 |
42. Қазақстанның қайта құру саясаты.
|
|
|
|
42. Қ азақ станның қ айта қ ұ ру саясаты.
Қ айта қ ұ ру бағ ыты. 1985 жылғ ы наурызда Н. У. Черненко қ айтыс болғ аннан кейін КОКП ОК-нің Бас хатшысы қ ызметіне М. С. Горбачев сайланды. 1985 жылы сә уірде КОКП ОК-тың пленумында ә леуметтік, экономикалық дамуды жеделдету мә селесіне сә йкес экономикалық қ ұ рылымды қ айта қ ұ ру бағ ыты жарияланды. М. С. Горбачев саясатының ұ рандары: жариялылық жеделдету, қ айта қ ұ ру. Бұ л қ айта қ ұ ру бағ ыты 1986 жылғ ы КОКП-ның XXVII съезінде мақ ұ лданды. Сонымен партия елде жаң ару бағ ытына бастауғ а міндет алды. Қ айта қ ұ ру ешқ андай бағ дарламасыз, ғ ылыми айқ ындамасыз жү ргізілді. Бұ л бағ ыттың қ ияли болжамдары кө п болды. Қ айта қ ұ ру бағ ыты алғ ышқ ы кезден бастап сә тсіздікке ұ шырай бастады. Бұ ғ ан Москвада В. В. Гришин, Ленинградта Г. В. Романов, Қ азақ станда Д. А. Қ онаев, Ә зірбайджанда Г. Ә лиев сияқ ты басшылар кінә лі деп шешілді. Қ айта қ ұ ру бағ ыты мемлекетті сол кезде алғ ышарты қ алыптасқ ан аса ірі дағ дарыстан қ ұ тқ ара алмады. Қ оғ амдағ ы жағ дай кү ннен кү нге қ иындай берді. Қ айта қ ұ ру бағ ытының қ арама-қ айшылығ ы. 1987 жылы қ антар айында болып ө ткен КОКП ОК-нің Пленумында «Қ айта қ ұ ру жә не партияның кадр саясаты туралы» мә селе талқ ыланды. Қ аулының кемшіліктері: 1. Дағ дарыстың нақ ты себептерін кө рсете алмады. 2. Жаппай ө згерістердің символына айналып, сө з жү зінде ғ ана салтанат қ ұ рды. 1987 жылғ ы маусым Пленумы басқ ару ісін тү бірлі қ айта қ ұ ру мә селеріне арналды. Пленум ә зірлеген қ ұ жаттар негізінде «Мемлекеттік кә сіпорын туралы заң » қ абылданды. Бұ л заң да товар-ақ ша қ атынастарының ролі айқ ындалды. Мемлекеттік кә сіпорындар дербес товар ө ндірушілер ретінде қ арастырылды. Шаруашылық ты жү ргізудің экономикалық ә дістерін мең геруге кө шуге негіз жасалды. Ұ зақ мерзімді жоспарлау орнына мемлекеттік тапсырыстар жү йесі енгізілді. Алайда, бұ л шаралар іске асырылмады. Қ оғ ымның саяси қ ұ рылымдарын жаң артпайынша, шаруашылық ты жү ргізудің жаң а ә дістері нә тиже бермейтіндігі айқ ын болды. Халық шаруашылығ ындағ ы жағ дай ауырлай тү сті. Дү кен сө релерінен кү нделікті тұ тынатын товарлар жоғ ала бастады, азық -тү лік тү рлері нашарлады.
|
|
|
1988 жылғ ы маусым айында болғ ан КОКП XIX Букілодақ тық конфернцияда қ оғ амның ә леуметтік экономикалық жү йесіне талдау жасалып мынандай шешімдер қ обылдады: 1. Саяси жү йеге реформа жү ргізбейінше ә леуметік – экономикалық ө згерістер жасау мү мкін еместегін мойындау. 2. Демократияландыру мен жариялылық. 3. Тө решілдікке қ арсы қ ү рес. 4. Халық тық реформа жү ргізу. 5. Ә леуметтік ә ділеттік ұ станымдарын жү зеге асыру. Осыдан кейін қ айта қ ұ руды жү ргізу ү шін ең алдымен саяси жү йеге реформа ең гізу керек болды.
