 |
§ 2. Педагогикалық қарым-қатынас білім беру процесі
|
|
|
|
§ 2. Педагогикалық қ арым-қ атынас білім беру процесі
субъекттерінің ө зара ә рекеттесу формасы ретінде
Педагогикалық қ арым-қ атынас анық тамасы
Вербалды қ арым-қ атынастың мазмұ нына, функцияларына жә не ішкі қ ұ рылымына (дең гейлеріне) жү ргізілген талдау жалпы тү рде, осы аталғ ан позициялардан жә не осы терминдерді пайдаланып, педагогикалық іс-ә рекетті анық тауғ а мү мкіндік береді. Педагогикалық қ арым-қ атынас мұ ғ алім мен оқ ушылардың оқ удағ ы ө зара ә рекеттесу, ынтымақ тастық формасы. Бұ л – аксиалды-ретиалды, тұ лғ алық жә не ә леуметтік бағ дарланғ ан ө зара ә рекеттесу. Педагогикалық қ арым-қ атынас вербалды, бейнелі, символдық жә не кинетикалық қ ұ ралдардың бү кіл жиынтығ ын пайдалана отырып, бір мезгілде коммуникативтік, перцептивтік жә не интерактивті функцияларды жү зеге асырады.
Функционалды тү рде – бұ л білім беру процесінің барлық субъекттерінің қ атынастарын орнатушы контакттік (дистанттік), ақ параттық, тү рткі болушылық ү йлестіруші ө зара ә рекеттесу. Ол кө п объектті бағ ыттылық пен, кө п ақ параттылық пен, кө рнектіліктің жоғ ары дә режесімен сипатталады. Онда қ ұ рылатын оның барлық сипаттамаларының арнайы ерекшеленген синтезі, білім беру процесінің субъекттерінің ө зара ә рекеттесуінің жаң а сапалық мазмұ нынан кө рінеді, ол осы субъекттер қ атысатын қ атынастар жү йесінің немесе «педагогикалық жү йе» ерекшеліктерімен анық талады.
|
|
|
Н. В. Кузьминаның кө рсетуінше, педагогикалық жү йе – қ оғ амдық –тарихи тү сінік жә не педагогикалық жү йенің ә р тарихи типі белгілі бір мемлекеттік, педагогикалық пен тарихи мақ саттарғ а жетуге бағ ытталғ ан. Бұ л жү йе педагогикалық ұ жым ұ йымдастыратын (ө зінің маң ызды элементі сияқ ты) ү йренуші тұ лғ асын оғ ан мақ сатты, жү йелік жә не ұ зақ мерзімді ә сер ету процесінде оқ ыту мен тә рбиелеуді жү зеге асырады. Педагогикалық жү йенің ө зінің мақ саты, міндеттері, мазмұ ны, қ ұ рылымы бар жә не мұ ның ө зі ары қ арай қ арым-қ атынасты, қ ұ рылымдық, функционалдық, мазмұ ндық сияқ ты тү рлі бірліктерді талдау ү шін айрық ша маң ызды [99; 100].
Осы кең контексте пеадгогикалық қ арым-қ атынас «... оқ ушылар-дың мотивациясының дамуы мен оқ у-іс-ә рекетінің шығ армашылық сипаты ү шін, мектеп оқ ушысы тұ лғ асының дұ рыс қ алыптасуы ү шін ең жақ сы жағ дай жасайтын, оқ ытудың эмоционалдық қ олайлы климатын (жеке жағ дайда, «психологиялық кедергінің » пайда болуына кедергі жасайды) қ амтамасыз ететін мұ ғ алімнің (кең ірек алсақ – педагогикалық ұ жымның ) оқ ыту процесіндегі оқ ушылармен қ арым-қ атынасы» ретінде анық талады [106, 20 б. ]. Осығ ан педагогикалық қ арым-қ атынастың оқ удағ ы ә ріптестік формасы ретінде оқ ыту мен оқ ушылардың ө зінің тұ лғ асының дамуын оң тайландыру шарты екенін қ осайық.
Педагогикалық қ арым-қ атынастың бағ ыттылығ ы
Педагогикалық қ арым-қ атынастың ө згешелігі ең алдымен, оның кө п объектті бағ ыттылығ ынан кө рінеді. Ол тек ү йренушілердің ө зара ә рекеттесуінің ө зіне олардың тұ лғ алық дамуы мақ сатына бағ ытталмағ ан, сондай-ақ, педагогикалық жү йенің ө зіне негіз болып табылатын, оқ у білімдерін игеруді ұ йымдастыруғ а жә не осы негізде шығ армашылық іскерліктерді қ алыптастыруғ а бағ ытталғ ан. Осығ ан орай, педагогикалық қ арым-қ атынас кем дегенде ү ш бағ ыттылық пен сипатталады: оқ удағ ы ө зара ә рекеттесудің ө зіне, ү йренушілерге (олардың қ азіргі жағ дайлары, дамудың болашақ тағ ы бағ ыттары) жә не игеру пә ніне (мең геру).
|
|
|
Сонымен қ атар, педагогикалық қ арым-қ атынас оның субъекттеріне ү ш жақ тық бағ дарлануымен де анық талады: тұ лғ алық, ә леуметтік жә не пә ндік. Мұ ғ алім (оқ ытушы) қ андай да бір оқ у материалын игеруде бір ғ ана ү йренушімен жұ мыс істей отырып, ү немі оның нә тижесін сыныпта отырғ андарғ а бағ дарлайды, жә не керісінше, сыныппен, яғ ни фронталды жұ мыс істей отырып, ә р ү йренушіге ә сер етеді. Сондық тан, педагогикалық қ арым-қ атынастың ө зіндік ерекшелігі аталғ ан сипаттамалардың бү кіл жиынтығ ымен айқ ындала отырып, тұ лғ алық бағ дарланғ ан, ә леуметтік бағ дарланғ ан жә не пә ндік бағ дарланғ ан қ арым-қ атынас элементтерінің органикалық ү йлесімінен кө рінеді. Бұ л жерде аталғ ан элементтердің бә рін қ амтитын, педагогикалық қ арым-қ атынас, аддитивті қ ұ ралу емес ол принципиалды жаң а сапағ а ие (Л. А. Хараева).
