40.ХХғ50-80ж мәдени өмір. 3 страница

Бейбіт ө мірге кө шуге байланысты халық тың мә дени дең гейін жетілдіру, сауатсыздық ты жою мен маман кадрлар дайындау қ ажеттігі туындады. Ел алдында мә дени қ ұ рылысты жү зеге асыруда бірқ атар кедергілер тұ рды; қ ажетті материалдық -техннкалық база жоқ еді, ұ лт зиялылары да ат тө беліндей аз болатын. 1921 жыл «Казграмчека» қ ұ рылды. «Мә дени жорық », «Қ ызыл мү йістер», «Жұ мысшы факультеттері» ұ йымдастырылды. 1918 жыл «Бірың ғ ай ең бек мектебі туралы Декларация» қ абылданды. 1920-1921 ж«Сауатсыздық ты жою қ оғ амдарында» 70 мың нан астам азаматтар сауатын ашты. 1925 жылы республикада 2, 7 мың мектеп болды. Жалпығ а міндетті 7 жылдық білім енгізілді. 1935 жылы мектеп жасындағ ы балалардың 91%-ы оқ ыды. 1940 жылы ең бекке жарамды халық арасында сауатсыздық ты жою ісі аяқ талды. Қ азақ тіліндегі оқ улық тар жазылды. Мұ ндай оқ улық тардың авторлары қ азақ зиялыларының ө кілдері А. Байтұ рсынов, Ж. Аймауытов, С. Сейфуллин болды.

Кең естік ә дебиеттің қ алыптасуы: Қ азақ кең ес ә дебиеті фольклор дә стү ріне сү йенді. Мә селен, Жамбыл Жабаев (1846—1945 жылдары) шығ армаларында ел ө мірінің айтулы оқ иғ алары кө рініс тапты. Жаң а ө мір мен кең ес адамдарын ақ ын Нұ рпейіс Байғ анин (1860—1945 жылдары) ө зінің эпостық жырларына арқ ау етті. Иса Байзақ ов(1900—1946 жылдары) шығ армашылығ ы нағ ыз халық тық мә нге ие болды. 20—30-жылдар қ азақ кең е ә дебиетінде проза, драматургия жә не ә деби сын сияқ ты жаң а жанрлар дамығ ан кезең болды. І. Жансү гіров «Жолдастар» романын жазды, С. Мұ қ анов «Байдың ұ лы», «Достар», «Ботагө з» романдарын тудырды. Қ азақ драматургиясын дамытуда Мұ хтар Ә уезовтің рө лі зор. Қ азақ театр ө нерінің дамуы оның есімімен тығ ыз байланысты. Қ азақ ә дебиетінің ұ лттық ағ ымының ө кілдері — Ж. Аймауытов, М. Жұ мабаев, Ш. Қ ұ дайбердіұ лы, Ө. Бө кейханов, А. Байтұ рсынұ лы, т. б. қ уғ ын-сү ргінге ұ шырады. Осы жылдары қ азақ кең ес ә дебиетінің кө рнекті ө кілдері — С. Сейфуллин, І. Жансү гіров, Б. Майлин, т. б. да қ удаланғ ан болатын. Саяси қ уғ ын-сү ргін қ азақ ә дебиеті мен тілінің дамуына айтарлық тай зиянын тигізді.

Музыка ө нері:. Халық арасынан талантты орындаушыларды іздеп тауып, кең естік музыкалық ұ жымдарғ а тарту ү шін слеттер мен байқ аулар ө ткізіле бастады. Қ азақ станның кө птеген аудандары мен облыстарында ә ншілер, ақ ындар, музыканттар байқ ауы тұ рақ ты ө ткізіліп тұ рды. 1922 жылы Қ арқ аралыда ө ткен байқ ауда бірінші орынды талантты ә нші Ғ аббас Айтпаев иеленді. 1924 жыды Петропавлда ірі ақ ын, сазгер ә рі ә нші Ыбырай Сандыбаев қ атысқ ан слет ө тті. Қ азақ музыка мә дениетін зерттеу жә не насихаттау ісінде қ азақ музыка фольклорын қ ажымай жинаушы сазгер Александр Викторович Затаевичтің (1869—1936 ) рө лі ү лкен. Орынборғ а 1920 жылы келген ол 3 жыл ішінде 1500-ден астам қ азақ ә ндері мен кү йлерін жазып алды. Республика ү кіметі А. В. Затаевичтің ең бегін жоғ ары бағ алап, оғ ан 1923 жылы 9 тамызда Қ азақ АКСР-нің Халық ә ртісі атағ ын берді. Ол барлығ ы — 2300 шығ арма жазып алғ ан, оның ішінде ұ йғ ыр, дү нген, ө збек, қ арақ алпақ, татар, корей ұ лттық музыкалары да бар. «Қ азақ халқ ының 1000 ә ні» деген алғ ашқ ы жинағ ы 1925 жылы Орынборда, ал «Қ азақ халкының 500 ә ні мен кү йі» деген екінші жинағ ы 1931 жылы Алматыда жарық кө рді. Ол жинағ ан қ азақ халқ ының бай музыкалық қ азынасы дү ние жү зі елдерін Қ азақ станның ө зіндік музыка ө нерімен таныстырды.

