40.ХХғ50-80ж мәдени өмір. 4 страница

33.

34. Соғ ыстан кейінгі Қ азақ станның қ оғ амдық -саяси ө мірі ( 1945–1950 жж. ) Соғ ыстан кейін де ә міршіл-ә кімшіл жү йе қ оғ амда ү стем болды. КСРО-да, соның ішінде Қ азақ станда Сталиннің жеке басына табыну кү шейді. Жеке адам қ ұ қ ығ ы барғ ан сайын аяқ қ а тапталды. Қ арапайым адамдар басқ арудан шеттетілді. Коммунистік партияның билігі шексіз болды. Қ оғ амда тоталитарлық, авторитарлық жү йе ү стем болды. Осының бә рі жеке адамның басына табынғ андық тан пайда болғ ан. Жоғ ары билік басындағ ылар тез арада коммунизмге кө шу туралы жоспарларды қ ұ растыра бастады. Коммунизмнің теориялық негізі жасалды. Мұ ның бә рі И. В. Сталиннің кө регендігі ретінде бағ аланды. Республикада осылай қ ияли утопиялық кө зқ арас пайда болды. Коммунистік партия қ ияли коммунистік идеологияның мү ддесін халық тың ө мірі мен тіршілігінен жоғ ары қ ойды. Адам мү ддесімен ешкім санаспады. Ауыл шаруашылығ ы Соғ ыстан ә лсіреп шық қ ан еліміздің ауыл шаруашылығ ын қ алпына келтіру жолында кө птеген кедергілер кездесті. Мысалы, ауыл шаруашылық техниканың жетіспеуі, жұ мыс кү шінің аздығ ы, ә міршіл-ә кімшіл жү йенің ық палы т. б. Партияның 1946 жылғ ы қ аулысына сә йкес совхоздар мен колхоздардың бұ рынғ ы зардаптарын жою басталды. Ауыл шаруашылғ ын жаң а техникамен қ амтамасыз ету ү шін мемлекет арнайы қ аражат бө лді. 1950 жылы еліміздегі колхоздарда (76%) МТС-тер (машина-трактор станциялары) жұ мыс істеді. Ү кімет ө зін қ амтамасыз ете алмайтын ұ сақ колхоздарды біріктіре бастады. 1952 жылы республикада 2047 колхоз жұ мыс істеді. Республика ауыл шаруашылығ ы біршама жақ сы дамыды. Дегенмен барлық халық ты бірдей азық -тү лікпен қ амтамасыз ете алмай, ө неркә сіптің шикізатқ а деген сұ ранысын қ анағ аттандыра алмады. Ауыл шаруашылығ ы жоспарлы тү рде жоғ арыдан басқ арылды. Халық тың ә леуметтік жағ дайы Соғ ыстан кейін 1946–1950 жылдары халық тың ә леуметтік жағ дайы ү шін аса ірі ауыр кез болды. 1947 жылы елімізде бұ рыннан қ олданылып келген, халық ты азық -тү лікпен мө лшерлі қ амтамасыз ететін карточкалық жү йе жойылды. Халық тың ә леуметтік-тұ рмыстық жағ дайын жақ сартуда біраз шаралар қ олданылды. Бірақ бұ л мә селе онымен шешілмеді. Жұ мысшылардың жалақ ысы кө п ретте азық -тү лікті сатып алып отырды. Ә сіресе, ауыл шаруашылық ө німдерін мемлекет ө те арзан бағ амен сатып алды. 1946 жылы Кең естер Одағ ының біраз ө ң ірін аштық жайлады. Бұ л туралы ешқ андай мә ліметтерде айтылмайды. Соғ ыстан кейін республика экономикасын қ айта қ ұ ру (1945–1950 жж. ) II дү ниежү зілік соғ ыс КСРО шаруашылғ ына ө те кө п зиян ә келді. Соғ ыс зардаптары: 1710 қ ала, 70000 ауыл қ ирады, 32000 ө неркә сіп, 100000 ауыл шаруашылық кә сіпорны бү лінді жә не 2 млн. адам қ ирағ ан ү йде тұ руғ а мә жбү р болды. Киев, Ленинград, Сталинград, Минск т. б. қ алалардың кө п бө лігі талқ андалды. Соғ ыстан кейін қ ирағ ан экономиканы, халық шаруашылығ ын қ алпына келтіру басты міндет болды. Бұ л бағ ытта ең алдымен жұ мыс кү шінің жетіспеуі кедергі жасады. Себебі КСРО соғ ыста 27 млн. адамнан айырылды. Осығ ан байланысты Қ ызыл Армия қ атарында демобилизация (ә скерден босату) басталды. 