59. Қр­-ның көші-қон және демографиялық саясаты. Отандастардың оралуы

Кө шi-қ он процестерiн реттеу деп - Қ азақ станның ағ ымдағ ы жә не алыс перспективалық қ ажеттiлiктерiне жауап беретiн жә не кө шiп-қ онушылардың қ ұ қ ық тарын iске асыруды қ амтамасыз ететiн бағ ыттарда адамдардың қ оныс аударуын ынталандыруғ а не шектеуге бағ ытталғ ан ә кiмшілiк жә не ә леуметтік-экономикалық шаралар кешенi тү сiнiледi.

1. Кө ші-қ он ахуалын бағ алау
Қ азақ станның халық кө шi-қ оны саласындағ ы ерекшелiгi мемлекет дамуының тарихи ерекшелiктерiнен туындағ ан кө п ұ лтты адамдар қ ауымдастығ ының орнығ уы болып табылады.
Мә селен, 1968 жылғ а дейiн республика ү шiн халық тың кө шi-қ онының оң ды сальдосы тә н болды, яғ ни, елiмiзге келушiлердiң саны одан кетушiлердiң санынан едә уiр кө п болды. Мысалы, 1950-1959 жылдар мен 1960-1969 жылдар кезең iнде орташа жыл iшiнде 1000 адамғ а шақ қ анда республикадағ ы халық тың кө шi-қ он ө сiмi тиiсiнше 12 жә не 5 адам болды.
Алайда, 1968 жылдан бастап қ азiргi кезге дейiн республиканың кө шi-қ он процесiнде керi ахуал қ алыптасты, яғ ни елге халық тың келуiнен гө рi кетуi неғ ұ рлым жедел қ арқ ында.
Мысалы, 1970-1979 жылдар мен 1980-1989 жылдар кезең iнде орташа жыл iшiнде 1000 адамғ а шақ қ анда республика халқ ының кө шi-қ он есебiнен кемуi тиiсiнше 5 жә не 7 адамды қ ұ рады.
Қ азақ стан Республикасының мемлекеттiк тә уелсiздiк алуымен, бұ рынғ ы Кең естiк Социалистiк Республикалар Одағ ының трансформациялық процестерiнiң басталуымен жә не басқ а да кө птеген Тә уелсiз Мемлекеттер Достастығ ы елдерiндегi сияқ ты Қ азақ станда жекелеген этникалық топтардың тарихи Отанына оралу мү мкiндiгiнің кең еюiмен кө шi-қ онның терiс сальдосының ө су ү рдiсi қ алыптасты. Мә селен, соң ғ ы 10 жыл iшiнде кө шi-қ онның терiс сальдосы халық тың осы кезең дегi табиғ и ө сiмiн толығ ымен жұ тып қ ана қ ойғ ан жоқ (1990 жылдарда табиғ и ө сiм, туу санының кү рт азайып кетуi жә не 1980 жылдармен салыстырғ анда қ айтыс болғ андар санының ұ лғ аюы есебiнен 2 есеге дерлiк азайды) сонымен қ атар жә не одан 2 еседен астам асып кеттi.
Қ азақ стан Республикасындағ ы кө шi-қ он ахуалы мынадай негiзгi процестермен сипатталады:

1. Эмиграцияда халық тың бұ рын патша заманында Қ азақ станғ а жiберiлген, сталиндiк режим жылдарында жер аударылғ ан, тың жә не тың айғ ан жерлердi игеруге жiберiлген орыс тiлдi бө лiгі ө кiлдерiнiң жә не ә скери-ө неркә сiп кешенiне қ ызмет кө рсететiн контингенттің кетуi басым;

2. Кө шiп келуде этникалық қ азақ тардың қ арқ ыны басым, ол мынадай жағ дайлардан: ө зiнiң ұ лттық бiрегейлігін сақ тау ниетiнен, ә скери жанжалдар салдарынан; тарихи отанына оралу ниетiнен туындап отыр.