Театр ө нері: 20-жылдардың басында Қ азақ стандағ ы мә дени революция міндеттерін шешу барысында кө ркемө нерпаздар ұ жымдары, халық тық театрлар ө мірге келе бастады. Тұ ң ғ ыш кә сіпқ ой қ азақ театрын ұ йымдастыру мә селесі 1925 жылы каң тарда Орынбор қ аласында ө ткен I Жалпық азақ тық съездекө терілді. 1925 жылы сә уір айында Қ азақ стан Кең естерінің V съезінде Қ азақ станда тұ ң ғ ыш кә сіпқ ой театр ашу туралы шешім шығ арылды. 1933 жылы Алматыда қ азақ опера театрын даярлау ү шін мемлекеттік музыкалық студия ашылып, оның негізінде кейін Абай атындағ ы академиялық опера жә не балет театры ө мірге келді. Студия даярлағ ан «Айман-Шолпан» музыкалық пьесасы Айман рө лінде Кү лә ш Байсейітова) тұ ң ғ ыш қ азақ опералары «Қ ыз Жібек» пен «Жалбырды» қ оюғ а даярлық есебінде болды. «Қ ыз Жібек» операсын халық музыкасы негізінде Е. Брусиловский, либреттосын Ғ. Мү сірепов жазды.

29. Ұ лы Отан соғ ысының басталуы. Республика ө мірін соғ ыс қ ажетіне бейімдеп қ айта қ ұ ру. Ұ лы Отан соғ ысының басталуы.

1941 ж. 22 маусымда таң ертең гі 3 сағ ат 30 минутта фашист ә скерлері соғ ыс жариялаусыз КСРО-ғ а басып кірді. Кең ес Одағ ының Ұ лы Отан соғ ысы басталды. Германияның жақ тастары ретінде КСРО-ғ а қ арсы соғ ысқ а Румыния, Венгрия, Финляндия, Италия, Словакия жә не Хорватия қ атысты. Испанияның Франко басқ арғ ан ү кіметі мен Франсуздың Виши ү кіметі Германияғ а кө мекке еріктілерді жіберді. Кең ез Одағ ына шабуылғ а 190 дивизия, яғ ни Германияның қ арулы кү штердің 80 пайызы қ атысты. Кең ес-Герман майданы екінші дү ниежү зілік соғ ыстың басты майданына айналды.

Фашистердің шабуылы Кең ес Одағ ын ө те қ иын жағ дайғ а қ алдырды. КСРО батыс шкаралық округтеріндегі 170 дивия орналастырғ ан болатын. Танктер мен самолеттердің жалпы саны бойынша олар басқ ыншылардан басым болатын, бірақ Кең ес танктері мен самолеттерінің кө пшілігі ескі еді. Қ ызыл армияның соғ ыс қ абілеттігі соғ ыс алдындағ ы қ ырық мың нан аса комондирлер мен саяси қ ызметкерлердің жаппай жазылуына байланысты едә уір ә лсіреген болатын. Олардың орындары басқ ан жаң а кадрлардың қ ажетті дайындығ ы ә скері тә жірибелері болмады. Гитлердің уә делеріне сеніп жә не Ұ лыбританиямен соғ ысып соғ ысып жатқ ан Германия екі майданда бірдей соғ ыспайды деп есептеп, Сталин дайындалып жатқ ан фасиштік басқ ыншылық туралы келіп тү сіп жатқ ан мә ліметтерге сенбеді, оларды арандатушылық деп есептеді. Нә тижесінде Кең ес басшылығ ы мен командованиясы қ апыда қ алды. Кенес аэрандромдарына 22 маусым кү ні таң ертең інде кенет ауа ауа шабуылын жасағ ан неміс авияциясы кең ес авияциясының бірталай бқ лігін істен шығ арды. Немістің танкті жә не моторланғ ын дивизиялары авияциясының қ олдануына сү йеніп, шапшаң тү рде алғ а жылжыды. Кең ес ә скерлері табанды қ арсылық кө рсетті, кө п шығ ынғ а ұ шырады, бірақ жауды тоқ тата алмады. 1941 ж. Қ ысына қ арай неміс ә скерлері Балтық жағ алауын, Молдовияны, Украинаны, Белоруссияны басып алып, Ленингратты қ оршауғ а алды да, Москвағ а таяп келді. 1941 ж. Желтоқ санында Москва тү бінде Кең ес ә скерлері қ арсы шабуылғ а шық ты, Ұ лы Отан со, ысы барысында бірінші рет ірі шабуыл операциясын ұ йымдастырып, дұ шпанды Москадан 100-200 км. ә рі қ уып тастады. 1942 ж. Кө ктеміндк неміс ә скерлері шығ ыс майданда жаң а шабуылғ а шық ты. Олар Қ ызыл Армияғ а Қ ырымда жә не Хорьков тү бінде жің іліс таптырды. 1942 ж. Жаз ортасында олар Сталинградқ а (қ азір Волгоград) жә не Кавказғ а шық ты. Осы шептерде олардың шабуылына тойтарыс берілді.

И. В. Сталин халық қ а 1941 жылдың 3 шілдесінде радио арқ ылы ү ндеу жариялады. Оны бү кіл ел тың дады. Қ азақ стан халқ ы соғ ыстың алғ ашқ ы кү ндерінен бастап-ақ ө здерінің борышын ө теп, майдандағ ы армияның қ атарын толық тырды. Ә скери міндеттілерді ә скерге алу ө те қ ысқ а мерзімде жү зеге асырылды. Тарихи ә дебиеттерде бұ л соғ ыс «Ұ лы Отан соғ ысы» деген атқ а ие болды. Бү кіл кең ес халқ ы ортақ жауғ а қ арсы кү реске жұ мылды. Алғ ашқ ы кү ндердің ө зінде ақ ын В. Лебедев-Кумач пен композитор А. Александров жауғ а қ арсы кү ресте кө пке ортақ ә нұ ранғ а айналғ ан «Қ асиетті соғ ыс» ә нін шығ арды.

30. Қ азақ стандық тардың майдандағ ы ерліктері.