1945–1948 жылдары Қ ызыл Армия қ атарынан 8 млн. 500 мың адам босатылды. Соғ ыс жағ дайына бейімделген ел экономикасының қ айта қ ұ рылуы басталды. Сұ рапыл жылдары соғ ыстың қ ажетін ө теп тұ рғ ан кә сіпорындар бейбіт тұ рмыс ө німдерін шығ ара бастады. Қ азақ стан экономикасын бейбіт жағ дайғ а бейімдеу кө п қ иыншылық тар тудырды. Соғ ыс жылдары Қ азақ станғ а кө шіріліп ә келінген кә сіпорындар азат етілген аудандарғ а қ айта кө шірілді. Сонымен бірге білікті мамандар да қ айтты. Соғ ыста жарты миллионнан астам адам қ аза тапты, кө бі мү гедек болып оралды. Мұ ның бә рі шаруашылқ ты қ алпына келтіруді кешеуілдетті. Қ азақ стан соғ ыстан зардап шеккен ө ң ірлерге барынша кө мек кө рсетті. Сталинград, Ленинград, Киев қ алаларын, кө птеген қ ирағ ан кә сіпорындарды қ алпына келтіру барысында қ азақ стандық тар кө п ү лес қ осты. Сонымен қ атар Қ азақ стан соғ ыстан зардап шеккен ө ң ірлерге материалдық кө мек кө рсетті. Мысалы, 1945 жылы Украинағ а 500-ге жуық трактор, ауыл шаруашылық техникасын; Ресей мен Белоруське, Украинағ а 350000 қ ой, 22000 жылқ ы, 17500 сиырды тегін жіберді, 1946 жылы қ абылданғ ан 1946–1950 жылдарды қ амтитын халық шаруашылығ ын дамытуғ а бюджеттен кө птеген қ аржы бө лінді. Ү кіметтің қ олдауымен жә не жұ мысшылардың қ ажырлы ең бегінің арқ асында кә сіпорындар біртіндеп аяғ ынан тұ ра бастады. Теміртау металлургия зауыты, Ақ тө бе Ферроқ орытпа зауыты сияқ ты алыптардың қ уаты артты. Екібастұ з кө мір кендері мен Маң ғ ыстау мұ най кә сіпшіліктерінде жаң а қ ұ рылыстар салынды. Ауыр ө неркә сіппен бірге жең іл жә не тамақ ө неркә сіптерінің қ уаты артты. 1950 жылы 483 шақ ырымғ а созылғ ан Мойынты-Шу теміржолы салынды. Байланыс, коммуникация жү йелері де дамыды. 1949 жылы Алматы автоматтық станция арқ ылы республиканың 56 қ аласымен байланыстырылды. 1950 жылы елімізде халық шаруашылғ ында ең бек ететін адамдардың саны 1 млн. 403000-ғ а жетті. Қ азақ стан экономикасының бейбітшілік жағ дайғ а сә йкес қ айта қ ұ рылуы 1946 жылғ ы наурызда КСРО Жоғ арғ ы Кең есінің бірінші сессиясы 1946–1950 жылдар аралығ ын қ амтитын халық шаруашылғ ын қ алпына келтіру мен дамытуғ а арналғ ан бесжылдық туралы Заң қ абылдады. Бұ л жоспарда қ азақ станның халық шаруашылығ ы мен мә дениетін дамытуғ а ү лкен мә н берілді. Ауыр ө неркә сіптің дамуына, жаң а темір жол желісін салуғ а, ауылшаруашылық дақ ылдарының ө німін арттыруғ а қ аржы бө лінді. Ең бекшілер қ ауымының қ ажырлы қ айрат кө рсетуінің нә тижесінде 1946–1951 жылдары республикада болат прокатын, қ ара жә не тү сті металлургия, тау-кен жә не кө мір ө неркә сібі ү шін қ олдан жасалғ ан талшық ө ндіру жү зеге асырылды. Бесжылдық жылдарында қ ара металлургия қ арышты қ адаммен дамыды. Теміртаудағ ы металлургия зауытында ү й прокат станы мен екі мартен пеші, Ақ тө бедегі ферроқ орытпа зауытында кә сіпорынның ү шінші кезегі іске қ осылды. 