40.ХХғ50-80ж мәдени өмір. 5 страница

40. ХХғ 50-80ж мә дени ө мір.

Қ оғ амдық -саяси жү йеде 20- жылдардың ортасында орнық қ ан қ атаң ә кімшіл-ә міршілдік жү йе 40–50 жылдары шарық тай тү сті. Бұ л қ оғ амдық -саяси ө мірдің барлық саласынан кө рініс тапты. Адамның табиғ и қ ұ қ ығ ын шектеу, ұ лттық мү ддені ескермеу, мемлекеттік басқ ару жү йесіне ық пал жасау сияқ ты олқ ылық тардың шегі болмады. Қ оғ амдық -саяси жә не мә дени ө мір орталық тан басқ арып отырғ ан Коммунистік партияның қ атаң бақ ылауына алынды. Сталиннің жеке басына табыну қ оғ амдық ө мірде берік орын алды. Ү кімет басшылары тү рлі желеулермен заң дылық тарды ө рескел бұ зып, мемлекеттік билікті теріс қ олданып жатты. Оғ ан ө згеше ойлайтын адамдарды қ удалауғ а жаң а науқ ан ашқ ан БКП (б) Орталық Комитетінің 1946 жылдың 14 тамыздағ ы “Звезда” жә не “Ленинград” журналдары туралы қ аулысы бұ л қ ұ былыстың нақ ты дә лелі бола алады. Қ азақ стан партия комитеттері ө з жұ мысын аталмыш қ аулының аясында жү ргізді. Москва мен Ленинградта “Лениградтық іс”, “Дә рігерлер ісі” жү ргізіліп жатқ анда Қ азақ станда талантты тарихшы “Бекмахановтың ісі” ұ йымдастырылды. Е. Бекмаханов соғ ыс жылдары А. П. Кучкин, А. М. Панкратова, Б. Д. Греков, Н. М. Дружинин жә не тағ ы басқ а кең ес тарихшыларымен бірлесіп Қ азақ КСР тарихын даярлағ ан болатын. Кітап 1943 жылы баспадан жарық кө рді. Алғ ашқ ыда ең бек жоғ ары бағ аланғ анына қ арамастан, кө п ұ замай сынғ а алынып, ә сіресе, кітаптағ ы ұ лт-азаттық кө терілістерге берілген бағ а қ ызу айтыс тудырды. Е. Бекмахановтың 1947 жылы жарық кө рген “Қ азақ стан XІX ғ асырдың 20-40 жылдарында” деген кө лемді ең бегі де сынғ а ұ шырады. 1950 жылы “Правда” газетіндегі “Қ азақ стан тарихының мә селелерін маркстік-лениндік тұ рғ ыдан жазу ү шін” деген мақ алада Е. Бекмаханов ең бегі айыпталды. 1951 жылы 10 сә уірде Қ азақ стан Компартиясының Орталық Комитеті “Правда” газетіндегі мақ ала бойынша қ аулы қ абылдап, “Бекмахановтың буржуазиялық -ұ лтшылдық кө зқ арасын айыптады”. Қ аулыны жү зеге асыру барысында тарих ғ ылымдарының докторы Е. Бекмаханов Ғ ылым академиясындағ ы қ ызметінен босатылып, барлық ғ ылыми атақ тарынан айырылып, 1952 жылы 4-желтоқ санда 25 жылғ а сотталды. Е. Бекмахановпен қ атар республиканың кө рнекті қ оғ амтану ғ алымдары А. Жұ банов, Х. Жұ малиев, Б. Шалабаев, Б. Сү лейменов, Е. Смайлов, жазушы Ю. Домбровский осындай жалғ ан айыптармен жазаланып, сондай-ақ Ә. Марғ ұ лан, Ә. Ә бішев, С. Бегалин секілді ғ алымдар мен жазушылар саяси жә не буржуазиялық -ұ лтшылдық қ ателіктер жіберді деп айыпталды. 1948 жылы “космополитизммен”, яғ ни шетел мемлекетерінің мә дениетіне кө ң іл бө лушілермен кү рес науқ аны басталды. Космополитизм науқ анында Қ азан тө ң керісіне дейінгі қ азақ халқ ының мақ танышы болып келген Шортанбай, Шә ң герей, О. Қ арашев феодалдық -реакцияшылдар деп танылып, ал кейінгі кең ес ә дебиетшілері – Б. Кенжебаев, Т. Нұ ртазин, Ә. Қ оң ыратбаев, Е. Ысмайылов ұ лтшылдар ретінде қ удаланды. Ғ ылым Академиясының президенті Қ. Сә тбаев “Едіге батырғ а” алғ ысө з жазғ аны ү шін “ұ лтшыл” атанса, М. Ә уэзов 1945 ж. жарық кө рген “Абай ө мірінің жә не творчествосының биографиялық очеркі” ең бегінде Абайды “феодалдық ақ ындар Шортанбай, Мә шһ ү р Жү сіп Кө пеев ортасында суреттегені ү шін” қ удаланады. Екі зиялығ а да осындай орынсыз кінә лар тағ ылғ аннан кейін, Москвағ а қ оныс аударуғ а мә жбү р болды. “Космополиттер” қ атарына белгілі шығ ыстанушы, академик В. В. Бартольд та енгізілді. Оғ ан “араб, иран, қ ытай мә дениеттерін жоғ ары кө терген” деген мағ ынадағ ы кінә тағ ылды. Сонымен қ атар 1946 жылы А. Маметованың “Абай Қ ұ нанбаев” атты ә деби ең бегіне де космополиттік деген кә ні тағ ылып, басылымнан алынды. 