Қ атарында мың дағ ан қ азақ стандық тар да болғ ан кең ес жауынгерлері Ұ лы Отан соғ ысының алғ ашқ ы кү ндерінен бастап барлық майдандарда фашистік басқ ыншыларғ а қ арсы қ иян-кескі шайқ астар жү ргізді. 1942 жылдың 1 қ аң тарына дейін Қ азақ станда армия қ атарына 300 мың дай, ал соғ ыс кезінде 1 млн 200 мың нан артық қ азақ стандық ә скери міндеттілер шақ ырылды. Соғ ыстың алғ ашқ ы кү ндерінен бастап барлық жерде ә скери қ ұ рамалар мен бө лімдер қ ұ рыла бастады. 20-дан астам атқ ыштар дивизиясы мен басқ а да қ ұ рамалар қ ұ рылды. Қ азақ станда қ ұ рылғ ан ә скери қ ұ рамалардан алғ ашқ ылардың бірі болып 312-атқ ыштар дивизиясы (командирі — полковник А. Ф. Наумов, кейіннен генерал-майор) айқ асқ а кірісті. 312-дивизиямен бір мезгілде дерлік, солтү стік-батыс бағ ыттағ ы майданда Қ азақ станда қ ұ рылғ ан, генерал-майор И. В. Панфилов басқ арғ ан 316-дивизия езінің жауынгерлік жолын бастады. Панфиловшылар Жоғ арғ ы Бас қ олбасшының бұ йрығ ымен Мә скеуді қ орғ ау шебіндегі 30 километрлік бө лікке орналасты. Панфиловшылар жаумен кү ші тең болмаса да 50 жау танкісімен болғ ан шайқ аста жең іп шық ты. Бұ л тарихи шайқ асқ а қ атынасқ ан 28 жауынгерге КСРО Жоғ арғ ы Кең есі Президиумының қ аулысымен Кең ес Одағ ының Батыры атағ ы берілді. Волоколамск ауданында ө ткен осындай шайқ астардың бірінде ержү рек жауынгер, талантты командир, генерал-майор И. В. Панфилов ерлікпен қ аза тапты. Оғ ан қ аза тапқ аннан кейін Кең ес Одағ ының Батыры атағ ы берілді, ал 8-гвардиялық атқ ыштар дивизиясына (бұ рынғ ы 316-дивизия) генералдың есімі берілді. Мә скеу тү біндегі ұ рыстарда қ азақ халқ ының кө птеген ұ лдары ерлікпен шайқ асты. Олардың ішінде Кенес Одағ ының Батырлары - Мә лік Ғ абдуллин, Бауыржан Момышұ лы, Рашид Жанғ озин, Тө леген Тоқ таров, Рамазан Елебаев, Тө леуғ али Елебековтер бар. Мә скеу ү шін болғ ан шайқ аста полковник Г. П Коротков басқ арғ ан 238-атқ ыштар дивизиясындағ ы қ азақ стандық жауынгерлер ө здерін даң қ қ а бө леді. Дивизия жауынгерлік Қ ызыл Ту орденмен марапатталып, табандылығ ы, ержү ректігі мен батырлығ ы ү шін 30-гвардиялық дивизия болып қ айта қ ұ рылды. Алексин қ аласы ү шін шайқ астарғ а қ азақ халқ ының аты аң ызғ а айналғ ан батыры Амангелді Имановтың ұ лы, қ атардағ ы автоматшы (атқ ыш) - Рамазан Амангелдиев қ атысты.

31. Қ азақ стандық тардың соғ ыс жылдарындағ ы ең бек майданындағ ы ерліктері (1941-1945 жж. ). Майдандардағ ы жең іске тыл ең беккерлерінің қ осқ ан ү лесі зор. 1939 жылғ ы санақ пен салыстырғ анда 1942 жылы Қ азақ станда ауыл шаруашылығ ы ең бекшілерінің саны 600000 адамғ а азайғ ан. Ауыл шаруашылығ ында ең бектенген ерлердің майданғ а тартылуымен олардың орнын қ ариялар, ә йелдер мен балалар басты. 1944 жылы қ олхоздағ ы ең бекке жарамды ерлердің сандық ү лесі – 20%, ә йелдер – 58%, жасө спірімдер – 22% болды. Яғ ни, майданды азық -тү лікпен, шикізатпен іс жү зінде ә йелдер, балалар мен қ арт адамдар қ амтамасыз етті. Соғ ыс жылдарында колхоздар мен совхоздар майданғ а тек азық -тү лік емес, сонымен бірге тірі мал, тіпті, ауыл шаруашылық техникасын жіберіп отырды. 1942-1943 жылдар аралығ ында республика ауыл шаруашылығ ынан 4111 трактор, 1184 жү к машиналары, 30318 жылқ ы майданғ а жіберілді. Сондық тан да соғ ыс жылдары егін салу жұ мысының 50%-ін ірі қ ара атқ арды. Тылдағ ы ең бекшілер жоғ арыдан берілген жоспарды орындау барысында кү ні-тү ні ең бек етті. Соғ ыстың бірінші жылы мемлекетке 100 млн. пұ т астық тапсырылды. Бұ л кө рсеткіш 1940 жылмен салыстырғ анда 24 млн. пұ тқ а артық. Колхозшылар мен совхозшылар ө з еркімен ең бек кү нін таң ғ ы бестен, кешкі 22. 