1947 жылы Ө скемен қ орғ асын-мырыш комбинаты алғ ашқ ы мырышын берді. Екібастұ з алабында кө мір кесіндісінің қ ұ рылысы аяқ талды. Балқ аш мыс қ орыту зауытының қ уатын арттыру жө ніндегі жұ мыстар жалғ астырылды. Маң ғ ыстауда мұ най кә сіпшіліктері қ атарғ а қ осылумен болды. Жең іл жә не тамақ ө неркә сібі дамыды. Семейдегі илеу-сығ ынды зауыты, Қ ызылорда «Комсомолка» тігін фабрикасы ө нім бере бастады. Жамбылда, Қ ызылордада, Павлодарда тері зауыттарының қ ұ рылысы аяқ талды. 50жылдардың басына қ арай республикада 65 кә сіпорын болды. 1950 жылы ұ зындығ ы 483 км. Мойынты-Шу темір жол тө семін қ алау аяқ талды. 1949 жылдың кө ктеміне қ арай Алматыда елдің 56 қ алаларымен байланыстыратын автоматтық станция қ ызмет істей бастады, радиоқ абылдау жә не хабар беру, радио жү йесі 40-жылдармен салыстырғ анда екі есе артты. Республиканың экономикалық ө міріндегі ө згерістер маманданғ ан жұ мысшылар қ атарының ө суіне ық пал етті. Егер 1945 жылы халық шаруашылғ ындағ ы жұ мысшылар мен қ ызметкердің саны 1044 мың, олардың ішінде ө неркә сіпте ең бек ететіндер 304 мың болса, 1950 жылы олардың жалпы саны 1403, 3 мың, ал ө неркә сіптегілер 366 мың адамғ а тең болды. Ө нім ө ндіруді арттыру мақ сатымен ұ сақ колхоздар біріктіріліп, олардың орнына ірі ұ жымдық шаруашылық тар қ ұ ру жү зеге асырылды. Колхоздарды ірілендіру шапшаң қ арқ ынмен жаппай жү ргізілді. Осының нә тижесінде республикада колхоздар саны азайды: 1945 жылы Қ азақ станда 6737 колхоз болса; 1952 жылы олардың саны 2047-ге тең болды. Ең бекшілердің тұ рмыс жағ дайының ө згеруі. 40-жылдардың екінші жартысы мен 50-жылдардың басы КСРО азаматтарының басым кө пшілігі ү шін аса ауыр кезең болды. 1947 жылғ ы желтоқ санда карточка жү йесі жә не ең бекшілерді азық -тү лік жә не ө неркә сіп ө німдерімен ө лшеулі қ амтамасыз ету жойылды. Сол жылы ақ ша реформасы жү зеге асырылды. Негізгі ө німдердің, нан жә не наннан жасалғ ан ө німдердің, еттің, ө неркә сіп ө німінің бағ асы арзандады. Сомның сатып алу қ ұ нының кө терілуімен қ атар ең бекшілердің жалақ ысы да ө сті. Екінші дү ниежү зілік соғ ыстың мү гедектеріне, соғ ыста қ аза болғ андардың отбасына ә леуметтік кө мек кө рсетілді. Жасы ұ лғ айғ андарғ а, асыраушысының қ аза болуына байланысты жә не уақ ытша ең бекке жарамай қ алғ андарғ а зейнетақ ы тағ айындалды. Кө п балалы жә не жалғ ыз басты аналар жә рдем алып тұ рды. Шипажайлар мен демалыс ү йлеріне, балалар лагерьлеріне жең ілдіктермен жолдамалар берілді. Осы жылдары кезектен тыс жұ мыс істеуге тиым салынды, ақ ылы демалыс алу қ алпына келтірілді. Мемлекеттік кү рделі қ аражат пен кооперативтік кә сіпорындардың жә не басқ а ұ йымдардың есебінен халық ү шін тұ рғ ын ү йлер салу ө рістеді. Жұ мысшылар мен қ ызметкерлердің айлық жалақ ысы бір жарым есе ғ ана ө сіп, 1950 жылы 64 сомғ а тең болды. Ә уел бастан негізсіз жасалғ ан, соғ ан қ арамастан насихат кең інен пайдаланғ ан арзандату саясаты халық тың басым кө пшілігі тұ ратын ауыл есебінен жү ргізілді.

