Қарым-қатынас функциялары 

Қ арым-қ атынас функциялары   

Қ арым-қ атынас мә нін анық тау ү шін, соң ғ ы он жылдарда дамытылғ ан, оның функционалдық жә не дең гейлік ұ йымдасуы жайлы ұ сынулар маң ызды болып шық ты (Б. Д. Парыгин, Г. М. Андреева, А. А. Бодалев, А. А. Брудный, А. А. Леонтьев, Б. Ф. Ломов, Л. А. Карпенко, В. Н. Панферов, Е. Ф. Тарасов, Я. Яноушек жә не т. б. ). мысалғ а, қ арым-қ атынасты «мазмұ ны бірлескен іс-ә рекет ү шін қ олайлы тү рлі қ атынастар кө мегімен ақ парат алмасу мен ө зара тү сіну болып келетін адамдардың ө зара ә рекеттесуі» ретінде анық тай отырып [160, 162б. ], В. Н. Панферов қ арым-қ атынастың тө рт сә тін бө лген: байланыс, ө зара ә рекет, таным, ө зара қ атынас жә не осығ ан сә йкес қ арым-қ атынасты зерттеуде тө рт келісті ұ йғ арады: коммуникативтік, ақ параттық, гностикалық (танымдық ) жә не реттеуші. Б. Ф. Ломов қ арым-қ атынастың ү ш жағ ын (функцияларын) сипаттайды: ақ параттық -коммуникативтік, реттеуші-коммуникативтік жә не аффективтік-коммуникативтік жә не де ө зіндік коммуникативтік компоненттің хабарды алу мен беру ретінде, мінез-қ ұ лық ты реттеу мен қ абылдаудың, бастан кешірулердің болуы ретінде, яғ ни аффективті компонент ретінде міндеттілігін атап кө рсетеді.

Қ азіргі кезде кең таралғ ан келіс бойынша қ арым-қ атынаста оның коммуникативтік, интерактивтік жә не перцептивті жақ тары қ арастырылады [10, 97-98 б. ]. Маң ыздысы, осы қ арым-қ атынас жақ тарының бә рі бір мезгілде кө рінеді. Коммуникативті жағ ы ақ парат алмасуда, интерактивті – қ арым-қ атынас серіктерінің, олардың қ арым-қ атынасының таң балық жү йелерін (вербалды, вербалды емес) кодтау мен декодтауларының бір жақ тылы жағ дайында ө зара ә рекеттерін реттеуде, перцептивті болса, – ә ң гімелесушіні салыстыру, сә йкестендіру, апперцепция, рефлексия сияқ ты механизмдердің кө мегімен «оқ у» кезінде жү зеге асырылады. Мұ ғ алімнің коммуникативтік ә серінен ү йренушілер тобының қ алыптасушылық дә режесіне байланысты осы процестің қ андай да жағ ы кө бірек айқ ындалуы мү мкін.

Қ арым-қ атынас субъекттері ө зіндік функционалды жү ктемені алып жү реді жә не бұ рыннан бері қ арым-қ атынастың тү рлі функцияларын жү зеге асырушылар ретінде қ арастырылады. Мысалғ а, А. А. Брудный бойынша, коммуникацияда (қ арым-қ атынаста) ү ш бастапқ ы функциялар: активациялық – ә рекетке тү рткілеу; интердиктивті – тиым салу, тежеу («болады-болмайды»); дестабилизациялаушы – қ оқ ан-лоқ қ ы, қ орлау жә не т. б., жә не де қ арым қ атынастың тө рт негізгі функциялары бө лінуі мү мкін: инструменталды – іс-ә рекеттің қ арым-қ атынас жолымен ү йлестіру; синдикативті – қ ауымдастық ты, топты жасау; трансляциялық. Соң ғ ысы педагогикалық қ арым-қ атынас ү шін ерекші қ ызық ты, себебі «бұ л функция оқ ыту негізінде жатыр: қ арым-қ атынас арқ ылы тұ лғ а оқ ытылуы жү зеге асады, мемлекет тарапынан институционалдық, санкцияланғ ан жә не ұ йымдастырылғ ан да, қ айталана беретін адамдармен контакт процесінде болатын, берілген кісіге ө з білімдері мен дағ дыларын беруге қ абілетті, ө зіндік даралық, формалды емес те» [33, 34 б. ].