|
|
|
43. Желтоқ сан оқ иғ асы (1986 ж. ). 1986 жылғ ы желтоқ сан оқ иғ асына орталық тың ө ктемдік ә рекеттері мен демократиялық принциптері арасындағ ы қ айшылық тар жә не шовинистік саясат т. б. қ алыптасқ ан жағ дайлар нарызылық тың негізгі себептері болды. Наразылық тың сылтауы 1986 жылы 16 желтоқ санда Қ азақ стан Компартиясы орталық Комитетінің V пленумы болды. Пленумда Г. П. Разумовский ұ сынысымен Қ азақ станды кө п уақ ыт бойы басқ арғ ан Д. Қ онаевты орнынан босатып, мемлекет басшылығ ына республика халқ ына бейтаныс Ульяновск облысы партия комитетінің бірінші хатшысы болғ ан Г. В. Колбин тағ айындалды. Ел басшылығ ының ауыстырылуына арналғ ан бұ л пленум 18 минутқ а ғ ана созылды. Орталық тың бұ л ә рекеті барып тұ рғ ан саяси қ ателік жә не қ азақ халқ ының мү ддесін мү лде елемеушілік болды. Оқ ығ а барысы. 1986 жылы 17 желтоқ санда Алматыда жастар толқ уы басталды. Кейін бұ л толқ у республиканың басқ а қ алаларына тарады. Шеру бейбіт жә не саяси сипатта болды. Жастар шеруі қ ұ қ ық бұ зушылық, ұ лтшылдық сипаттан аулақ болды. Наразылық тың басты қ озғ аушы кү ші студенттер, жастар болды. Бюрократиялық жү йеге ү йренген республика басшылары жастар пікірін тың дағ ылары келмей, олардың тез таралуын талап етті. Шеруді тарқ ату мақ сатында республика басшылары Алматы Гарнизоны, басқ а да ә скери кү штер кө мегімен жастар жиналғ ан Брежнев алаң ын қ оршады. Демонстрацияны тоқ тату мақ сатында КСРО-ның кейбір ө ң ірлерінен ішкі ә скер бө лімдері ә келінді. Осыншама ірі кү штер сапер кү регі, ү йретілген иттер, су шашатын машиналар, сойындар т. б. қ арулар кө мегімен демонстрацияны тоқ татты. Қ оғ амдық тә ртіп сақ шылары ө рескел қ атыгездікке барып, кө п адамдардың қ аза табуына жол берілді. Республика басшылары бұ л жағ дайғ а кө з жұ ма қ арады. Шеруге қ атысқ андарды тергеу ісі ө те қ атал, заң сыз жү ргізілді. Тергеу камераларына, қ аланың сыртына ә кетілгендерінің саны 8, 5 мың болды. Кө птеген жастар оқ у орындарынан, комсомолдан шығ арылды. Желтоқ сан оқ иғ асына қ атысқ андарының ішінен Қ айрат Рысқ ұ лбеков, Ербол Сыпатаев, Ляззат Асанова, Сә бира Мұ хамеджанова сияқ ты жастар жақ сыз ө ктем биліктің қ ұ рбандары болды. Біраз уақ ыттан кейін сол кезде айыпталғ ан 99 адамның 46-ы ақ талды, 83 адам 1, 5 жылдан 15 жылғ а дейін бас бостандығ ынан айырылды, 52 адам партия қ атарынан, 787 адам комсомол қ атарынан шығ ырылды. 1138 адам комсомолдық сө ғ іс алды, жоғ ары оқ у орындарының 12 ректоры қ ызметінен алынды, 271 студент оқ удан шығ аралды, ішкі істер министрлігінен 1200 адам, денсаулық сақ тау жә не кө лік министрлігінен 309 адам жұ мыстан шығ арылды. Желтоқ сан қ ұ рбаны Қ айрат Рысқ ұ лбеков 1988 жылы мамырда қ айтыс болды. 1996 жылы 9 желтоқ санда оғ ан «Халық каһ арманы» атағ ы берілді. 1987 жылғ ы КОКП ОК-ті Алматыдағ ы 1986 жылғ ы желтоқ сан оқ иғ асын «Қ азақ ұ лтшылдығ ының кө рінісі» деп бағ алады. Желтоқ сан оқ иғ асы КСРО-ның ыдырауын тездетті. Кейіннен партия желтоқ сан оқ иғ асында жіберілген қ ателерді мойындады. КСРО халық депутаттарының 1 съезінде ақ ын, қ оғ ам қ айраткері М. Шаханов желтоқ сандағ ы орталық тың жү ргізген іс-ә рекетін қ атты сынап, тұ ң ғ ыш рет мінбеде сө з сө йледі. Бұ л желтоқ сан шындығ ын ашудағ ы алғ ашқ ы қ адам болды.