35. Соғ ыстан кейінгі жылдардағ ы Қ азақ станның қ оғ амдық -саяси дамуы 1946-1953 жж. Ұ лы Отан соғ ысы аяқ талғ аннан кейін еліміздің экономикалық жағ дайы ө те қ иын болды. Жау қ олында болғ ан қ алалар мен селолардың тек қ ирандылары ғ ана жатты. Кең ес Одағ ының байлығ ының ү штен бірі жойылып кетті. 1710 қ ала, 70 мың нан астам деревнялар мен селолар, кө птеген зауыттар мен фабрикалар, шахталар, мың дағ ан шақ ырым теміржолдар жә не т. б. істен шығ ып қ алды. Соң ғ ы деректер бойынша, Кең ес Одағ ынан соғ ыста 30 млн-ғ а жуық адам қ аза болды. Бұ л елдегі адам ресурстарының тапшылығ ына алып келді. Осынау қ иындық тарғ а қ арамастан қ ысқ а мерзім ішінде халық шаруашылығ ын қ алпына келтіру керек болды. Қ азақ стан халқ ы халық шаруашылығ ын қ айта қ алпына келтіру ісіне белсене араласты. Ондағ ан қ алалар мен аудандарғ а туысқ андық кө мек жасады. Мындағ ан қ азақ стандық жұ мысшылар мен мамандар Ленинград пен Сталинградта, Брянск пен Донбаста, Солтү стік Кавказда, Украинада, Белоруссияда жә не Кең ес Одағ ының басқ а да аудандарында аянбай ең бек етті. Ал Қ азақ станда ел экономикасын бейбіт ө мірге қ айта бейімдеу шаралары жү ргізілді. Ә сіресе ө неркә сіпті дамытуғ а ерекше кө ң іл бө лді. Болат ө ндіру, цемент, қ ара жә не тү сті металл ө ндірісі жабдық тарын шығ ару, кө мір жә не тау-кен кә сіпорындарын дамыту жақ сы жолғ а қ ойылды. Ө йткені Қ азақ станда ауыр ө неркә сіпті дамыту басты назарда болып, негізгі кү ш осы салағ а жұ мсалды. Бұ ғ ан елдің қ орғ аныс кү шін арттыру бағ ыты қ осылды. Қ азақ стан Кең ес Одағ ының ә скери-ө неркә сіптік кешенінің ірі ошағ ына айналды. Қ азақ стан соғ ыстан кейінгі жылдарда (1946-1953 жж. ) Республикадағ ы ө леуметтік-экономикалық жө не коғ амдық -саяси ситуация. Экономиканы бейбіт ө мірге лайық қ айта қ ү ру. Қ азакстан территориясында ядролық полигондардың салынуы. Саяси репрессияның жалғ асуы. Е. Бекмаханов ісі. «Лагерлік экономика» (Карлаг, Степлаг т. б. ).