00-ке дейін ұ зартқ ан. Ә рбір шаруа 2-3 адамның жұ мысын атқ арды. Ә йелдер балаларын балабақ шағ а тапсырып, кү ні-тү ні жұ мыс істеп, колхоз жұ мысын белсене атқ арды. Мысалы, Алматы облысының 9 ауданының 277 колхозында соғ ысқ а дейін 64369 адам ең бек етсе, соғ ыс жылдары олардың саны ә йелдер, қ ариялар жә не балалар есебінен 68598 адамғ а дейін ө скен. Оң тү стік Қ азақ стан облысы, Шымкент ауданының Куйбышев атындағ ы колхозында 74 жастағ ы қ арт ана – Анар Садық ова – жұ мыс істесе, Семей облысы, Абай ауданының “Шолақ еспе” артелінде 70 жасар қ ария – Кенебаев ең бектеніп, жоспарды асыра орындады. 1941 жылы Ақ тө бе облысы, Ойыл ауданының “Қ ұ рман” колхозының егіншісі Шығ анақ Берсиев 1 гектардан 155, 8 ц. тары алып, ә лемдік рекорд жасаса, ал 1945 жылы – 1 га-дан 202 ц. тары алып, ө зінің алғ ашқ ы кө рсеткішін бірнеше рет ө сірді. Шиелі ауданы, “Авангард” колхозының даң қ ын шығ арғ ан кү ріш егуші Ким Ман Сам 1 га-дан 154, 9 ц. кү ріш ө ндірді. Кү ріш ө сіруші Ыбырай Жақ аев 1943 жылы 1 га-дан 172 ц. кү ріш ө німін алып ә лемдік рекорд жасады. Астық ө німі ү шін алғ ан 106000 сомды Ы. Жақ аев қ орғ аныс майданына жіберді. Республикада Ш. Берсиев, Ким Ман Сам, Ы. Жақ аевтың жолын қ уушылар аз болмады. “Ойыл” ауданы, “Кемерші” совхозының Зауре Баймулдина звеносы, Шелек ауданы “Тө ң керіс” колхозынан Малжегерова звенолары 1 га-дан 95-100 ц. тары мен кү ріш алды. Соғ ыс жылдарындағ ы ә йелдер ерлігі ерекше. Мың дағ ан арулар тіпті тракторғ а, машина рулдеріне отырды. Мысалы, Ақ тө бе облысы, Мартук ауданының Дзержинский атындағ ы қ олхозында Агафья Швалькова соғ ысқ а кеткен кү йеуінің комбайынын жү ргізіп, 2 кү нде 87 гектардан астық жинады 1942 жылы 450 мың гектар тың жә не тың айғ ан жер жыртылып, егін салатын жер ауданы 17%-ке ө сті. Осы жылы Қ азақ станда 6809 колхоз болды, оларда ең бек етуге жарамды 4912001 ерлер, 593407 ә йелдер ең бектенді. Нә тижесінде 1942 жылы Қ азақ станда егін жақ сы шығ ып, республика бойынша 84, 3 млн. пұ т астық жиналды. Батыс Қ азақ стан, Оң тү стік Қ азақ стан, Жамбыл, Алматы, Қ ызылорда, Қ арағ анды, Семей облыстары астық жинау жоспарын 102, 2-тен 114, 9-ке асыра орындады. 1943 жылдан бастап республикада егін егісі қ ысқ ара бастады. 1940 жылы егістік 6808, 6 мың га болса, 1945 жылы 6039, 9 гектарғ а кеміді. Себебі 1943 жылдан бастап жаудан азат етілген жерлерге егін салу жандана бастады. Керісінше, картоп, бау-бақ ша ө німдерін егетін жер кө лемі жылдан-жылғ а ө сті. Бұ л ө німдер 1940 жылы 214, 2 мың гектар егістікке егілді. Сондық тан 1944 жылы колхоздар мен совхоздар мемлекетке 1943 жылмен салыстырғ анда 18, 2 млн пұ т қ ант қ ызылшасын, 7 ц. кө кө ніс, 150 000 ц. мақ та артық ө ткізді. Бұ л жылдары республиканың барлық колхоздары мен совхоздары жоспарларын орындаумен шектелмей, асыра орындауғ а бар кү штерін салды. Мысалы, Қ арағ анды облысының Осакаровка ауданы 1943 жылы 1944 жылмен салыстырғ анда мемлекетке 2 млн. пұ т астық артық тапсырды. Соғ ыс жылдары бір адам майданғ а кеткен бірнеше адам орнына жұ мыс істеу қ озғ алысына, жұ мыс ө німділігін арттыру барысында мемлекет тарапынан ұ йымдастырылғ ан ә ртү рлі жарыстарғ а қ азақ стандық малшылар да кө птеп тартылды. Мысалы, 1942 жылы бү кілодақ тық малшылар жарысынан қ азақ стандық тар бірінші орын алды. Сандық кө рсеткіш бойынша 1942 жылдың соң ында мал басы 1, 5 млн. немесе 1942 жылдың басындағ ы кө рсеткіштен 17%-артты. Мал басын ө сіруден Қ ызылорда, Қ арағ анды, Павлодар облыстары алда болды. Соғ ыс жылдары колхозшыларғ а қ арсы тоталитарлық тә ртіп тарапынан кө птеген шаралар жү зеге асырылады. 