|
|
|
44. Дінмұ хамед Ахметұ лы Қ онаев Дінмұ хамед (Димаш) Ахметұ лы Қ онаев (1912—1993) — аса кө рнекті мемлекет жә не қ оғ ам қ айраткері, ү ш мә рте Социалистік ең бек ері, Қ азақ КСР Ғ ылым академиясының академигі, техника ғ ылымдарының докторы. 1912 жылы 12 қ аң тарда Верный (қ азіргі Алматы) қ аласында, қ ызметкердің отбасында ө мірге келген. Ә кесі Мең ліахмет Жұ мабайұ лы 1886 жылы туғ ан. Алматы облысында ауылшаруашылық, сауда мекемелерінде жұ мыскер болып істеген. Қ азақ, орыс тілдерінде жаза, оқ и білетін сауатты болғ ан. Анасы, Зә уре Баирқ ызы (1888 жылы Шелек (бұ рынғ ы атауы Чилик) Чилик ауданында (қ азіргі Алматы облысы) туғ ан) ү й шаруасында бала тә рбиесімен айналысқ ан. 1930 жылы – Алматыдағ ы №14 орта мектепті бітіргеннен кейін, 1931-1936 жылдары - Қ азақ стан Ө лкелік комсомол комитеті Дінмұ хамед Қ онаевты Мә скеудің Тү сті металл институтына оқ уғ а жібереді. Ең бек жолдары. 1936 жылы - Институтты ойдағ ыдай бітіріп, тау-кен инженері мамандығ ын алғ ан Д. Қ онаев 1937-1939 жылдары Балқ аш мыс қ орыту комбинатының Қ оң ырат руднигіне жұ мысқ а орналасып, онда бұ рғ ылау станогінің машинисі, цех бастығ ы, рудниктің бас инженері жә не оның директоры болдыі. 1939 жылы - Екінші дү ниежү зілік соғ ысының қ иын кү ндерінде тылдағ ы жұ мысты ұ йымдастыруда іскерлігімен кө зге тү сіп, “Алтайполиметалл” комбинаты бас инженерінің орынбасары, Риддер руднигінің жә не КСРО қ орғ асын-мырыш ө неркә сібінің ең ірі кә сіпорындарының бірі – Лениногор кен басқ армасының директоры қ ызметтерін атқ арды. 1939 жылы – КОКП мү шелігіне қ абылданды. 1942-1952 жылдары - Қ азақ КСР Министрлер Кең есінің тө рағ асының орынбасары болып қ ызмет етті. Осында жү ргенде Қ азақ стан ғ алымдары оғ ан зор сенім кө рсетіп, оны Қ азақ КСР Ғ ылым Академиясының академигі жә не оның президенті етіп сайлайды. Тау-кен ісі саласының ірі ғ алымы Д. Қ онаев республика ғ ылымының дамуы жолында зор ең бек сің ірді. Ғ ылыми-ұ йымдық жұ мыстарды жақ сарту, ғ ылыми зерттеулердің негізгі салаларын білікті кадрлармен нығ айту шаралары оның басшылығ ымен жү зеге асырылды. 1955-1960 жылдары - Қ азақ КСР Жоғ арғ ы Кең есінің тө рағ асы болды. 1960-1986 жылдары – Қ азақ стан Компартиясы Орталық Комитетінің Бірінші хатшысы қ ызметін атқ арды. 1986 жылы 16 желтоқ сан кү ні – Қ азақ стан Орталық комитетінің бірінші хатшылығ ынан алынып, орнына Колбин тағ айындалды. Бұ ғ ан наразы болғ ан қ азақ жастарының Желтоқ сан оқ иғ асы орын алды. 1987 жылы – маусымдағ ы пленумда Д. А. Қ онаев «Қ азақ стан Компартиясы Орталық комитетінің Бірінші хатшысы болғ анда республика партия ұ йымын басқ арудағ ы жіберген қ ателіктері ү шін» деген сылтаумен КОКП мү шелігінен босатылды.
|
|
|
|
|
|
45. Қ азақ стан Тә уелсіздік жолында. «Қ азақ КСР-нің Егемендігі туралы Декларация» (1990 ж. ) 80-жж. ақ ырында Кең ес мемлекеті ыдырай бастады. Халық депутаттары бірінші съезінің ө зінде-ақ жә не партиялық форумдарда егемендік, экономикалық, дербестік, орталық пен федерацияның мү шелері арасында ө кілеттікті бө лісу, жаң а Одақ тық шарттар жасасу идеялары талқ ылана бастады. Демократиялық қ айта қ ұ рылыстардың жә не ұ лттық сананың ояну процестерінің дамуы, уақ иғ алардың даму барысы партиялық жә не мемлекеттік басшылық тарапынан осығ ан сай орталық пен одақ тас республикалардың қ арым-қ атынасын ү йлестіретін шаралар қ олдануды талап етті. Жаң а шындық жағ дайды есепке ала отырып, Одақ ты қ айта қ ұ ру идеясы кең інен қ олдау тапты жә не ол «тө меннен» - автономиялық жә не одақ тас республикалардан кө терілді. Қ азақ КСР-да республиканы ө зін-ө зі басқ ару, ө зін-ө зі қ аржыландыру концепциясы жасалды, онда Қ азақ стан территориясындағ ы табиғ и байлық тар мен ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тарына, оның ішінде ө