3. Iшкi кө шi-қ онда: аграрлық сектордың қ ұ лдырауы нә тижесiнде ауылдық елдi мекендерден халық тың кө шiп кетуi; қ аланы ұ стап тұ рғ ан кә сiпорындар мен ө ң деу кешендерiнiң тоқ тап қ алуы салдарынан шағ ын жә не орташа қ алалардан кетуi: экологиялық себептер салдарынан Семей полигоны аймағ ы мен Арал ө ң iрiнен халық тың кө шiп кетуi.

Отандастардың оралуы Сырт елдерді паналағ ан қ азақ тардың тарихи отанына қ айту шаралары ХХ ғ асыр бойы жү рді. Ө ткен ғ асырдағ ы қ азақ тардың Қ ытайдан қ айта оралуының тарихы тө рт дү ркін жү зеге асты деп есептейміз:

1) 1916 ж. кө теріліске қ атысқ андарды жазалаудан қ ашып, Шығ ыс Қ ытайғ а ө ткен қ андастарымыздың 1917 ж. Ақ пан тө ң керісінен кейін елге қ айтып оралуын қ азақ тардың Қ ытайдан қ айтуының алғ ашқ ы легі болды.

2) Қ азақ тардың туғ ан отанына қ айту ү дерісі кең ес дә уірінде ХХ ғ. 20-30 жылдарында жалғ асты.

- 1925 ж. 1916-1919 жж. Қ ытайғ а кеткен қ азақ босқ ындарын қ айтару шаралары жү ргізіледі.

3)ХХ ғ асырдағ ы ата жұ ртқ а оралудың ү шінші, ал кең естік дә уірдегі екінші ірі толқ ыны 1950-1960 жылдары жү зеге асты. 1954-1955 жж. «кең ес азаматтары» деп аталатын контингент есебінен Қ ытайдан қ азақ тар қ айтты [8, 91-б. ].

Тарихи ә дебиеттерде 1950-1960-жж. репатрианттардың саны туралы мә ліметтер ә р тү рлі. Осығ ан орай зерттеушілердің пікірі де бө лінеді. Қ ытай тарихшылары 100 мың десе, орыс тарихшылары 60 мың, американдық тар тіпті 300 мың дейді? Зерттеулер бойынша, 1954-1963 жж. Қ ытайдан 268371 репатриант қ айта оралды: 1954 ж. 2461 адам Қ ытайдан ұ йымдасқ ан тү рде келді. Келесі 1955 ж. мен 1963 ж. аралығ ында барлығ ы 199269 адам ұ йымдасқ ан тү рде, ал, 1962 ж. сә уір айында 66841 адам ө з бетінше Қ азақ станғ а оралды.

     Қ азақ станның тә уелсіздік алуымен бірге ХХ ғ асырдағ ы қ андастарымыздың қ айта оралуының жаң а кезең і басталды.

Жалпы алғ анда, 1991 ж. бастап 2011 ж. 1 қ аң тарына дейінгі кезең де елге алыс жә не жақ ын шетелдерден 210225 отбасы немесе 824170 қ азақ кө шіп келді деп ресми тіркелді [9, 112]. Оның ішінде Ө збекстаннан – 126790 отбасы (494565 адам), Қ ХР – нан – 25764 отбасы (85487 адам), Монғ олиядан – 22124 отбасы (110856 адам) жә не т. б.

 2009ж. санақ та 10098, 0 мың адам болғ ан қ азақ тардың шамамен алғ анда 2 млннан астамы қ айта оралғ ан қ азақ тар деп айтуғ а болады. Бұ л Қ азақ стандағ ы қ азақ тардың 19, 8%-