1941 жылдан бастап ә рбір колхоз-совхоздарда жергілікті саяси бө лімдер қ ұ рылып, олар ауыл шарушылық жоспарларының орындалуын қ адағ алап, жоспарын орындай алмағ ан шаруаны жазалап отырды. Сонымен бірге 1942 жылдан бастап колхоз-совхоздарда 12-16 жас арасындағ ы жасө спірімдердің ең бегі заң дастырылып, жұ мыс жоспарын орындамағ ан жасө спірім қ ылмысты ретінде жазаланды. Осығ ан қ арамастан халық тың патриоттық серпіні тоталитарлық жү йе тә ртіптерінен жоғ ары тұ рды. Қ азақ стандық тар соғ ыс жылдары майданғ а ө з қ аржысына алынғ ан қ ару-жарақ, техника да жіберіп тұ рды. Мысалы, Шымкент теміржол жү йесінің комсомолдары Москва тү біндегі майданғ а танк колоннасын жабдық тау ү шін қ аржы жинауды бастайды. Шымкент комсомолдарының бұ л бастамасын бү кіл Қ азақ стан қ олдап, жиналғ ан 11 650 мың сомғ а жасалғ ан 45 танк 1942 жылдың қ ыркү йегінде “Қ азақ стан комсомолы” деген жазумен Сталинград майданына жө нелтілді. Жү здеген оқ ушылар егіс алаң дарында жұ мыс істеп, металл қ алдық тарын жинап, “Қ азақ стан пионері” фондына 4 млн. сом ақ ша жинады. Бұ л ақ ша “Қ азақ стан пионері” атты коллонаны жабдық тауғ а жұ мсалды. С. И. Киров атындағ ы Қ азақ мемлекеттік университеті студенттерінің ұ йымдастыруымен жоғ арғ ы оқ у орындарының студенттері “Кең естік студент” деген танк колоннасынжабдық тауғ а 600 мың сом ақ ша жинады. Танк колонналары мен ұ шақ бө лімдерін жасақ тауғ а Республикада 480 млн. жуық ақ ша жиналып, Қ орғ аныс Комитетіне тапсырылды. 1943 жылы Алматы қ аласында С. Луганскиймен кездесу ұ йымдастырылып, бұ л кездесуден кейін Алматы жастары 400 мың ақ ша жинап, батырғ а жаң а ұ шақ сыйлады. Сондай-ақ, соғ ыс жылдары жинағ ан қ аржығ а И. Павловқ а, Н. Добровольскийге, Р. Бекетовке арнайы ұ шақ тар, Кең ес Одағ ының батыры Қ. Сыпатав атындағ ы су асты қ айығ ы жасалынды. Республика тұ рғ ындары ө здерінің жеке жинағ ынан майдан қ орына 4, 7 млн. сом ақ ша беріп, 20-дан астам қ ұ рамалар мен ә скер бө лімдерін шефке алып жауынгерлерге 2 млн. астам жылы киім, 1600 мың сомның сыйлығ ын жө нелтті. Сонымен қ атар қ азақ стандық тар қ оршауда қ алғ ан қ алаларғ а қ амқ орлық кө мек кө рсетті. Қ азақ стан жаудан азат етілген Орал облысының 10 қ аласын, 35 ауданын, Лениград облысының 12 қ аласын, Калинин облысының аудандарын қ алпына келтіруге кө мектесті. Сол сияқ ты Москва, Курск облыстары, Солтү стік Кавказ, Белоруссия, Украина жә не т. б. республика тұ рғ ындарына кө мектесті. Қ азақ стан комсомолдары қ амқ орлық қ а алғ ан Сталинградта трактор зауыты мен “Красный октябрь” зауытын қ алпына келтіру жұ мыстарына 1943 жылы 1439 қ азақ стандық комсомол аттанды. Тү рксіб теміржолшылары батыстағ ы темір жолдарды қ алпына келтіру ү шін 20000-нан астам мамандарды жіберді. Жауды жең уге республиканың зиялы қ ауым ө кілдері де ү лкен ү лес қ осты. Олардың қ атары Кең ес Одағ ының батыс аудандарынан уақ ытша кө шірілген ғ ылым мен ө нер қ айраткерлері негізінде толық тырылды. Соғ ыс жылдары Қ азақ станғ а 20 ірі ғ ылым институттары кө шіп келді. Олардың ішінде КСРО Ғ ылым Академиясының физиология институты, Украина Ғ ылым Академиясының физика-механика институты, Москва, Ленинград, Киев институттары болды. Осы жылдары Қ азақ станда И. П. Вернадский, В. А. Обручев, И. И. Мешанинов, А. И. Бах, Л. С. Берг, А. Е. Фаворский, Б. Д. Греков, С. Н. Бернштейн жә не т. б. атақ ты ғ алымдар жұ мыс істеді. Қ азақ станғ а Ресей, Украина, Белоруссиядан 100-ден аса жазушылар уақ ытша кө шіп келді. Олардың ішінде А. Толстой, С. Маршак, С. Михалков, К. Паустовский, М. Зощенко, О. Форш, С. Сергеев-Ценский, Л. Квитко сияқ ты атақ ты жазушылар болды. Соғ ыс жылдары партизан-ақ ын Ж. Саинның топтамасы, Қ. Аманжоловтың “Ақ ын ө лімі туралы аң ызы”, М. Ә уезовтың “Абай жолы” эпопеясының бірінші кітабы, С. Мұ қ ановтың “Ө мір мектебі”, Ғ. Мү сіреповтың “Қ азақ солдаты”, Ғ. Мұ стафиннің “Шығ анақ ” повесі, Ж. Жабаевтың “Ленинградтық ө ренімі” дү ниеге келді. Сонымен бірге Қ азақ станғ а 20-дан аса театрлар мен музыкалық мекемелер, ө нер қ айраткерлері кө шірілді. 