36. Қ азақ стан «Хрущев декадасы» жылдарында (1953-1964 жж. ). 50-жылдар мен 60-жылдардың ортасы Қ ең ес елінің ө міріндегі маң ызды кезең болды. КСРО ОК-нің Бас секретары, КСРО министрлер Кең есінің тө рағ асы И. В. Сталин 1953 жылы 5 наурызда қ айтыс болды. Сталиннің ө лімімен тұ тас бір дә уір аяқ талды. Сталин қ айтыс болысымен-ақ елде болуы мү мкін ө згерістердің мә ні туралы ү ш бағ ыт айқ ын кө рінді: бірінші бағ ыт ө кімет басына Берияның келуімен байланысты болса, екінші бағ ыт Молотов немесе Булганин, ү шінші бағ ыт Хрущевтің ө кімет басына келумен байланысты еді. Жағ дай Хрущевтің пайдасына шешілді. 1953 жылы қ ыркү йекте Н. С. Хрущев КОКП Орталық комитетінің бірінші хатшылығ ына (1953-1964 жж. ) сайланды. «Жылымық жылдары» аталғ ан 50-жылдардың екінші жартысынан бастап елде игі істер атқ арылды. 1953 жылғ ы шілдеде КОКП ОК-нің пленумында бұ рынғ ы КСРО-ның Ішкі істер халық комиссариатының халық комиссары, КСРО Министрлер Кең есі тө рағ асының бірінші орынбасары, қ уғ ын-сұ ргінді ұ йымдастырушы, саяси авантюрист Л. Берия (1899-1953 жж. ) ісі қ аралып, барлық лауазымды қ ызметтерінен босатылып, атылды. Осылай Кең естер Одағ ында ширек ғ асырғ а созылғ ан тоталитарлық дә уір аяқ талды. Бюрократ кө семдер биліктен кеткенімен, олардан мұ рағ а қ алғ ан ә міршіл-ә кімшіл жү йе жойылмады. 1956 жылғ ы ақ панда болғ ан КОКП XX съезінде КОКП ОК-нің бірінші хатшысы Н. С. Хрущев «Жеке адамғ а табыну жә не оның зардаптары туралы» баяндама жасады. Баяндамада жеке адамның басына табынудың жай – жапсарды туралы айтылды. Баяндамашы И. В. Сталин, Л. Берия, Н. Ежовты қ атты сынай отырып, саяси қ уғ ын – сү ргінді жү ргізудегі ө з жауапкершілігі туралы ештең е айтпады. Молотов, Каганович, Ворошиловты қ орғ ады. Съезде «Жеке адамғ а табыну жә не осының салдары туралы» қ аулы қ абылдап, ол 1956 жылы маусымда жарияланды, ал Съездін басқ а қ ұ жаттары, талқ ыланғ ан мә селелері кө п уақ ытқ а (33 жыл) дейін қ ұ пия тү рде сақ талды. 1953- 1955 жылдарда Н. С. Хрущевтің бастамасымен ГУЛАГ жойылды. Бү л кенес қ оғ амын сталинизмнен қ утқ арудағ ы адамгершілік акт, маң ызды қ адам еді. Лагерьлерге жазық сыз отырғ ызылғ ан мың дағ ан адамдарды босатып, белгілі партия қ айраткерлері Я. Рудзудақ ты, А. Рыковты, В. Губарьды актағ аннан кейін мемлекеттік аппарат реформаны жалғ астыруды тағ ыда аяқ сыз қ алдырды. Ә лі де болса, ө з қ ызметтерінің ә ділетті бағ асын алмады. Кә рістердың, немістердің, қ ырым татарларының, месхіт тү ріктерінің қ ү қ ық тары қ алпына келтірілмеді. Мемлекеттік дә режедегі кө птеген маселелер тек қ ана бірінші адамның колында болды. Одақ тас республикалардың қ ұ қ ығ ын кең ейтуге бағ ытталғ ан реформа толық жү зеге асырылмады. Республикалардың қ ұ зырында ештең е болмады. Саяси кө зқ арасы ү шін қ удалау орын алып, халық жауы немесе ү лтшіл айыптарының орнына ө згеше ойлайтындар айыбы тағ ылды. Мысалы, Шығ ыс Қ азақ стан облысы бір мектебінің мұ ғ алімі М. Елікбаев Н. С. Хрущевке ашық хат жазады. Хатта Қ азақ станның тә уелсіздігі жоқ екенін, қ азақ мектептері, қ азақ тіліндегі оқ у кұ ралдары мен баспасө здің тым аз екені туралы айтылғ ан. Осыдаң кейін М. Елікбаев МҚ К тарапынан қ ұ ғ ынғ а ұ шырап, азап тартады. 