60. Қ азақ стан халқ ы Ассамблеясы: қ ұ рылуы мен мақ саттары. Ұ лттық бірлік доктринасы (2009 жыл, қ араша). Қ азақ стан халқ ы Ассамблеясы - 1995 жылғ ы 1 наурызда Қ азақ стан Республикасының Президентінің Жарлығ ымен Мемлекет басшысы жанындағ ы консультативті-кең есші орган. Ел Президенті Н. Ә. Назарбаев Қ азақ стан халқ ы Ассамблеясын қ ұ ру идеясын алғ аш рет 1992 жылы Тә уелсіздіктің бірінші жылына арналғ ан Қ азақ стан халқ ының бірінші форумында жариялады. Мұ ндай институтты қ ұ ру қ ажеттілігі саяси тұ рғ ыдан, сондай-ақ жаң адан қ ұ рылғ ан, тә уелсіз, полиэтносты, поликонфессиялық мемлекеттің тұ рақ ты дамуы тұ рғ ысынан туындағ ан еді. Аталғ ан бастама мә дениет аралық диалогты нығ айтудың жаң а кезең інің негізін қ алап, этносаралық қ атынастарды дамыту мә селелерін жоғ ары дең гейде шешуге мү мкіндік жасайтын ә лемдік тә жірибедегі тың бағ ыт болып табылды. Он жеті жылдық тарихында Ассамблея қ арқ ынды дамып, елеулі ө згерістерді бастан кешірді. Оның дамуы барысында Н. Назарбаевтың этносаралық толеранттылық жә не қ оғ амдық келісімнің қ азақ стандық ү лгісі қ алыптасты. Осы жылдар ішінде Қ азақ стан халқ ы Ассамблеясының институционалдық қ ұ рылымы нығ айып, қ оғ амды ұ йыстырушы ә леуеті толысты, ол халық дипломатиясының маң ызды кү ретамырына айналды. Бү гінде Ассамблея ел Президенті Тө рағ алық ететін конституциялық орган болып табылады. Бұ л оның ерекше мә ртебесін айқ ындайды.                                 Ассамблеяның негізгі міндеттері этносаралық қ атынастар саласында мемлекеттік органдармен жә не азаматтық қ оғ ам институттарымен тиімді ө зара іс-қ имылды қ амтамасыз ету, қ оғ амда этносаралық келісімді жә не толеранттық ты одан ә рі нығ айту ү шін қ олайлы жағ дайлар жасау;                            халық бірлігін нығ айту, қ азақ стандық қ оғ амның негіз қ алаушы қ ұ ндылық тары бойынша қ оғ амдық келісімді қ олдау жә не дамыту;                                      қ оғ амдағ ы экстремизмнің жә не радикализмнің кө ріністері мен адамның жә не азаматтың қ ұ қ ық тары мен бостандық тарына қ ысым жасауғ а бағ ытталғ ан ә рекеттерге қ арсы тұ руда мемлекеттік органдарғ а жә рдемдесу; азаматтардың демократиялық нормаларғ а сү йенетін саяси-қ ұ қ ық тық мә дениетін қ алыптастыру;                                 Ассамблеяның мақ саты мен міндеттеріне қ ол жеткізу ү шін этномә дени жә не ө зге де қ оғ амдық бірлестіктердің кү ш-жігерін біріктіруді қ амтамасыз ету;                Қ азақ стан халқ ының ұ лттық мә дениетін, тілдері мен дә стү рлерін ө ркендету, сақ тау жә не дамыту болып табылады. Доктринаны іске асырудың негізгі бағ ыттары                                      Жоғ арыда аталғ ан мақ саттар мен міндеттерге сү йене отырып, Доктрина мемлекеттік ұ лттық саясаттың мынадай негізгі бағ ыттарын кө здейді.                       қ азақ халқ ының тарихи-мә дени мұ раларын сақ тауғ а, Қ азақ стан этностарының мә дениетін ә рі қ арай ө зара байытуғ а бағ ытталғ ан мә дени-ағ арту мекемелердің жұ мысын жандандыру; Қ азақ стан этностарының тарихы мен мә дениеті туралы білімді кең інен таратуғ а жә рдемдесу;                    Қ азақ станның ә рбір этносының мә дениетін, тарихи мұ расын, дә стү рі мен ерекшеліктерін сақ тауды қ амтамасыз ету;                                                                  қ азақ диаспорасы тұ ратын елдермен, сондай-ақ, қ азақ стандық этностардың тарихи отаны болып табылатын елдермен мә дениетаралық ү ндесу мен гуманитарлық ынтымақ тастық ты дамыту қ ажет.                                                                            Осы шараларды жү зеге асыру Қ азақ станның этномә дени саналуандылығ ын сақ тау мен дамытуды, «Саналуандылық арқ ылы - бірлікке» формуласын ә рі қ арай іске асыруды қ амтамасыз етуге мү мкіндік береді.