1952 жылы баспадан С. Мұ қ ановтың “Балуан Шолақ ”, С. Мұ қ анов алғ ысө з жазғ ан Қ. Аманжолов пен Х. Бекхожиннің “Батырлық эпосы”, Қ. Сатыбалдиннің “Ә лия”, М. Хакимованың “Мә ншү к” ең бектері қ айтып алынды. Осылайша соғ ыстан кейінгі жылдарда пісіп-жетіліп келе жатқ ан қ оғ амда ө згеріс қ ажет деген ұ ғ ымды ә кімшіл-ә міршілдік жү йе тұ ншық тырып тастады. 1953 жылы Сталин қ айтыс болғ аннан кейін қ уғ ын-сү ргін науқ аны біраз баяулады. Сталиннің ө з кезінде жоспарлағ ан Қ азақ КСР Ғ алым Академиясының тарих, археология, этнография институтын, тіл жә не мә дениет институтын, Кең естік жазушылар Одағ ын “ұ лтшылдардан” тазалау саясаты тоқ татылды. 1953 жылы мамыр айынан бастап социалистік қ оғ амдағ ы қ айшылық тар, жеке тұ лғ а мен халық тың тарихтағ ы рө лі, Сталиннің жеке басына табыну мә селелері тө ң ірегінде алғ ашқ ы пікірлер айтыла бастады. Кезінде ОГПУ, НКВД-ні басқ арып, ә кімшіл-ә міршіл жү йенің адамзатқ а қ арсы жасалғ ан қ ылмыстарын заң дастырғ ан Берия ату жазасына кесілді. “Ү штіктер”, “Бестіктер”, “Ерекше кең ес” жойылып, ГУЛАГ МҚ К-не берілді. Л. П. Берияның қ ылмыстық іс-ә рекетін ү зілді-кесілді тоқ тату қ оғ амдық ө мірді демократияландыру жолындағ ы маң ызды кезең болды. Бірақ бұ л - ә кімшіл-ә міршіл жү йенің кү йреуі емес болатын. Сотталғ ан адамдар бұ рынғ ыша лагерлерде отырды, ал адам қ ұ қ ығ ының аяқ қ а басылуына Сталиннің ө зі сияқ ты қ атысы болғ ан кө птеген саяси қ айраткерлер жоғ арғ ы ө кімет орындарында отыра берді. 1954 жылы Қ азақ стандағ ы тың жә не тың айғ ан жерлерді игерудің басталуы республикадағ ы қ оғ амдық ө мірге ү лкен ә серін тигізді. Тың жерлерді игеру науқ аны барысында кадрлар ө рескел тү рде алмастырылды. Он жылдың ішінде Қ азақ стан Компартиясының Орталық Комитетінің бірінші хатшысы алты рет ө згертілді. Бірінші хатшы Ж. Шаяхметовтің орнына КСРО мә дениет министрі П. Понаморенко тағ айындалды. Ал ү кімет басындағ ы Н. Оң дасынов орнына Д. Қ онаев келді. 1955-1957 жылдары Қ азақ стан компартиясы Орталық Комитетінің екінші хатшысы қ ызметін атқ арғ ан Л. И. Брежнев П. Понаморенконың орнына кө терілді. Кейінгі басшылар: Н. И. Беляев (1957-1960), Д. А. Қ онаев (1960-1962), И. Юсупов (1962-1964) болды. Бұ л науқ ан барысында тағ айындалғ ан басшылардың кө бі қ азақ тарихын, ұ лттық табиғ и ерекшеліктерін білмейтін. Сондық тан науқ ан нә тижесі экологиялық, демографиялық, рухани зардаптар алып келді. 1956 жылы 14 ақ панда Москвада КОКП-ның ХХ съезі ө тіп, онда Сталиннің жеке басына табыну айыпталды. КОКП Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Н. С. Хрущев бастағ ан коммунистер партиясы сталиндік диктат ү стемдігін ә шкерелеп, талдау жасауғ а тырысты. “Жеке басқ а табынушылық жә не оның салдары” туралы мә селе 25 ақ панда съездің жабық мә жілісінде кө теріліп, съезд ө ткен соң, жарты жылдан кейін, 30 маусымында “Жеке басқ а табынушылық тың зардаптарын жою” жө нінде қ аулы қ абылданды. Н. С. Хрущевтің ХХ съездегі «Сталиннің жеке басына табынушылығ ын ә шкерелеу” туралы баяндамасының толық мә тіні 33 жыл ө ткен соң ғ ана 1989 жылы жарық кө рді.