1941-1945 жылдары Алматының біріккен орталық киностудиясында кең ес киноматографиясының алтын қ орына енген фильмдер тү сірілді. Олар: “Секретарь райкома”, “Они защищает Родину”, “Воздушный извозчик”, “Два бойца”, “Фронт”, “Жди меня”, “Парень из нашего городка” т. б. Соғ ыс жылдары Қ азақ станда 500-ге тарта кино қ ызметкерлері мен ә ртістер ең бектенді. Мысалғ а, С. Эйзенштейн, Ф. Эрмлер, Г. Рошаль, Э. Тиссе, Н. Черкасов, Г. Александров, С. Васильев, И. Пырьев, Л. Орлова, Н. Крючков, В, Марецкая жә не т. б. Орталық киностудия қ ызметкерлерімен бірігіп, М. Ә уезов, Ғ. Мү сірепов, А. Тә жібаевтің қ атысуымен “8 - ші гвардиялық ”, “Абай ө лең дері”, “Жауынгер ұ лы”, “Сағ ан, майдан” фильмдері тү сірілді. Соғ ыс жылдары КСРО Ғ ылым Академиясының Қ азақ стандық бө лімінде астрономиялық обсерватория, тіл, ә дебиет пен тарих, химия-металлургия, топырақ тану мен ботаника, зоология жә не ө лкетану институттары ашылды. Қ. И. Сә тпаев бастағ ан қ азақ стандық ғ алымдар қ ара, тү сті жә не жиі кездесетін металдарды, тау пайдалы қ азбаларын, су жә не гидроэнергетикалық ресурстарды соғ ыс қ ажетіне қ олдану бағ ытындағ ы ғ ылыми жұ мыстар жү ргізді. Соғ ыс жылдары Қ азақ станғ а жоғ арғ ы оқ у орындары кө шіріліп, кө птеген орыс - қ азақ, қ азақ -украина мектептері, балалар ү йі мен интернаттар ашылды. Олардың ішінде – Москва авиация институты, Москва тү сті металл жә не алтын институты, біріккен Украина мемлекеттік университеті болды. Сонымен бірге соғ ыс жылдары Алматы мемлекеттік шет тілдер институты, Шымкент технологиялық институты, Қ азақ мемлекеттік консерваториясы, Қ азақ мемлекеттік қ ыздар педагогикалық институты ашылды. Кең ес халқ ының Ұ лы Отан соғ ысындағ ы жең ісі адамзатты фашизм қ аупінен қ ұ тқ арды. Қ азақ халқ ының бұ л жең іске қ осқ ан ү лесі зор. Соғ ыстың ауыртпалығ ын кө теріп, бостандық ты қ орғ ағ ан қ азақ стандық батырлардың есімі ә рқ ашан ел есінде сақ талады. Соғ ыстың алғ ашқ ы кү ндерінен бастап “Барлығ ы майдан ү шін, барлығ ы жең іс ү шін! ” деген ұ ранмен соғ ысқ а аттанғ ан ерлердің орнын ә йелдер, қ ариялар мен балалар алмастырды. Тыл ең беккерлерінің де жауды жең удегі рө лі жоғ ары. Олар соғ ыс кү ндерінің барлық ауыртпалық тарын қ ажырлылық пен кө теріп, патриотизм ү лгісін танытты.

32. Ұ лы Отан соғ ысындағ ы жең іске Қ азақ станның қ осқ ан ү лесі. Соғ ыс жылдары Қ азақ стан жерінде 12 атқ ыштар дивизиясы, 4 ұ лттық атты ә скер дивизиясы, 7 атқ ыштар бригадасы мен 50-ге жуық ә ртү рлі полктер, батальондар қ ұ рылып, майданғ а аттанады. Жауынгерлері жаумен жан аямай шайқ асқ ан қ азақ стандық бес ә скери қ ұ рамғ а «гвардиялық » деген қ ұ рметті атақ беріліп, олардың туларына бірнеше ордендер қ адалды. Олардың қ атарында жауынгерлерінің ерлігі аң ызғ а айналғ ан атақ ты 8-гвардиялық Панфилов дивизиясы да бар. Соғ ыс кезінде 3, 5 мың дай қ азақ стандық тар партизан отрядтарының қ ұ рамында болып, Жең істі жақ ындатуғ а ө з ү лестерін қ осты. Жанқ иярлық ерлігі мен батырлығ ы ү шін 96638 қ азақ стандық жауынгер бірнеше дү ркіннен орден жә не медальдармен наградталды. 497 жерлесіміз Кең ес Одағ ының Батыры атанды. Олардың 97-сі қ азақ болатын. 142 жауынгер «Даң қ » орденінің толық иегері болды. Соғ ыстың 4 жылы ішінде Қ азақ стан мемлекетке 482, 8 мың тонна астық, 217, 6 мың тонна картоп, 143, 2 мың тонна кө кө ніс, 1193, 2 мың тонна қ ант қ ызылшасын, 155, 3 мың тонна мақ та тапсырды. Қ азақ стан ең бекшілері майданғ а 25 миллион дана жылы киім, Отан қ орғ ау қ орына 4 миллиард сомнан астам қ аражат берді. Ұ лы Отан соғ ысына барлығ ы 35 миллион адам қ атынасты, Орта Азия республикаларынан соғ ысқ а 3 миллионғ а жуық адам қ атысса, соның 1 миллион 366 мың ы қ азақ стандық тар екен. Ұ лы Отан соғ ысы жылдарында Қ арулы Кү штерде 4 орталық, 19 майдандық жә не флоттық, 103 армиялық газет, ұ лттар тілінде 50 газет шығ ып тұ рды. Сол сұ рапыл ауыр жылдарда қ азақ тілінде 10 майдандық, 3 дивизиялық, 1 округтік газет жарық кө рген. Олар: «Қ ызыл ә скер ақ иқ аты», «Қ ызыл Армия», «Жауғ а қ арсы аттан», «Отан ү шін алғ а», «Дабыл» жә не т. б. Ұ лы Отан соғ ысы тарихының беттерін парақ тағ ан адам жең іс сағ атын соқ тыруғ а Қ азақ станның қ осқ ан ү лесі телегей-тең із екенін байқ ар еді. Осы бір аяқ астынан басталғ ан ә ділетсіз арпалысқ а Қ азақ станнан 2 миллионғ а жуық тү рлі ұ лт ө кілдері ә скер қ атарына шақ ырылды. Майдан даласынан 394 мың қ азақ боздақ тары қ айтпай қ алды. Бұ л соғ ыс қ айғ ы-қ асірет ә келмеген бірде-бір отбасы болмады... Бірінің ә кесі, бірінің ағ асы қ аза тапты. Қ аншама жас боздақ тардың қ ыршын жасы қ иылды... Ішінде ақ ын да, ә ншісі де бар еді. Қ ауызын ашпай кө ктей қ ырқ ылғ ан сол жастардың ішінде, ә ттең дариғ а-ай, қ анша Абай, қ анша Шоқ ан кетті екен... Фашистік Германия тізе бү кті... Бірақ сол сұ м соғ ыс ө зімен бірге 10 миллионнан астам немістің ө мірін алып кетті. Оны жең ген Кең естер Одағ ы 27 миллион адамның ө мірін берді. Талай ғ асырлар бойы жасалғ ан материалдық жә не мә дени қ азынаны қ ұ ртты. Міне, соғ ыстың ә келген қ асіреті. Сондық тан адамзатқ а ә рқ ашан соғ ысты тоқ тататын жең іс керек. 1418 кү н мен тү н толарсақ тан қ ан кешіп, кейінгі ұ рпақ қ а тыныштық ә келгені ү шін қ асиетті. Ә рине, жең іс ө здігінен келген жоқ. Оны елі, жері ү шін отқ а тү скен ерлер ерлігі жеткізді. Қ азақ станнан 1941-1945 жылдардағ ы қ анды қ ырғ ынғ а 1, 3 миллион ұ л мен қ ыз аттаныпты. Бә рі де жанқ иярлық пен соғ ысты. 500-ден астамы елге Батыр атанып, аң ызғ а айнала оралды Отанын жаудан қ орғ ау ү шін кө п ұ лтты кең ес халқ ының ішінде қ азақ халқ ы ерекше ерліктерімен, аң ыздарымен жауғ а қ арсы тұ рды. Халық жадында сапында 30 ұ лттың ө кілі бар (бұ лардың 3 мың дайы қ азақ стандық тар) Брест қ орғ аушыларының ө шпес ерлігі мә ң гі сақ талмақ. Қ азақ стан жерінде жасақ талғ ан И. В. Панфилов атындағ ы 8-гвардиялық дивизия Москваны қ орғ ауда тарихта болып кө рмеген тең дессіз ерліктің ү лгісін танытты. Панфиловшылардың ішінде шын мә нінде болаттай беріктік пен ер жү ректілік кө рсеткен, ө з заманында-ақ аты аң ызғ а айналғ ан Бауыржан Момышұ лы да бар еді Ө жеттік пен ерлікке бару кездейсоқ тық емес. Отаны мен артында қ алғ ан елінің алдында жауынгерлік борышты ө теуде болаттай берік тә ртіпке бойұ сыну еді. Алматыда жасақ талғ ан генерал-майор И. Панфилов атындағ ы сегізінші қ азақ стандық гвардияшы атқ ыштар дивизиясы Кең ес Одағ ының астанасы – Москваны қ орғ ау кү ндерінде Ұ лы Отан соғ ысының тарихына мә ң гі ө шпейтін ерлік беттерін жазды. Москваны қ айсарлық пен қ орғ ағ ан 28 панфиловшы батырларды халқ ы ғ ұ мыр бойы қ ұ рметтеп есте сақ тайды. Қ азақ стандық жауынгерлер рейхстагқ а шабуыл жасауғ а қ атысты, оның шаң ырағ ына Жең іс туын алғ ашқ ы болып қ азақ халқ ының даң қ ты ұ лы Рақ ымжан Қ ошқ арбаев қ адады Ұ лы Отан соғ ысының шежіресіне Мә ншү к Мә метова мен Ә лия Молдағ ұ лованың, Мә лік Ғ абдуллиннің, Бауыржан Момышұ лы мен Талғ ат Бигельдиновтың жә не кө птеген жерлестеріміздің аттары алтын ә ріптермен жазылды. Севастополь ү шін шайқ аста Кең ес Одағ ының батыры Дабаш Бабажанов айрық ша кө зге тү сті. Оның ерлігі батыр қ аланы қ орғ ау ү шін болғ ан қ ырғ ын-қ иямет соғ ыс бейнеленген панорамағ а тү сірілген. Николай Гастеллоның ерлігін қ айталағ ан Нү ркен Ә бдіров, Александр Матросовтың ерлігін қ айталағ ан Сұ лтан Баймағ амбетовтың, жау “жолбарысына” қ ас қ ақ пай қ арсы шауып, гранатамен қ оса жарылғ ан Қ арсыбай Сыпатаевтың есімдерін мақ танышпен атайды. Бұ лардың бә ріне Кең ес Одағ ының батыры атағ ы берілген. Кең ес Одағ ының Батыры атағ ын екі реттен алғ ан, даң қ ты сұ ң қ арларымыз Талғ ат Бигелдиновтың, Сергей Луганскийдің, Леонид Беданың жә не Иван Павловтың ерліктері халқ ымыздың мә ң гі есінде. Белорусс ормандарында Ә ди Шә ріповтың басқ аруындағ ы партизан отрядтары жауғ а қ арсы шайқ асты. Украин жерінде Ұ лы Отан соғ ысының аты аң ызғ а айналғ ан батыры С. Ковпактың партизандық бірлестігінде Қ асым Қ айсеновтың отряды болғ ан еді. Біз 900 кү н қ оршауда қ алғ ан ленинградтық тардың