1957 жылы М. Елікбаев партия қ атырынан шығ арылып, жындыханағ а тығ ылды. Н. С. Хрущев басқ арғ ан кезде де бюрократиялық жү йе ө згермеді. 1959 жылы болғ ан КОКП–ның XXI съезінде Н. Хрущев социализмның толық жең гені, енді коммунизмге аяқ басқ аны туралы ө з баяндамасында айтты. Елде осындай қ ияли болжамғ а сү йенген утопиялық социализм сақ талды, ал 1961 жылы ө ткен КОКП XXII съезде коммунизм 20 жылдық мерзімде орнайтындығ ы туралы тұ жырым жасалды. . 37. Тың жә не тың айғ ан жерлерді игеру (1954–1958 жж. ) Тың жерлердің игерілуі 1954 жылы басталды. 1954 жылы наурызда КОКП Орталық Комитетінің пленумында «Астық ө ндіруді арттыру, тың жә не тың айғ ан жерлерді игеру» туралы қ аулы қ абылданды. Тың игеру, астық ө сіретін егістік кө лемін арттыру, негізінен, Орал мен Сібірде, Солтү стік Кавказ бен Қ азақ станда жү ргізілді. 1954 жылы Кең ес Одағ ында 13, 4 млн. гектар жаң а жер, оның ішінде Қ азақ станда 6, 5 миллион гектар жер игерілді. 1956 жылғ а қ арай КСРО-да егістік кө лемін 28–30 миллион гектарғ а жеткізу кө зделді. Тың жерлерді игеру ісі ерекше қ арқ ынмен, асығ ыс тү рде жү ргізілді. 1955 жылы 9, 4 миллион гектар жер жыртылды. Ал жоспар бойынша 7, 5 млн гектар жер жырту кө зделген болатын. Тың жерлердің игерілуі жү ргізілді: Ақ мола, Солтү стік Қ азақ стан; Қ останай, Кө кшетау; Торғ ай; Павлодар облыстарында. Тың жерлерді игеру мақ сатында Қ азақ станғ а кө птеген жұ мысшылар келді. 1953–1958 жылдар аралығ ында совхоздар мен колхоздарғ а 266, 6 мың механизатор, 1954 жылы Ақ мола облысына тың игеру ү шін 20000-ғ а жуық адам келді. Тың игеруді жеделдету мақ сатында кө птеген шаралар қ олданылды. Басқ а ө ң ірлерден тың игеруге келгендерге кө птеген материалдық жең ілдіктер жасалды. Тың игеруге келген ә р адамғ а 150–1000 сом аралығ ында бір реттік кө мек берілді. Бұ дан басқ а да материалдық, азық -тү лік т. б. кө мектер берілді. Тың игеруге келгендер ауыл шаруашылық салығ ынан босатылды. 1954–1959 жылдар аралығ ында Қ азақ КСР-де тың жә не тың айғ ан жерлерді игеру мақ сатында 20 млрд-қ а жуық сом жұ мсалды. Тың игерудің пайдасы. Тың игеру Қ азақ станда ерекше қ арқ ынмен жү ргізілді. Қ азақ станда егістік жерлердің кө лемі артты. Астық ө ндіру кө лемі жө нінен Қ азақ стан одақ та 2-орынғ а шық ты. Соның арқ асында Қ азақ стан Орта Азия мен Сібірді, Оралды астық пен қ амтамасыз етті. Тың игеру жылдарында Қ азақ стан кө п ұ лтты, интернационалдық елге айналды. Қ азақ стан жерінде кө птеген тұ рғ ын ү йлер, қ ұ рылыстар, мә дени обьектілер салынды. Он мың дағ ан шақ ырым жолдар тө селді.