Қ арым-қ атынас функциясының неғ ұ рлым жете талдауы контакттілік, ақ параттық, тү рткі болушы, ү йлестіруші, тү сіну функциясын қ атынастар орнатудың эмотивті функцияларын жә не ә сер ету функцияларын саралап жіктеуге мү мкіндік береді (Л. А. Карпенко). Тілдік қ арым-қ атынасты талдай отырып, Р. Якобсон 40-шы жылдардың басында Н. С. Трубецкий атағ ан (эксплекативті, апеллятивті, экспрессивті) тілдің негізгі тө рт функцияларын мә нді толық тыра отырып, сө здің алты негізгі функцияларын бө леді. Р. Якобсон [250] бойынша, сө здің негізгі функциялары:

1. Эмотивті (экспрессивті, аффективті) – сө йлеушінің хабарлаушығ а қ атынасы («Қ андай ө кінішті, қ андай келең сіз! », «Тағ ы жауын жауды»).

2. Конативті – адресатты ә рекетке итермелеу, ө тініш, бұ йрық.

3. Референциондық (когнитивті, денотативті) – ойды білдіру.

4. Поэтикалық – шынайы мен қ ияли демаркациясы.

5. Фатикалық – контактіні қ олдау (мысалы, «Алло», «Сә лем», «Қ алың қ алай? »).

6. Метатілдік – ө з айтуларын нақ тылау, реттеу.

Тілдік функцияларды М. Холлидей біршама басқ аша анық тады [249]. Ө з баласының тілінің дамуын бақ ылай отырып, ол сө здік тілдік мінез-қ ұ лық тың жеті функциясын бө леді: инструменталды (материалдық қ ажеттіліктерді қ анағ аттандыру); реттеуші (айналадағ ылардың мінез-қ ұ лқ ын қ адағ алау); ө зара ә рекет (контактіні қ олдау); жеке ө зіндік (ө зін-ө зі анық тау); эвристикалық, ізденушілік (неге? ); қ иялдаушы (ішкі дү ние); ақ параттық (жаң а ақ паратты беру). Тілдік функциялардың атауы мен мазмұ нының кө пжақ тылығ ы айқ ын. Олардың барлығ ы да, коммуникативтік ө зара ә рекеттесудің тү рлі жақ тарын бейнелей отырып, педагогикалық қ арым-қ атынасқ а тү сініктеме беруде кең інен қ олданылады.

Қ арым-қ атынас сипаттамасы

Қ арым-қ атынастың жалпы сипаттамаларын, ары қ арай осы позиция тұ рғ ысынан ү йренушілер мен ү йретушілердің (мұ ғ алім мен оқ ушылардың, оқ ытушы мен студенттердің ) қ арым-қ атынасын сипаттайтындай етіп қ арастырайық.