неркә сіптін негізгі болып табылатын салалық кә сіпорындарына республиканың меншіктік қ ұ қ ы дә лелденді, республиканың егемендігін саяси жә не экономикалық салада нақ ты тү рде қ амтамасыз ету қ ажеттігі туралы батыл мә лімденді. Қ оғ амды жаң ғ ыртуғ а бағ ытталғ анқ озғ алысты Н. Ә. Назарбаев басқ арды, ол ә рдайым аса кү рделі проблемалардың шешімін демократиялық жолмен табуғ а тырысады. Оң шыл жә не солшыл радикализмге қ арама-қ арсы Н. Ә. Назарбаев табанды, демократиялық реформалар жү ргізу жә не ә леуметтік прогресс, барлық қ азақ стандық тардың тең дігіне негізделген ұ лтаралық ынтымақ ты сақ тау, мемлекеттік саясаттың тү бегейлі принципі ретінде саяси тұ рақ тылық ты сақ тауғ а баса кө ң іл бө лу саясатын жү ргізіп келеді. Қ оғ амдық демократияландыруда халық депутаттары Кең есінің заң шығ ару қ ызметі маң ызды рө ль атқ арды. Бұ л салада ол екінші шақ ырылғ ан Қ азақ КСР Жоғ арғ ы Кең есі (1990 ж. сә уірден) жетекші орын алды. 1990-1991 жж. қ абылданғ ан республика заң дарында ә рбір адамның мұ қ ият зерттеліп жасалғ ан, қ ұ қ ық тық жә не ә ділеттік процедуралар арқ ылы заң жү зінде бекітілген бостандық тары мен қ асиеттерін кө рсетуіне қ ажетті жағ дайларды қ амтамасыз етуге кө ң іл бө лінді. Қ алыптасқ ан шындық жағ дайдың талаптарына сай республика заң дарын жаң арту қ ұ қ ық тық мемлекет қ ұ ру жолындағ ы елеулі қ адам болды. Заң дар Қ азақ станның саяси жә не экономикалық егемендігін іс жү зінде нығ айтуғ а, демократия жолына бү кіл саналы кү штерді топтастыруғ а тиіс еді. Олар азаматтардың қ ұ қ ық тарын едә уір кең ейтті, республиканы мекендейтін барлық ұ лттар адамдарының талап-тілегіне жауап беретін болды. Республика парламентінің қ азақ тіліне мемлекеттік тіл дә режесін берген «Қ азақ КСР-нің тіл туралы» заң ын қ абылдауы уақ иғ а болды. Елдегі мемлекеттік ө кімет билігі жү йесі мен экономиканың шұ ғ ыл кү йреуі жағ дайында Қ азақ станда саяси жә не экономикалық ө мірді тұ рақ тандыруғ а кө мектесетін президенттік басқ арудың енгізілуі заң ды еді. 1990 ж 24 сә уірде республика Жоғ арғ ы Кең есі Қ азақ КСР-нің Президенті лауазымын белгіледі, перламент сессиясында жасырын дауыс беру нә тижесінде оғ ан Н. Ә. Назарбаев сайланды. Президенттің Семей полигонында ядролық сынақ қ а тиым салу, Ұ лы Отан соғ ысына қ атысқ андар мен оларғ а тең естірілген азаматтарғ а ә леуметтк кө мек кө рсету шаралары туралы жарлық тары Қ азақ станда демократиялық қ айта қ ұ рылыстар жү ргізудің ө зіндік бір белесі болды. Республика Жоғ арғ ы Кең есінің тө ралқ асы 1986 ж. 17-18 желтоқ санда Алматыда болғ ан уақ ығ ағ а байланысты жағ дайларғ а тү пкілікті бағ а беру жө нінде арнаулы комиссия қ ұ рды. 1990 ж. 25 қ азанда республика Жоғ арғ ы Кең есі Қ азақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы Декларация қ абылдады. Егемендік алу Қ азақ станда жалпы демократиялық процестердің барысын шапшандатты, мұ ның ө зі елдегі болып жатқ ан уақ иғ алармен тығ ыз байланысты еді. 1991 ж. ортасында-ақ Қ азақ стан басқ а республикалармен бірге іс жү зінде орталық қ а оппозицияда болды. Қ азақ станның бастамасы бойынша Белорусиямен, Украинамен, Ресеймен жә не басқ а республикалармен бір-бірінің егемендігін, қ алыптасқ ан шекараларды, орнатылып жатқ ан ө зара пайдалы экономикалық байланыстарды мойындау туралы екі жақ ты келісімдер жасалды. 1990 ж. тө рт республика – Ресей, Украина, Белоруссия жә не Қ азақ стан егеменді мемлекеттер одағ ын қ ұ ру туралы инициатива жасады, Новоогарев келісімін талдап жасау жө ніндегі бірлескен жұ мыс басталды. 1991 ж. тамыздағ ы уақ иғ а бұ л жұ мысты ү зіп жіберді, КСРО-ның кү йреуін жә не бұ рынғ ы одақ тас республикалардың, оның ішінде Қ азақ станның егемендік алуын шапшандатты. Қ ОКП оның бір бө лігі Қ азақ стан Компартиясы тарихи аренадан кетті.