Тың игерудің салдары. Кө птеген жылдар бойы тың жерлерді игеру партия кө регендігі, Мемлекет жең ісі ретінде дә ріптеліп келді. Ал оның кө лең келі жағ ы туралы ештең е айтылмады жә не айтылуы да мү мкін болмады. Ең алдымен Қ азақ станғ а тың жә не тың айғ ан жерлерді игеруге келгендер арасында арамтамақ тар мен қ ылмыскерлер де болды. 1954–1955 жылдарда Қ азақ станғ а келген 650000 тың игерушінің 150000-ы ғ ана механизатор болды. Нә тижесінде кө птеген тә ртіп бұ зушылық тар, қ ылмыстар етек алды. Тың игеруге байланысты совхоздарғ а кө бінесе тозғ ан, бү лінген тракторлар мен комбайндар, ауыл шаруашылық техникасы жіберілді. Экологиялық жағ дай кү рт нашарлады. Аса кө п территория жыртылып, нә тижесінде кө п жерлер тіршілікке жарамсыз болып қ алды. Топырақ эрозияғ а ұ шырап, жердің қ ұ нарлылығ ы азайды. Мал шаруашылығ ының дамуы артта қ алды. Миллиондағ ан гектар жерлер жыртылғ андық тан, малдың жайылымы, жемшө п дайындайтын жерлер азайды. Мал шаруашылығ ының шығ ынғ а ұ шырауынан ет, сү т ө німдерінің кө лемі де азайды. Қ азақ халқ ының ұ лттық ерекшеліктері аяқ қ а тапталды. Тың игерушілер арасында қ азақ халқ ының ұ лттық намысын қ орлайтын теріс пікірлер тарады. Тың игеру жылдары қ азақ халқ ының салт-дә стү рлері, мә дениеті, ұ лттық руханияттары ескерілмеді. Қ азақ мектептері, балабақ шалар, қ азақ тіліндегі газет-журналдар азайды. Қ азақ тілінің қ олданылу аясы тарылды. Тың игеру жылдары келген 2 миллионғ а жуық басқ а ұ лт ө кілдеріне берілген артық шылық тар қ азақ халқ ын менсінбеушіліктің кө рінісі болды.

38. 1964-1985 ж Қ азақ станның ә леуметтік экономикалық жағ дайы. 1964 жылы СОКП Орталық Комитетінің қ азан Пленумында партия басшылығ ы ауысты. Пленум Н. С. Хрущевті партияның ОК-нің бірінші хатшылығ ынан босатты. Оның орнына Л. И. Брежнев, ү кімет басына А. И. Косыгин тағ айындалды. 60-жылдардың ортасында шаруашылық реформалары жү рпзілді. 1965 жылы қ ыркү йек айында партияның ОК-І Пленум ө ткізіп, онда экономиканы басқ арудың ә кімшілік ә дісі сыналып, кә сіпорындардың ө з еркімен дамуына, шаруашылық есепті дамытуғ а, экономиканы дамыту ү шін материалдық жа-ғ ынан ынталандыруғ а кө ң іл бө лінді. Бұ ның бә рі сегізінші бесжылдық (1966-1970) кезінде халық шаруашылық кешеніне жоспарлы экономиканы енгізген уақ ыттан бә рі жоғ ары кө рсеткіштерге қ ол жеткізуге алып келген еді. Бұ л бес-жылдық тіпті «алтын бесжылдық » деген атқ а ие болды. 60-жылдары Қ азақ станда ө неркә сіп қ ұ рылысы кең кө лемде жү рпзілді, бірақ республиканың экономикасы шикізаттық бағ ытта болғ андық тан, негізінен ө ндіруші салалар ғ ана дамыды 1961-1970 жылдар арасында Қ азақ станда 1709 жаң а кә сіпорын, сондай-ақ кө пшілігі қ айта жө ндеуден ө ткізілген жә не жаң а техникамен жабдыкталғ ан нысандар іске қ осылды Қ ара металлургия алу Соколов-Сарыбай жә не Қ арағ анды комбинаттарында, Ермак темір балқ ыту зауытында, ал тү сті металлургия алу Лени-ногор, Жезқ азғ ан, Павлодар, Ө скемен комбинаттарында қ арқ ынды дамы-ды. Бұ л кезең де Маң ғ ыстау мұ най кені де маң ызды мұ най аймағ ына айнал-ды. Ең ірі химия ө німін дайындайтын Қ аратау тау-кен химия комбинаты бол-ды. Қ азақ стан сары фосфордың бұ кілодақ тық ө німінің 90%-ын, жемдік фос-фаттың 40%-ын, мыс, мырыш, қ орғ асынның 70%-ын берді. Республика хром ө ндіруден КСРО бойынша бірінші орын, ал кө мір, шойын жә не марганец ө ндіруден ұ шінші орынды иемденді. 1965 жылы Компартияның ОК-нің наурыз Пленумы болып, онда тиімді аг-рарлық саясат жасау мә селелері талқ ыланды. Ауыл шаруашылық енімдерінің бағ асын ө сіріп, жоспардан тыссатылуы ү шін қ осымша қ аржы теленді, колхоз-дар мен совхоздардың материалдық базасы нығ айтылды, салық саясаты ө згертілді. Аграрлық салағ а шаруашылық есепті енпзу шаралары белпленді. Бұ л шаралар жартылай сипатта жү рпзілгенімен, біршама алғ а жылжулар да кө рініс берді. 1970 жылы ө ндірістің тиімділігін арттыру нә тижесінде енеркә сіп ө німдерінің ө су керсеткіші 70%-ды қ ұ рады. 60-жылдардың екінші жартысында ауыл шаруашылығ ының жалпы ө німі де 28%-ғ а ө сті 60-жылдары, 70-жылдардың басында басталғ ан реформалар бірте-бірте тежеле бастады. Қ оғ амдық ө ндірістің тиімділігін арттыру жү зеге аспады.