рухын кө теріп, қ ажырын жанығ ан Жамбыл атамыздың «Ленинградтық ө ренім» атты жалынды жырын жадымызда ұ стаймызРеспу0блика ұ лы жең іс ү шін орасан ү лес қ осты. Қ азақ стан майданғ а қ орғ асынның 85 пайызын, мыстың 30 пайызын, кө мір мен мұ найдың барлығ ын ө ндірді. Сол ауыр жылдарда еліміз майданғ а 6 миллион тонна бидай, 797 мың тонна ет, 150 мың мініс жылқ ысын берді. Сондай ақ, республикамыз 4 миллиард сом ақ ша жинап, ә скери техникалар мен қ ару-жарақ тар сатып ә перді. Соғ ыстың қ ысылтаяң кезең інде емшектегі баласын жө ргекке орай салып, кә сіпорын, колхоз бен совхоз жұ мысына таң сә ріден жү гіріп, тү н ортасында қ айтқ ан олардың жарлары мен аяулы ата-анасын, туыстарын, «ө зім жемесем жемейін, ө зім ішпесем ішпейін, бә рі де солар ү шін, бә рі де майдан ү шін, жең іс ү шін болсын! » деген игі ниетті асыл сезімін кім есінен шығ ара алады. Ұ лы Отан соғ ысының қ аһ арлы жылдарында майданда да, тылда да есі жаң а кіріп келе жатқ ан жас баладан бастап, жасы жү зге келген Жамбылғ а дейін отандастарымыз жауғ а қ арсы майданғ а жаппай қ атысты. Қ азақ стандық тар Ленинград (қ азіргі Санкт-Петербург) қ аласын туғ ан жеріндей жанқ иярлық пен қ орғ ады, Сталинград (қ азіргі Волгоград) тү бінде, Украинаны, Белоруссияны, Прибалтиканы, Молдавияны неміс-фашист басқ ыншыларынан азат етуге қ атысты. Ленинград қ аласына қ ауіп тө нгенде Жамбыл Жабаев «Ленинградтық ө ренім» атты жү рек жарды, жалынды жырын майдандағ ы «жү зі басқ а болғ анмен жү регі бір, тілі басқ а болғ анмен тілегі бір» жауынгер балаларына жолдады. Кейіннен қ аланы қ орғ аушы жауынгерлердің бірі: «Бұ л сә лемді кө зге жас, кө ң ілге қ уаныш толы сезіммен оқ ымауғ а болмайды... Біз кү шімізді еселей тү сіп ұ рысқ а аттандық », -деп еске алды. Қ азақ стандық тар Варшаваны, Софияны, Белградты, Праганы азат етушілердің қ атарында болды. 15 қ азақ стандық бригада негізінде қ ұ рылғ ан 150-Идриск атқ ыштар дивизиясы жауынгерлері «ұ ялы қ асқ ырдың » ордасы Берлинге шабуыл жасады, Рейхстагтың кү мбезіне жең іс туын тігуге қ атысты. Алқ ызыл туды биікке кө теріп, алғ аш болып жең іс дабылын қ ақ қ андардың қ атарында қ азақ Рахымжан Қ ошқ арбаев болды. Ұ лы Жең іске жау тылында ел кегін, ер намысын қ орғ ағ ан партизан жасақ тары да ү лес қ осты. Зерттеулер бойынша Белоруссия мен Украина ормандарының партизан отрядтарында 3 мың нан аса қ азақ тар шайқ асқ ан. Партизан отрядтарына командир, комиссар болғ ан, есімдері ел аузында аң ызғ а айналып, кейінгі ұ рпақ қ а жеткен Ә ди Шә ріпов, Қ асым Қ айсенов, Жұ мағ али Саин есімдері кө зі қ арақ ты кө пшілікке мә лім. Қ азақ стандық тар қ анішер жаумен қ асық қ анын аямай осылай шайқ асты. Олардың бә рін ортақ іске, жең іске, отанына деген сезім біріктірді. Дү ниежү зін шарпығ ан жиһ андық соғ ыс қ азақ халқ ының батыр ұ лт екенін баршағ а мә лімдеді. «Правда» газетінің бетінде 1941 жылы қ азан айында «Қ азақ тар» деген мақ ала жаияланды. Бұ л Мә скеуді қ орғ ағ ан 8-гвардиялық Панфилов атындағ ы дивизия туралы еді. Осы бір жең іс кү ндері кө рнекті совет жазушысы И. Эренбургтың 1942 жылы жазғ ан «Қ азақ тар» деген мақ аласында: «Бір фриц мағ ан: «Біз жойқ ын кү ші бар қ аһ арман солдаттармен беттестік, оларды алғ ан бетінен тіпті ешқ андай оқ та, ө рт те тоқ тата алмады. Олар тура бізге қ арай дауылдай дү ркіреп жү гіріп келе жатты. Мен бұ лардың қ азақ деген халық екенін естідім. Бұ рын мұ ндай халық бар екенін естімеп едім... » деді. Фрицтер кө п нә рсені білмеуші еді. Оларғ а Ресейдің ү лкен екенін ғ ана айтып, ал ол елде кө птеген халық тұ ратынын айтпағ ан. Шығ ыстың кең даласында ежелден қ ыстың қ ақ ағ ан аязы мен жаздың аптап ыстығ ында кө ндіккен ержү рек адамдар тұ рады. Бұ л елдің ақ ындары Қ азақ станның даң қ ты батырлары жайлы сыр шертеді. Ал бұ л елдің батырлары ең алдымен арын ардақ тағ ан. Ер Тарғ ын алты кез алдаспаннан қ олына алы