46. 1985-1991 жылдардағ ы экологиялық жә не қ оғ амдық -саяси бірлестіктердің қ ұ рылуы жә не олардың қ ызметі. 80 жылдардың аяғ ына қ арай демократиялық процестің жандауына байланысты Қ азақ КСР-де қ оғ амдық ұ йымдар қ ұ рыла бастады. 1989 жылдың кө ктемінде Қ азақ станда алғ ашқ ы болып «Невада - Семей» экологиялық қ озғ алысы қ ұ рылды. Бұ л қ озғ алыстың лидері ақ ын О. Сулейменов болды. Қ озғ алыстың мақ саты – республика жеріндегі Семей жә не басқ а полигондарды жабу, полигон зардабын шеккен халық қ а кө мек кө рсету. Қ озғ алыс тө рағ асы - О. Сулейменов пен қ оғ ам қ айраткері М. Шахановтың бастамасымен Балқ аш жә не Арал проблемалары бойынша комитет қ ұ рылды. Комитеттің негізгі мақ саты Арал тө ң ірегіндегі экологиялық апаттың зардабын шеккендерге кө мек беру, тең іздің экологиялық апатына ү кімет назарын аудару болды. 1989 жылы «Ә ділет» коғ амы қ ұ рылды. Қ оғ амның негізгі мақ саты ұ жымдастыру кезіндегі ашаршылық, сталиндік репрессия шындығ ын ашу болды. Бұ дан басқ а Қ азақ станда «Азамат», «Ақ иқ ат», «Қ азақ тілі», «Мұ сылман ә йелдер лигасы» сияқ ты қ оғ амдық саяси қ озғ алыстар қ ұ рылды. 1990 жылы «Азат» азаматтық қ озғ алысы қ ұ рылды. Басты мақ саты Қ азақ станның мемлекеттік егемендігін алу болды. 1990 жылы ұ лтаралық «Единство» қ озғ алысы қ ұ рылды. Қ озғ алысқ а ғ ылыми-техникалық интеллигенция ө кілдері кірді. Осы кезде «Желтоқ сан» партиясы қ ұ рылды. Бұ л партияның қ ұ рамына 1986 жылғ ы желтоқ сан оқ иғ асына қ атысқ андар кірді. 1991 жылы «Азат» азаматтық қ озғ алысының партиясы қ ұ рылды. Жастар ө здерінің саяси қ озғ алысы «Алаш» партиясын қ ұ рды. 1991 жыл Қ азақ стан социал-демократиялық партиясы қ ұ рылды. 1990 жылы Қ азақ станда 100-ден аса қ оғ алдық -саяси қ озғ алыс болды. Алматыда ғ ана 40-қ а жуық саяси қ озғ алыс жұ мыс істеді. Бұ л кезде Қ азақ стандағ ы кө птеген қ оғ амдық – саяси қ озғ алыстар ә лсіз жә не қ алыптасу кезінде болды. «Невада - Семей», «Қ азақ тілі» сияқ ты қ оғ амдық қ озғ алыстар біршама мық ты, кө птеген мү шелері мен белгілі дә режедегі қ аржылық қ орлары бар ірі қ озғ алыстар болды. 1990 жылдың аяғ ына қ арай қ атарында 800 мың ғ а жуық коммунист болғ ан Қ азақ стан коммунистік партиясы сан жағ ынан неғ урлым кө п саяси кү ш болды. Дегенмен, бү кіл елімізде компартияғ а деген халық тың сенімсіздігі кү шейді. Бұ л жағ дай компартия беделінің тү суіне айтарлық тай ә сер етті. 1990 жылы компартия мү шелерінің 42% - ы ө з еркімен партия қ атарынан шық ты. Осы жылы партия мү шелерінің қ атары 49000-ғ а кеміді. 90-жылдардың басына қ арай Қ азақ станда бұ рын патша ү кіметінің жазалаушы кү ші болғ ан қ азақ тар ұ йымы пайда болды. 1991 жылы 15 қ ыркү йекте Орал қ аласында қ азақ тар патша ү кіметіне қ ызмет етуінің 400 жылдығ ын мерекелеуге шешім қ абылдады. Бұ л, шындығ ында, қ азақ халқ ының ұ лттық мү ддесімен сонаспағ андық тың дә лелі. «Азат», «Желтоқ сан», «Парасат» қ озғ алыстары бұ л ә рекетке ашық тү рде қ арсы шық ты. Жаппай қ ақ тығ ысқ а ұ ласа жаздағ ан бұ л ә рекет жоғ арыда аталғ ан қ озғ алыстар мен қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының араласуымен тоқ татылды. Кез келген қ оғ амдық ұ йымдардың абайсыз іс - ә рекеттері ү лкен қ асіретке айналуы мү мкін екендігіне Оралдағ ы оқ иғ алар тағ ы да кө з жеткізді.
47. Тә уелсіз Мемлекеттер Достастығ ының қ ұ рылуы (ТМД). Алматы Декларациясы (1991 ж. ): мақ саты мен міндеттері. 1991 жылы 8 желтоқ санда РСФСР, Украина, Белеорусь басшилары Минск қ аласында кесдесті (Беловеж келесімі). Талқ ыланғ ан негізгі мә селелер-1922 жылғ ы КСРО қ ү ру тұ ралы келісімшартты жою, Тә уелсіз Мемлекеттер Достығ ын қ ұ ру. Бас қ осуда осы мә селелер туралы қ ағ аздарғ а қ ол қ ойылды. Бұ л кездесуге Қ азақ стан Президенті Н. Ә. Назарбаев та, басқ а Ортаазиялық республикалардың басшылары да шақ ырылмады. 1991 жылы 13 желтоқ санда Қ азақ стан, Ө збекстан, Қ ыргызстан, Туркіменстан, Тә жікстан басшылары Ашхабадта бас қ осты. Орта Азия мемлекеттерінің басшылары Минск (Беловеж келесімі) шешімін қ олдайтындық тарын білдірді. 1991 жылы 20 желтоқ санда Қ азақ стан, Қ ырғ ызстан, Ө збекстан, Тә жікстан, Туркіменстан, РСФСР, Украина, Белорусь, Армения, Молдова Алматыда бас қ осты. Оғ ан Грузия бақ ылаушы есебінде ғ ана қ атысты. 1991 жылы 21 желтоқ санда аталғ ан 11 республиканың басшылары КСРО-ны ыдыратып, ТМД-ны қ ұ ру туралы келісімге қ ол қ ойды. Алматы кездесуі кезінде келісілген мә селелердің аса бір маң ыздысы ядролық қ аруғ а қ атысты бірлескен шара жө ніндегі келіссө з еді. Оғ ан қ олдарында ядролық қ арауы бар мемлекет есебінде Белорусь, Казақ стан, Россия Федерациясы жә не Украина республикаларының басшылары қ ол қ ойды. Мемлекеттер келісімі бойынша-қ атысушылар ядролық мә селе жө ніндегі саясатты бірлесе жасап, Тә уелсіз Елдер Достығ ына енетін барлық республиқ алардың ұ жымдық қ аупсіздігін қ амтамасыз етуге тиісті болды. " Алматы декларациясы" - 1991ж. 21 желтоқ санда Алматыда бұ рынғ ы он бір кең естік республика басшылары кездесуінде 1991 ж. 8 желтоқ санда Минскіде Беларусь Республикасы, Ресей Федерациясы, Украина арасындағ ы Тә уелсіз мемлекеттер Достастығ ын қ ұ ру туралы келісімге қ осылатын республика басшылары қ ол қ ойғ ан хаттама. Оғ ан Ә зірбайжан, Қ азақ стан, Ресей, Ө збекстан, Армения, Қ ырғ ызстан, Тә жікстан, Украина, Белорусь, Молдова, Тү ркіменстан басшылары қ ол қ ойды. Ө зара тү сіністік, экономикалық байланыс, ортақ мү ддеге негізделген шынайы ерікті тү рде біріккен республикалар достастығ ы пайда болды. ТМД- нің дү ниеге келуі бұ рынғ ы империялық ұ лы державалық шовинизмнен бас тарту, біртұ тас экономикалық кең істікті сақ тап қ алу жолындағ ы дұ рыс шешім болды жә не кү шейіп кеткен экономикалық дағ дарыс пен адамдардың ө мір сү ру дең гейінің қ ұ лдырап кетуіне қ арсы ә рекет еді. 1991 ж. желтоқ сандағ ы жағ дайда Достастық тың қ ұ рылуы тә уелсіз мемлекеттер басшыларының Алматыда жиналуына кө п кү ш салғ ан Қ азақ стан Республикасының бастамасының нә тижесі болды. Жас тә уелсіз мемлекеттердің бірігуі жоғ арғ ы жақ тың нұ сқ ауы мен міндеттеуінсіз, ө з еріктерімен жү зеге асырылды. Достастық мү шелерінің ө зара қ атынасы тең қ ұ қ ық тық, бір-бірінің аумақ тық тұ тастығ ын қ ұ рметтеу, шекараны бұ збау қ ағ идаттары негізінде, ТМД мү шелері арасындағ ы келісіммен бекітілген тә ртіппен қ ызмет ететін бірқ атар ү йлестіру қ ұ рылымдары арқ ылы жү зеге асырылады.
48. Қ азақ стан тә уелсіздігінің жариялануы. «Қ Р Мемлекеттік тә уелсіздігі туралы Конституциялық заң ы» (1991 ж. ). Қ азақ КСР-ның жоғ арғ ы Кең есі 1991жылғ ы қ азанның 16-сындағ ы қ аулысында 1991жылғ ы желтоқ санның 1-інде сайлау ө ткізу жө нінде қ аулы шығ арды. «Президент сайлау жө ніндегі Заң » Қ абылданып, ол бойынша 1991 жылғ ы желтоқ санның 1-інде бү кілхалық тық сайлау қ ортындысымен Н. Ә. Назарбаев Қ азақ стан Президенті болып сайланды, Е. М. Асанбаев-вице президент. Желтоқ санның 10-ы кү ні Президенттің тақ қ а отыру рә сімі болып, ант берді. Қ азақ станның мемлекеттік тә улсіздігін жариялау. Кең естік жү йенің ауқ ымынан босап шық қ ан республикалар «кең естік», «социалистік» деген атаулардан бас тарта бастады. 1991 жылғ ы желтоқ санның 10-ы Республика Жағ арғ ы Кең есінің сессиясында Қ азақ Кең естік Социалистік Республикасын Қ азақ стан Республикасы деп ө згертілді. КСРО-ның ыдырау процесін тездеткен 1991 жылғ ы тамыз бү лігі 1991 жылдың қ азанына қ арай кө птеген республикалардың ө з тә уелсіздігін жариялауына септігін тигізді. 1991 жылы 16 желтоқ санда Республиканың Жоғ арғ ы Қ ең есінің жетінші сессиясында « Қ азақ стан Республикасының Мемлекеттік тә уелсіздігі туралы» Заң қ абылданды. Осы кү ні Қ азақ стан ө з тә уелсіздігін жариялады. Сонымен, 1991 жылғ ы 16 желтоқ сан Республиканың тә уесіздік алғ ан кү ні. Қ абылданғ ан Заң бойынша Қ азақ стан тә уелсіз демократиялық қ ұ қ ылық мемлекет ретінде анық талды. Ол ө з аумағ ында барлық ө кімет билігін толығ ынан қ олданады ішкі жә не сыртқ ы саясатты ө з бетінше жү ргізеді, республика барлық мемлекеттер мен халық аралық қ ұ қ ық принципі негізінде ө з қ арым-қ атынасын орнық тырады. Қ азақ стан Республикасының шекаралары біртұ тас бө лінбейді жә не оғ ан қ ол сұ ғ уғ а болмайды. Қ азақ стан Республикасының жә не оның атқ арушы ө кіметінең басшысы Президент болып табылады.
49. Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік қ ұ рылымы мен рә міздері. Мемлекеттік қ ұ рылымы. Қ азақ стан Республикасы - президенттік басқ ару нысанындағ ы біртұ тас (унитарлы) мемлекет. Мемлекет басшысы – Президент. Қ азақ станда бір ғ ана мемлекеттік билік бар – оғ ан Парламент арқ ылы жү зеге асатын заң шығ ару билігі; орталық органдардан (министрлік, ведомстволар мен агенттіктер) жә не жергілікті органдардан (ә кімдіктер) тұ ратын Ү кімет – атқ арушы билік жә не мемлекеттік соттар (Жоғ арғ ы сот жә не жергілікті соттар) арқ ылы жү зеге асатын сот билігі кіреді. Мемлекеттік биліктің бірден бір қ айнар кө зі – халық. Қ оғ амдық келісім мен саяси тұ рақ тылық, бү кіл халық тың игілігі ү шін экономиканы дамыту, патриотизм, мемлекет ө міріндегі маң ызды мә селелерді республикалық референдум немесе Парламентте дауыс беру арқ ылы барынша демократиялық ә дістермен шешу Республика қ ызметінің негізін қ алаушы қ ағ идаттар боп табылады. Қ азақ стан Республикасында мемлекеттік жә не жеке меншік мойындалады жә не тең дә режеде қ орғ алады.
Рә міздері. Н. Назарбаев 1992 жылы 4 маусымда «Қ азақ стан Республикасының Мемлекеттік туы туралы», «Қ азақ стан Республикасының елтаң басы туралы» жә не «Қ азақ стан Республикасы Мемлекеттік ә нұ ранының музыкалық редакциясы туралы» Заң ғ а қ ол қ ойды. Сол кү ні Президент резиденциясы мен Қ азақ стан Республикасы Жоғ ары Кең есінің алдына Мемлекеттік ту тігіліп, елтаң ба ілінді. 1992 жылдың 11 желтоқ санында Мемлекеттік ә нұ ранның мә тіні бекітілді. Сонынан мемлекеттік рә міздер туралы ереже 1996 жылғ ы 24 қ аң тардағ ы «Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік рә міздері туралы» арнайы конституциялық заң кү ші бар Қ азақ стан Республикасы Президентінің Жарлығ ымен айқ ындалды. Тудың авторы — суретші Ш. Ниязбеков, елтаң баның авторлары — Ж Мә лібеков пен Ш. Уә лиханов. Қ азақ стан Республикасының Мемлекеттік Байрағ ы – бұ л тік тө ртбұ рышты кө гілдір тү сті, ортасында 32 сә улесі бар шашырағ ан кү н, оның ү стінен қ алық тағ ан дала қ ыраны бейнеленген мата. Байрақ тың тұ тқ асымен тұ стас ұ лттық ө рнекті тік жолақ бар. Кү н, сә уле, қ ыран жә не ө рнек алтын тү спен бейнеленген. Қ азакстан Республикасынын мемлекеттік негізгі рә міздерінің бірі - ә нұ ран, мемлекеттік ту мен мемлекеттік елтаң баның поэтикалық музыкалық баламасы. Ә нұ ран салтанатты рә сімдерде, мемлекеттік органдарда ө ткізетін ө зге де шараларғ а байланысты орындалады. Алғ ашқ ы мемлекеттік ә нұ ранды жазу ү шін шығ армашылық байқ ау жарияланды. Оғ ан Қ азақ стан ақ ын, композиторлары қ атысты. Мемлекеттік рә міздер жө ніндегі ү кіметтік комиссияның шешімімен ақ ындар : М. Ә лімбаев, Қ. Мырзалиев, Т. Молдағ алиев, Ж. Дә рібаева шығ арғ ан ө лен сө зі бекітілді. Ә уені — кең естік кезең де М. Тө лебаев. Е. Брусиловский, Л. Хамиди жазғ ан бұ рынғ ы мемлекеттік ә нұ ран болып белгіленді. 2006 жылдың 6 қ аң тарында Қ азақ стан Республикасы Парламенті Мә жілісі мен Сенатының бірлескен отырысында жаң а ә нұ ран қ абылдау туралы айтылды. Заң жобасына талқ ылау барысында бірқ атар депутаттар («Менін Қ азақ станым») жаң а ә нұ ранның авторлар қ ұ рамына Н. Ә. Назарбаевты ресми тү рде қ осу туралы ұ сыныстарын білдірді. Парламент депутаттары жаң а ә нұ ран мә тінінің авторлары Ж. Нә жімеденов пен Н. Ә. Назарбаевты бір ауыздан қ олдады. Ал ә ні бұ рынғ ы қ алпында сақ талды. 2006 жылдың 10 қ аң тар кү ні Қ азақ станның тарихына еліміздің жаң а ә нұ ранының туғ ан кү ні ретінде кірді. Алғ аш рет жаң а ә нұ ран ресми тү рде 11 қ аң тарда, Ақ ордада Президент Н. Ә. Назарбаевтың кезекті президенттік сайлауда жең іске жетуіне байланысты ұ лық тау рә сімінде орындалды.