Тілдік қ арым-қ атынас процесінің формалды жағ ы А. А. Холодович суреттеген тілдік мінез-қ ұ лық типологиясының негізінде сипатталынуы мү мкін. Ол тілдік акттің сә йкестендірілуінің бес бинарлық белгілерін ұ сынды: білдіру қ ұ ралы, коммуникативтілік, бағ дарланғ андық, квантификативтілік, контакттілік [226]. Мысалғ а, «білдіру қ ұ ралы» белгісі бойынша қ арым-қ атынас дыбыстық немесе жазбаша болуы мү мкін. «коммуникативтілік» белгісімен автор серіктің болу немесе болмауын белгілейді жә не де бар болғ ан жағ дайда – не тікелей (мысалы, диалог), не жанама коммуникативтілікті белгілейді – делдар арқ ылы, ү шінші адам арқ ылы (мысалы аудару). «Бағ дарланғ андық » не ауыспалық ты (біреу сө йлейді, басқ асы (басқ алары) тың дайды), не ө заралық (екі ә ң гімелесуші кезек-кезек сө йлейді жә не тың дайды). «Квантификативтілік» тың даушылар санын (біреу – кө п) жә не қ абылдаушы жақ сипатын анық тайды. А. А. Брудный терминологиясы бойынша осығ ан байланысты қ арым-қ атынастың екі тү рін ажыратады: аксиалды жә не ретиалды (желілік). «Контактілік» белгісімен кө з алдында ә ң гімелесушінің болуын не жоғ ын белгілейді. Аталғ ан белгілердің ү йлесімі бойынша теоретикалық тү рде тілдік қ арым-қ атынастың 32 тү рі болуы мү мкін. Осы тұ жырымдама терминінде педагогикалық қ арым-қ атынас кө пшілігінде дыбыстық, тікелей, контактілі, ауыспалы (ол ө зара болуы керек), бұ қ аралық жә не аксиалды-ретиалды ретінде сипатталауы мү мкін.

Қ арым-қ атынасты, қ алай дегенмен де, бір-бірімен психологиялық қ атынаста байланысқ ан адамдар арасындағ ы мақ сатты, тура немесе қ айсы бір қ ұ ралдармен жанамаланғ ан контакт орнату жә не қ олдау процесі ретінде анық тай отырып, А. А. Леонтьев оның келесі сипаттамаларын бө леді: контактілік, бағ дарланғ андық, бағ ыттылық, арнайы семиотикалық пен процестің психологиялық динамикасы. Соң ғ ы редакцияда олар А. А. Леонтьев бойынша аранайы семиотикалық жә не жанамалылық дә режесі, қ арым-қ атынас бағ дары мен психологиялық динамикасы ретінде анық талғ ан [109, 65-78 б. ]. Бұ л жерде бұ рынырақ аталғ ан сипаттамалардың кейбіреуін ол жаң а мазмұ нғ а толтырады. Мысалғ а, бағ ыттылық тың екі жақ ты табиғ аты белгіленеді: адамдардың ө зара ә рекеттесу ерекшеліктерін ө згертуге жә не олардың ө здерінің ө згеруіне бағ ыттылық.

Бағ дарды анық тау кезінде ақ парат алмасу бағ ыты ғ ана емес, сондай-ақ бағ дарланудың ө зінің бағ ыттылығ ының ә леуметтік немесе тұ лғ алық табиғ аты да белгіленеді. Осы негізде А. А. Леонтьев, Б. Х. Бгажноков қ арым-қ атынастың екі типін бө ліп кө рсетеді – тұ лғ ағ а бағ дарланғ ан жә не жә не ә леуметтік бағ дарланғ ан. Олар коммуникативтік, функционалдық, ә леуметтік-психологиялық жә не тілдік қ ұ рылыммен ажыратылады. Ә леуметтік бағ дарланғ ан қ арым-қ атынастағ ы айтулар кө птеген адамдарғ а арналады жә не ә ркімге де тү сінікті болуы керек. Сондық тан да оларғ а толық қ андылық, дамығ андық, ашық тық, дә лдік жә не жоғ ары мә дениет талаптары қ ойылады. Қ арым-қ атынастың арнайы семиотикалық мазмұ ны барлық қ ұ ралдардың – вербалды жә не вербалды еместердің бірігуінің – тілдік ә сер ету тиімділігін жоғ арлату ү шін маң ыздылығ ын айрық ша кө рсетеді. Контакттілік айтылып тұ рғ ан хабардың уақ ыт пен кең істік бойынша жақ ындығ ы мен оның қ абылдану дә режесі бойынша қ арастырылады. Қ арым-қ атынастың маң ызды сипаттамасы оның психологиялық динамикасы болып табылады, ол сө здік ә сер ету ерекшеліктерімен анық талады.

