 |
514-тапсырма. «Жиырма бірінші ғасырдың жеткіншегі қандай болу керек?» деген тақырыпта пікірталас ұйымдастырып, мақала жазыңыздар.
|
|
|
|
514-тапсырма. «Жиырма бірінші ғ асырдың жеткіншегі қ андай болу керек? » деген тақ ырыпта пікірталас ұ йымдастырып, мақ ала жазың ыздар.
515-тапсырма. Табиғ ат, жыл мезгілдеріне байланысты мақ ал-мә телдер жазың ыздар. «Кө ктемнің ә р кү ні жылғ а азық », «Сә уір болмай, тә уір болмас» сияқ ты тақ ырыптарғ а сұ хбат қ ұ растырың ыздар.
14-апта. 42-тә жірибелік сабақ
516-тапсырма. Мә тінмен мұ қ ият танысып, мағ ынасын мең герің іздер.
517-тапсырма. Мә тіннен қ андай ақ парат алдың ыздар? Сабақ барысында талқ ылаң ыздар.
518-тапсырма. Мә тінді мағ ынасына қ арай екі мағ ыналық бө ліктерге бө ліп, ә р бө лігіне тақ ырып қ ойың ыздар.
519-тапсырма. Мә тінде берілген негізгі ойды (ақ паратты) орыс тіліне аударың ыздар.
520-тапсырма. Мә тіннен мамандық қ а қ атысты термин сө здерді теріп жазып, оларғ а тү сініктеме берің іздер.
Табиғ аттағ ы зат айналымдары
Табиғ аттағ ы зат айналымдарының негізгі қ озғ аушы кү ші – Кү н энергиясы. Кү н энергиясы болмаса, биосфера тіршілігі бірден тоқ тайды. Кү н энергиясын ең алдымен ө сімдіктер ә лемі қ абылдайды. Ө сімдіктер Кү н энергиясын сің іріп, оны тірі организмдерге берілетіндей қ оректік энергияғ а айналдырады. Энергия одан ә рі тірі организмдер арқ ылы тасымалданып, ә р тү рлі қ ызмет атқ арады. Сондық тан табиғ аттағ ы энергия жоғ алып кетпейді, тек бір кү йден екінші кү йге ауысады.
|
|
|
Табиғ атта барлық заттар ү немі қ озғ алыста болады. Биосфера шегінде оның ү лкен жә не кіші айналымын бө ліп кө рсетеді. Заттардың ү лкен айналымы биосфера шегінде жү зеге асады. Ү лкен айналым жер шары пайда болғ аннан бастап ұ зақ геологиялық жылдарды қ амтиды. Соның нә тижесінде қ ұ рлық тағ ы заттар мұ хиттарғ а жетіп, одан жер астына қ арай жылжып, қ айтадан жер бетіне кө теріліп отырады. Заттар газ, сұ йық зат, шө гінді жыныстар, тү рі ө згерген массаларғ а айналып жатады.
Заттардың кіші айналымы ү лкен геологиялық айналым қ ұ рамына ене отырып, бү кіл биосфера шегінде ә рекет етеді. Бұ л процесс экожү йе жә не организм шегінде зат жә не энергия айналымы тү рінде жү зеге асады. Яғ ни биологиялық айналым бір-біріне қ арама-қ арсы екі процестен-органикалық заттың тү зілуінен жә не оның ыдырауынан тұ рады. Органикалық заттардың алғ ашқ ы қ оры жасыл ө сімдіктерден пайда болады. Олардың кө зі – кө мірқ ышқ ыл газы, су жә не минералды заттар мен Кү н энергиясы. Сол сияқ ты ө сімдік топырақ тан еріген кү йдегі кү кірт, фосфор, кальций, магний, т. б. элементтерді жинақ тап, органикалық заттар тү рінде ө сімдік қ оректілерге қ ажетті нә руыз, май, аминоқ ышқ ылдар, т. б. заттар тү зеді. Одан ә рі микроорганизмдер ө сімдіктер мен тірі организмдердің қ алдық тарын ыдыратып, қ айтадан топырақ пен су қ ұ рамына береді. Осылайша табиғ атта биологиялық айналым ү здіксіз қ айталанып отырады.