50. Қ Р-ның Конституциялары (1993 ж., 1995 ж. ). 1993 жылғ ы қ антардың 28-інде Қ азақ стан Республикасының тұ ң ғ ыш Конституциясы қ абылданды. Негізгі Заң 4 бө лімнен, 21 тараудан, 131 баптан тұ рды. Оның Қ ұ рамдас бө лімі еліміздің қ оғ амдық даму ерекшелігін бейнелейтін ө тпелі кезең жадайларына арналғ ан тарау. 1995 жылы 30 тамызда еліміздің жаң а Конституциясы қ абылданды. Бұ л негізгі Заң ымызда республиканың экономиқ алық қ ү ш-қ уаты мен мү мкіндіктері ғ ылыми тұ рғ ыдан тиянақ талып, халық тың ә леуметтік топтарына тиісті мә селелерді шешу ескерілді. Конституцияның ерешеліктері: 1. Демократиялық Президенттік басқ аруғ а жол ашылды. 2. Парламент екі палаталы болды: Сенат жә не Мә жіліс депутаттар саны 177-ден 114-ке қ ысқ артылды. 3. Жалпы жә не тө релік соттар жү йелері біріктірілді. Олардың қ ызметіне араласуғ а жол берілмейді, ісіне қ ол сұ ғ уғ а болмайды. Судьялар нақ ты істері бойынша есеп бермейді, тек Конституция мен Заң ғ а бағ ынады. 4. Билік тармақ тарына, мемлекеттік лауазым иелеріне Конституциялық қ ұ қ ық тарды бұ зуғ а жол берілмейді. 5. Қ азақ стан мемлекеті ұ лтына қ арамастан барлық азаматтардың мү ндесін қ орғ айды. 6. Республикада қ ос азаматтық қ а жол берілмейді. 1995 жылы 30 тамызда қ абылданғ ан Қ азақ стан Республикасының Конституциясы қ ұ қ ық тық мемлекет қ ұ ру жолындағ ы жаң а реформаларғ а жол ашты. Конституцияның 1-бабында: «Қ азақ стан Республикасы ө зін демократиялық, зайырлы, қ ұ қ ық тық жә не ә леуметтік мемлекет ретінде орнық тырады: оның ең қ ымбат қ азынасы — адам жә не адамның ө мірі, қ ұ қ ық тары мен бостандық тары», - деп тұ жырымдалды. Қ ұ қ ық тық мемлекетті одан ә рі дамыту жолында Конституциялық заң дар да қ абылдаң ды. 1995 жылғ ы Конституция Қ азақ стан Республикасын президенттік баскару нысанындағ ы біртұ тас мемлекет ретінде орнық тырды. Еліміздегі саяси реформалау 1997 жылдан тұ рақ ты даму мен барлық мемлекеттік институттар жү йесінің тиімділігін арттыруғ а бағ ытталды. Осы жылы Қ азақ станның 2030 жылғ а дейінгі стратегиялық даму бағ дарламасы қ абылданды. Елбасының 1998 жылғ ы Қ азақ стан халқ ына Жолдауында елді демократияландыру жә не саяси реформалау бағ дарламасы ұ сынылды. 1998 жылы 7 казанда № 284 «Қ азақ стан Республикасы Конституциясына ө згерістер мен толық тырулар енгізу туралы» Қ азақ стан Республикасы заң ы қ абылданды. 1998 жылғ ы Конституцияғ а енгізілген толық тырулар мен ө згерістер мемлекеттік билік жү йесіндегі ө кілетті органның орны мен рө лін, маң ызын нығ айтты. Конституция ережелеріне енгізілген тү зетулер еліміздің заң шығ арушы органы қ ызметінің тиімділігі мен депутаттардың кә сібилігін арттыруғ а бағ ытталды. Осығ ан сә йкес, Парламенттің Конституцияғ а ө згерістер енгізу ө кілеттілігі кең ейтілді. Сот жү йесін демократияландыру мақ сатында алқ а билер соты енгізілді. Осы ө згерістерге сә йкес, ауыл, село жә не поселкелік ө кімдерді сайлау қ арастырылды. Конституциялық ережедегі ө згерістер мемлекеттік қ ызметшінің жасы алпыс жастан, ал ерекше жағ дайларда алпыс бес жастан аспауғ а тиіс деген сө здер алынып тасталды. Президенттік лауазымғ а сайлау мерзімін 7 жылғ а дейін ү зартты. 1999 жылдың 6 мамырың дағ ы Конституцияғ а енгізілген толық тыруларғ а сә йкес саяси партияларғ а Парламент Мә жілісінен 10 депутаттық мандат берілді. Конституцияғ а ө згерістер енгізілуімен қ атар кезектен тыс Президент сайлауы жарияланды.
|
|
|