Педагогикалық қ арым-қ атынастың ерекшелігі
Пеадгогикалық қ арым-қ атынастың екінші сапасы оның оқ ытушы функциясымен шартталады, ол ө зіне тә рбиелеуші функцияны қ амтиды, ө йткені білім беру процесі, бұ рын кө рсеткендей, тә рбиелеуші жә не дамытушы сипатқ а ие. Қ арым-қ атынастың оқ ытушы функциясы А. А. Брудный бойынша, жалпы тұ рғ ыда тасымалдаушымен тең естірілуі мү мкін. Оқ ытушы функция тасымалдаушылық тың кө рінісі сияқ ты, ол адам ү йренуінің барлық формаларына тә н (ойын барысында, басқ а адамдармен кү нделікті тұ рмыстық ө зара ә рекеттесуде), білім беру жү йесінің кез-келген дең гейінде – мектепке дейінгі, мектептегі, жоғ ары оқ у орнында арнайы ұ йымдастырылғ ан процесте жү зеге асады Педагогикалық қ арым-қ атынастың оқ ытушы функциясы жетекші болғ анмен де, ол ө ктемдік жү ргізуші емес, бұ л - мұ ғ алім мен оқ ушылардың, оқ ушылардың ө зара бір-бірімен жан-жақ ты ә рекетте-суінің органикалық бө лігі. А. А. Брудный атап кө рсеткендей, «... мұ ғ алімнің оқ ушылармен қ арым-қ атынасы инструменталды, ө йткені оның мақ саты оқ у процесіндегі бірлескен іс-ә рекетті ү йлестіру. Бұ л жерде қ арым-қ атынас тасымалдаушы функцияны орындайтыны орынды. Нағ ыз педагог ү шін шә кірттермен қ арым-қ атынас жасау бұ л қ ашанда ө зін-ө зі кө рсету (самовыражение) екені де табиғ и... » (ө зімнің бө ліп кө рсеткенім. – И. З. ) [33, 34-35 б. ].
|
|
|
Сонымен қ атар, педагогикалық қ арым-қ атынас Е. А. Климов бойынша, «Адам-Адам» схемасымен суреттелген адамдардың ө зара ә рекеттесу сипатының ө згешелігін де бейнелейді. Еске салайық, бұ л схема мұ ғ алім мен оқ ушылардың, тұ рмыстық қ ызмет кө рсету жұ мысшылары мен клиенттердің, дә рігер мен пациенттердің, психотерапевт пен клиенттердің жә не т. б. кез-келген кә сіби ө зара ә рекеттесін анық тайды. Педагогикалық қ арым-қ атынас жоғ арыда аталғ ан ө зара ә рекеттесудің барлық тү рлерімен ұ қ сас сипатқ а ие, алайда оғ ан психотерапевт пен клиенттердің қ арым-қ атынасы ең жақ ынырақ. «... Шынында да, мұ ғ алім қ ай пә нді жү ргізсе де, ол оқ ушығ а ең алдымен адамзат ақ ыл-ойының кү шіне сенімді, танымғ а деген қ арымды ұ мтылысты, ақ иқ атқ а деген махабатты жә не жанқ иярлық қ оғ амдық пайдалы ең бекке деген ұ станымды береді. Мұ ғ алім, сонымен бірге шә кірттерге тұ лғ а аралық қ атынастың жоғ ары жә не кемеліне жеткен мә дениетін, кіршіксіз ә деппен бірге ә ділеттілікті, парасатты қ арапайымдылық пен ү йлескен кө ң іл-кү й серпілісін кө рсете алса, – онда, осындай педагогқ а еріксіз еліктей отырып, кіші ұ рпақ рухани ү йлесімді, ө мірде жиі болатын тұ лғ а аралық қ ақ тығ ыстарды адамгершіліктік тұ рғ ыда шеше алуғ а қ абілетті болып қ алыптасады... » [68, 4 б. ].
|
|
|
Ө зара ә рекеттесудің осы тү рлері ү шін ортақ болып табылатын К. Роджерс белгілеген, қ арым-қ атынасты жең ілдету, фасилитациялау функциясының маң ызы бар. Бұ л функцияның маң ыздылығ ы соншалық ты болғ андық тан, К. Роджерс мұ ғ алім, ең алдымен, қ арым-қ атынас фасилитаторы деп атайды. Бұ л - мұ ғ алім оқ ушығ а ө зін кө рсетуге, ө зінің бойындағ ы жақ сы қ асиеттерін кө рсетуге кө мектесетінін білдіреді. Педагогтың оқ ушы табысына қ ызығ ушылығ ы, қ арым-қ атынас ахуалының жайлылығ ы, байланысты қ олдаушылығ ы педагогикалық ө зара ә рекеттесуді жең ілдетеді, оқ ушының ө з маң ыздылығ ын кө теруіне жә не оның ары-қ арай дамуына ық пал етеді [191].
Осылайша, педагогикалық қ арым-қ атынас жайлы айта отырып, онда оқ ытушымен қ атар тә рбиелеуші жә не фасилитативті функцияның бар екенін белгілеуге болады.
|
|
|
