працэс навучання мове, каб ён суправаджаўся станоўчымі эмацыянальнымі перажываннямі, прыносіў вучням радасць пазнання. Многае ў гэтым залежыць ад настаўніка: яго эмацыянальнай, багатай, вобразнай мовы, такту, уважлівых адносін да вучня, да сваёй прафесіі як творчасці. Яркі, запамінальны матэрыял, стварэнне на кожным уроку атмасферы творчасці, суперажывання, даверу актывізуюць пазнавальную дзейнасць вучняў. Прыкладам практычнай рэалізацыі прынцыпу станоўчага эмацыянальнага фону з'яўляецца педагогіка супрацоўніцтва.
Акрамя агульнадыдактычных прынцыпаў ёсць новыя прынцыпы, сфармуляваныя у сучаснай дыдактыцы: антрапалізацыі адукацыі, успрымання вучэбнага прадмета з пазіцыі асобасных патрэб, развіццёвай адукацыі, педагагічнай кангеніяльнасці і свабоды ў развіцці асобы.
Прынцып антрапалізацыі адукацыі заключаецца ў развіцці базавых для чалавека інтэлектуальных і маўленчых здольнасцей, закладзеных у дзіцяці прыродай, іх удасканаленні ў працэсе сацыяльнай практыкі (вучэбнай дзейнасці) на аснове прызнання фенаменальнасці, непаўторнай індывідуальнасці дзіцяці.
Прынцып успрымання вучэбнага прадмета з пазіцыі асобасных патрэб прадугледжвае вывучэнне літаратуры не толькі як мастацтва слова і навукі, але і як знакавай сістэмы, але і як сродку пазнання свету, матэрыялізацыі думкі, актуалізацыі чалавечай існасці, нацыянальнага быцця. Таму мэта і змест літаратурнай адукацыі павінны адпавядаць асобасным і сацыяльна абумоўленым патрэбам чалавека – арыентавацца на маўленчую дзейнасць.
Прынцып развіццёвага навучання грунтуецца на тым, што вучэбная дзейнасць скіравана не на засваенне гатовых ведаў, а на ўменне іх здабываць, паўтараючы тым самым працэс навуковага пошуку, адкрыцця заканамернасцей на пэўным прадметным полі. Педагагічная тэхналогія арганізуецца ў адпаведнасці са структурай развіццёвай, асобасна арыентаванай вучэбнай дзейнасці: мэтамеркаванне і матывацыя; вучэбная задача і яе рашэнне з дапамогай адпаведных дзеянняў (выяўленне супярэчнасці, індывідуальная прагностыка шляхоў яе вырашэння, прадметна арыентаванае суразмоўніцтва); усведамленне культурна-гістарычнага ўзору (інтэрыярызацыя); практычная дзейнасць, накіраваная на развіццё маўленчых здольнасцей (экстэрыярызацыя), самаактуалізацыя; кантроль (ацэнка, рэфлексія).
Прынцып педагагічнай кангеніяльнасці і свабоды ў развіцці асобы прадугледжвае, што сумесная дзейнасць вучня і настаўніка як раўнапраўных яе суб'ектаў ажыццяўляецца ў атмасферы не дыдактычных імператываў, а асобага камунікатыўна-кагнітыўнага, крэатыўнага асяроддзя, дзе ёсць права выбару, пошуку, дыскусій, паколькі развіццё такіх якасцей асобы, як самастойнасць, крытычнасць, актыўнасць магчыма толькі ў рэчышчы педагогікі, заснаванай на гуманізме, дэмакратызме, адкрытасці, агульнасці мэт і інтарэсаў.
|
|
|