Сонымен, қ аралғ ан жылдары республикада интернационализм тү сінігі ү стем идеологияғ а айналды. Ұ лттық мә селелердің барлығ ы тек интернационалдық тә рбиені жақ сарту арқ ылы шешіледі деген тү сінік негізінде ұ лыдержавалық шовинизм жатты. Ұ лттық салт-санадан гө рі кең естік салт-сана ү стемдікке ие болып, кө бірек дә ріптелді.

41. Экологиялық жағ дай.

Ұ лы Отан соғ ысынан кейінгі жылдарда КСРО-да экологиялық жағ дай кү рделі проблемалардың біріне айналды. Бұ л проблемадан Қ азақ стан да тыс қ алғ ан жоқ. Ә лем тарихында «қ ырғ и қ абақ соғ ыс» («холодная война») соғ ыс аталғ ан империалистік мемлекеттер мен социалистік мемлекеттер арасындағ ы жанталаса қ арулану бә секесі XX ғ асырдың 2-ші жартасында дү ниені шарпыды. Бұ л бә секеде басты орында АҚ Ш пен КСРО тұ рды. Ең алдымен бұ л екі мемлекет ядролық қ арудың ошағ ына айналды. Қ азақ стан КСРО қ орғ аныс кешенінің ең ірі ядролық полигоны болды. Қ азақ стан жеріне осы жә не тағ ы басқ а ә скери қ ару-жарақ кешендерін салу барасында ешкімнің мү ддесі ескерілмеді. Қ азақ станда ең ірі Семей полигоны болды. Семей, Павлодар, Қ арағ анды облыстары тү йіскен жерде орналасқ ан бұ л полигон 8372 км2 жерді қ амтыды. 1949 жылы 29 тамызда Семей полигонда алғ аш рет ядролық қ аруды сынады. Семей полигонда барлығ ы 500-ге жуық ядролық сынақ ө ткізілді. Ол кезде полигонның халық қ а, қ оршағ ан ортағ а деген зияны туралы еш нә рсе айтылмады. Полигонда ө ткізілген ә рбір сынақ тың адам ө міріне келтіретін зияны ө те кө п болды. Адамдар арасында тү рлі аурулар кө бейді. ө мірге келетін сә билердін кемтар болып тууы жиіледі. Жер қ ыртыстары жарамсыз болып қ алды. 1969 – 1970 жылдары Маң ғ ыстау жерінде жер астында ядролық қ ару ү ш рет сыналды. Бұ л сынақ халық тан жасырын тү рде ө ткізілді. 70 жылдардан бастап Қ азақ стандағ ы тағ ы бір экологиялық апатты аймақ Арал тең ізі болды. Ең алдымен ө ндіргіш кү штерді орналастыруда жіберілген стратегиялық қ ателік басты себептердің бірі болды. Сырдария, Амудария ө зең дері суларын мақ та, кү ріш дақ ылдарын ө сіруге қ исапсыз пайдалануы Арал тең ізінің тартылуын тездетті. Қ азіргі уақ ытта Балқ аш кө лінің де экологиялық жағ дайы проблемағ а айналып отыр. 42. Қ азақ стандағ ы «қ айта қ ұ ру» саясаты (1985-1991 жж. ). Дағ дарыс алдындағ ы қ оғ амның жағ дайы. КСРО қ ұ рамындағ ы барлық одақ тас республикаларда 1980 жылдан кейін аса кү рделі жағ дай басталды. Мү ндай жағ дай елдің ә леуметтік, экономикалық нышандарының жоқ тығ ынан туып еді. Дағ дарыстың себебі ө те кө п болды. Саяси саладағ ы белгілері: 1. Басшылық тың ө згерістерді жү зеге асыру қ ажеттігін тү сінуге қ абілетсіздегі жә не дә рменсіздігі. 2. Қ оғ амдық ө мірдің, экономикалық қ ызметтің, азаматтардың жеке ө мірінің бір орталық тан басқ арылуы. 3. Партиялық жә не мемлекеттік функциялардың бірігуі мен тө решілденуі.

 4. Заң дылық тың бұ зылуы.                                     5. Жариялылық тың болмауы. Экономикалық салаларда-дағ дарыстың белгілері:                                                                  - Шаруашылық тың жү ргізудің шығ ындық тә сілі.                                                              - Ғ ылыми-техникалық жә не технологиялық прогресте артта қ алушылық.                                                          - Бақ ылаусыз басқ ару аппараты.                                     - Инфляция.                                                                    - Товар зә рулігі.                                               Ә леуметтік саладағ ы оның негізгі белгілері:                                                     - Халық тың тұ рмыс дең гейінің нашарлауы.                                                                         - Тең гермешілдік.                                                       - Ә леуметтік ә ділеттіліктің жиі бұ зылуы. - Кү нделікті тіршіліктің бұ рмалануы.                             - Ұ лтаралық қ атынастардағ ы шиеленістер.                                                         - Маскү немдік, нашақ орлық, ұ рлық, парақ орлық, жезө кшелік жә не коррупция.                                                                              Сонымен, КСРО қ оғ ам дамуының жаң а бетбағ ытына мұ қ таж жағ дайда тұ рды.