Бү кіл жер шарындағ ы су Кү н энергиясының ә серінен кіші жә не ү лкен айналымғ а тү седі. Судың булануы су бетінен топырақ жә не ө сімдіктер арқ ылы жү реді. Одан соң су булары атмосферағ а кө теріліп, салқ ындап, қ айтадан жауын, қ ар, бұ ршақ тү рінде жерге тү седі.
|
|
|
Судың кіші айналымы кезінде мұ хиттар, тең іздер, кө лдер бетінен кө терілген су булары қ айтадан сол жерге, ал судың ү лкен айналымы кезінде буланғ ан судың біразы алыстағ ы қ ұ рлық қ а тү седі.
Қ ұ рлық тағ ы су айналымының тұ рақ ты болуы кө бінесе ө сімдіктерге жә не адамның суды тиімді пайдалануына байланысты. Мә селен, Арал тең ізі тү бінен мың дағ ан тонна тұ зды шаң -тозаң ұ шып, табиғ и қ оршағ ан ортағ а зиян тигізуде.
Қ азіргі кезде аса қ ауіп тө ндіретін мә селелердің бірі – тең іздер мен мұ хиттардың мұ наймен ластануы. Біздің республикамызда Каспий тең ізінің кө терілуінен мұ най қ оймалары мен мұ най ұ ң ғ ымалары су астында қ алып, тең із жануарлары мен қ ұ старын кө п шығ ынғ а ұ шыратуда.
521-тапсырма. Мә тін бойынша сұ рақ тарғ а жауап дайындаң ыздар.
1. Табиғ аттағ ы зат жә не энергия айналымдарының ролі неде? 2. Судың ү лкен жә не кіші айналымы қ алай жү реді? 3. Табиғ аттағ ы ү лкен жә не кіші биологиялық айналымдар қ алай жү реді? 4. Биосферадағ ы зат жә не энергия айналымдары қ алай жү зеге асырылады? 5. Экологиялық апат аймақ тарын қ алай қ ұ тқ аруғ а болады?
522-тапсырма. Тұ ратын жерлерің іздегі ү лкен жә не кіші ө зендер мен кө лдердің қ алай ағ атыны, суының тазалығ ы мен сапасы туралы ой бө лісің іздер.
523-тапсырма. «Экологияның адам ө мірінде алатын орны» деген тақ ырыпқ а мә тін қ ұ растырың ыздар.
524-тапсырма. Берілген етістіктермен нақ осы шақ формасында сө йлемдер қ ұ растырың ыздар.
Бастау, шаршау, анық тау, лақ тыру, жү гір, жақ ындау, ә зірлеу, кө ң ілдену, бейімделу.
525-тапсырма. Шешендік сө здер бойынша тө мендегі кестені толтырың ыздар.
Жақ сы адамның сипаты Жаман адамның сипаты
|
|
|
--------------------------------- ---------------------------------
-------------------------------- ----------------------------------
-------------------------------- ----------------------------------
-------------------------------- ----------------------------------
526-тапсырма. Кө п нү ктенің орнына қ атыстық сын есімнің жұ рнақ тарын қ осып жазың ыздар.
Бағ а... заттардың қ андай минералдар тү рінде кездесуіне байланысты кендер кү кірт..., тотық... жә не аралас кендер деп аталады. Олардың кейбірінің қ ұ рамында бағ а... элементтер болса, кө пшілігі тау жынысына жатады. Табиғ и минералдарды заттардан техниканың қ азіргі даму сатысында бағ а... заттарды бө ліп, халық шаруашылығ ында ө німді пайдалануғ а болса, онда оларда пайда... қ азбалар деп атайды. Олардың қ ұ рамына бір немесе бірнеше бағ а... минералдар мен кө птеген тау жыныс минералдары кіреді.
15-апта. 43-тә жірибелік сабақ
527-тапсырма. Мә тінді мә нерлеп оқ ып, қ азақ тіліне тә н дыбыстардың сауатты оқ ылуына назар аударың ыздар.
528-тапсырма. Мә тіннен мамандық қ а қ атысты терминдерді теріп жазып, оларғ а тү сіндірме сө здіктің негізінде тү сініктеме берің іздер.
529-тапсырма. Мә тіннің алғ ашқ ы ү ш абзацын орыс тіліне аударың ыздар.
|
|
|