Сө здік ақ параттың адам психикасына ә сер ету дә режесі мен сипаты қ андай болуына байланысты келесілерді бө леді: хабарлау, сенімін жеткізу жә не сендіру [163]. Осы сипаттамалар бойынша А. А. Леонтьевтің ізінше лекцияны «онда қ олданатын қ ұ ралдар сипаты жә не ә леуметтік жанамалануы бойынша тұ лғ ааралық қ арым-қ атынасқ а таяу (ә ң гіме) тү рлі психологиялық динамикалы» ә леуметтік бағ дарланғ ан қ арым-қ атынас ретінде анық тауғ а болады [108, 12 б. ].

Аталғ андарғ а қ арым-қ атынастың тағ ы екі сипаттамасын қ осуғ а болады: тұ лғ алылық, ө кілділік кө рнекіліктік жә не кө пақ параттылық. Біріншісімен сө йлеушінің (мұ ғ алімнің немесе оқ ушының ) мә тіндегі субъекттік кө рінісі белгіленеді, екіншісімен – тілдік қ арым-қ атынастың кө п жоспарлығ ы белгіленеді, мұ нда бір мезгілде оның барлық сипаттамалары жү зеге асырылады (мазмұ ндық, мә нерлік, ә сер етушілік), тү рлі дең гейлері бейнеленеді (пә ндік, мағ ыналық жә не т. б. ).

Кө рнекіліктің ә леуметтік табиғ аты былайша анық талады: адамдар арасында пә нсіз қ арым-қ атынас болмайды, ол ә рқ ашанда мазмұ нды, тарихи нақ ты болып келеді жә не де «... тек қ оғ амдық іс-ә рекет пен қ атынастардың белгілі бір тү рінде – ө ндірістік-техникалық, экономикалық, саяси, адамгершіліктік жә не т. б. қ андай да бір нақ ты себеп бойынша бола алады» [38, 16 б. ]. Іс-ә рекеттің осы тү рлеріне қ арым-қ атынас ә сер етеді жә не одан кө рінеді. Кө рнекілік кез-келген қ арым-қ атынасқ а араласушылардың, мысалы, мұ ғ алімнің (оқ ытушы-ның ) жә не оқ ушылардың (студенттердің ) даралық -тұ лғ алық ерекшеліктерін, олардың мә дениет дең гейін, жасын, жынысын жә не қ ызығ ушылық тарын, қ ажеттіліктерін, талғ амдарын, бейімділігін жә не т. б. бейнелейтінін ұ йғ арады. Тілдік қ арым-қ атынасты, оның негізгі формаларын, қ арым-қ атынас ө німін талдау ерекше мә нге ие, ол осы қ арым-қ атынасты жү зеге асырушы адамдар қ атынасатын ә леуметтік-қ оғ амдық қ атынастарды да, олардың тұ лғ алық ерекшеліктерін де ашуғ а мү мкіндік береді.

Қ арым-қ атынастың кө п ақ паратттылық сипаттамасының да маң ыздылығ ы кем емес. Ол вербалды қ арым-қ атынас жасау процесінде берілетін тілдік хабарлама кү рделі коммуникатитвтік-пә ндік мазмұ нғ а ие, ол ө зіндік мазмұ ндық, мә нерлік жә не тү рткі болушы тұ рғ ыдағ ы айтулардың бірлігі болып табылады. Ә рине, олардың ә рқ айсысы азды кө пті мө лшерде айқ ын кө рінуі мү мкін, бірақ олардың ішкі бірлігі вербалды (тілдік) қ арым-қ атынастың адамдардың қ оғ амдық -коммуникативтік іс-ә рекетіндегі кө п ақ параттылығ ын анық тайды. Осылайша, тілдік (вербалды) қ арым-қ атынас кем дегенде жеті сипаттамамен суреттеледі: контакттілік, бағ дарлылық, бағ ыттылық, семиотикалық мамандандыру, динамика, кө рнекіліктік, кө п ақ параттылық.