39. ХХ Қ азақ станда 60ж екін жарт шаруа реформа.

 Ауыл шаруашылығ ының дамуы. Кең ес халқ ының бейбіт тұ рмысқ а ө туі. Халық аралық жағ дайдың капиталистік елдермен қ атынастың кү рделі сипаты. Соғ ан байланысты ішкі дамуда ә скери-ө неркә сіптік базаны жедел дамыту бағ ытын кө здеу. Қ азақ станда ө неркә сіп ө ндірісінің жаң а салаларының қ алыптасуы. Транспорт. 1947 ж. азық -тү лік жә не ө ндірістік тауарларды бө лудің карточкалық жү йесінің жойылуы. Ауыл шаруашылығ ы. Ү кіметтің колхоздарды ірілендіру, шаруалардың жеке белсенділігін басу шаралары. Жеке меншіктегі мал санын ө сіруге тыйым салу. Нарық тық қ атынастарғ а қ ойылғ ан шектеулер. «Тың жә не тың айғ ан» жерлерді игерудің басталуы. Тоталитарлық тә ртіптің кү шеюі. Барлық ө мір саласын қ амтығ ан бақ ылау. Соғ ыста тұ тқ ынғ а тү сіп оралғ андардың ауыр жағ дайы. Жалпығ а бірдей жеті жылдық білім талабының енгізілуі. Жоғ ары жә не арнаулы орта білім беретін оқ у орындарының ашылуы. Кә сіптік-техникалық білім беру жү йесі. 1946 ж. Қ азақ станда республикалық Ғ ылым Академиясының ұ йымдастырылуы. Қ. И. Сә тпаев Қ азақ КСР Ғ А тұ ң ғ ыш президенті. 1949 ж. қ азақ жазушысы М. Ә уезов «Абай жолы» роман-эпопеясы ү шін КСРО Мемлекеттік сыйлығ ының лауреаты атағ ының берілуі. «Қ азақ КСР тарихы» атты ең бектің жарық кө руі жә не авторлары. Л. Н. Гумилевтің «Кө не тү ріктер», «Ежелгі Русь жә не Ұ лы Дала» ең бектері. «Қ азақ КСР Ғ ылым Академиясы тіл жә не ә дебиет институты жұ мысындағ ы ө рескел саяси қ ателер туралы» қ аулысына сә йкес, ұ лтшыл деп айыпталғ ан зиялылар. Қ азақ стандағ ы ұ лт зиялыларын қ удалаудың жаң а толқ ынына жол ашқ ан БК(б)П Орталық Комитетінің 1946 жылғ ы қ аулысы. «ХІХ ғ. 20-40 жылдарындағ ы Қ азақ стан» Е. Бекмахановтың саяси зиянды деп танылғ ан ең бегі. 1952 ж. Е. Бекмаханов Ғ ылым Академиясынан қ уылып, Қ аз КСР жоғ ары сотының қ ылмысты істер жө ніндегі коллегиясының ү кімімен буржуазиялық -ұ лтшылдық кө зқ арастары ү шін 25 жылғ а бас бостандығ ынан айрылуы. Орыс халқ ына қ атысты бұ рынғ ы концепцияның ө згеріске ұ шырауы. 1948 ж. КСРО Министрлер кең есінің қ аулысы бойынша Қ азақ стан жерінде (Семей, Павлодар, Қ арағ анды обл. тү йіскен жерінде) салынғ ан ядролық полигон. 1949 ж. Семей полигонында ө ткізілген ядролық сынақ. Республикадағ ы транспорт жү йесі (Мойынты-Шу темір жол торабы).