Өмірге ғашық болу-2 "Логотерапия"

Оқ иғ а былай болғ ан. Виктор Франкл екінші дү ниежү зілік соғ ыстың қ арсаң ында Австрияда тұ рып жатты. Фашистік Германия Австрияны басып алғ ан соң ұ лты еврей Франклдың жағ дайы мү шкіл болады. Ол психолог ғ алым болғ андық тан АҚ Ш оғ ан қ ашып шығ уғ а виза береді. Бірақ Франкл қ артайғ ан ата-анасын жау қ олына қ алдырып кетуге дә ті бармайды. Фашистер оны ә ке-шешесімен бірге тү рмеге ә кеп қ амады. Лагерьде оның барлық туысы опат болды. Тұ тқ ындарды мал секілді қ орлайтын фашистер тү рмедегі кез келген бейшараны ә р тү рлі сылтаумен ө лтіре салатын. Концлагерьде кө бі «денсаулығ ы темірдей жастар мен мығ ым денелі азаматтар ғ ана тірі шығ атын шығ ар. Шау тартқ андар мына азапқ а бір апта да шыдамас» деп қ айғ ырды. Алайда, оқ иғ а басқ аша ө рбіді. Франкл: «Ө зін- ө зі ө лтіру туралы ой біздің ә р қ айсымызды да мазалайтын. Айналаң да адамдар топырлап ө ліп, ажал қ аупі ә р кү н, ә р сағ ат сайын тө бең де тө ніп тұ рғ ан соң еріксіз ө лу туралы ойланасың. Тү рмеге тү скен кү ні сымғ а барып асылмаймын деп серт бердім. Бұ л фразаны тұ тқ ындар жиі айтатын. Ит қ орлық қ а шыдай алмағ андар тоғ ы бар сым тартылғ ан қ оршауғ а барып асылып қ алатын. Ал мен қ олғ а алғ ан ісімді аяқ тамай ө мірден ө туге хақ ым жоқ деп іштей бекіндім» деп жазады.

Освенцумда денсаулығ ы мық ты ірі азаматтардан гө рі кеудесінде ү міті кү шті, алда арманы бар ақ жү ректер ө міршең боп шығ ады. Тамақ тарын тығ ылып жеген, біреудің нанын ұ рлағ ан, тапқ ан дә рілерін ө зі ғ ана ішіп емделгендер, ауыр жұ мыста ө зінің ғ ана шаруасын тындырып, жолдасымен жұ мысы болмағ ан жас жігіттердің тү гелге жуығ ы тү рмеде ажал қ ұ шқ ан. Тіпті фашистерге сатылып, капо қ ызметін атқ арғ андар да сү зектен ө ліп жатты. Қ ақ ағ ан аязда жолдасына соң ғ ы киімін шешіп берген, сабындай қ ара нанды бө лісіп жеген альтруистер тү рменің тозағ ынан тірі шығ ады. Осығ ан қ арап ол: «Адам жаны сірі. Егер ол ө лмеймін деп ү лкен мақ сатқ а талпынатын болса азап тартып бұ зылғ ан, кү йреген тә нін қ алпына қ айтадан келтіріп алады» деп тү йеді.
Франкл тү рмеде мынадай қ ызық қ ұ былысты дә л байқ ағ ан. Ол: «тү рменің іші адам шошитын жер болса да жанғ а қ уат болар, бізді ө мірден тү ң ілдірмей ұ стап тұ ратын қ уанышты сә тті ол жерден де табуғ а болатын. Жұ мыстан соң бізді асханағ а жіберетін. Ол жерде Ф. есімді аспаз бар-тын. Оның басқ алардан айрымашылығ ы сол — ешқ ашан тұ тқ ындарғ а сорпа қ ұ йғ анда тамыр-таныстық қ а қ арамайтын. Ө згелер танысы не туысы келе қ алса қ азанның тү бін қ опарып, сорпаның қ оюын қ ұ йып беруге тырысатын. Ал Ф қ азанды ә бден қ опара шайқ ап, сорпаның қ оюының бә ріне бірдей тең тү скенін реттеп отыратын. Ф-тің осы титімдей ғ ана ә ділдігі кеудені қ уанышқ а толтырып, адам рухына ә л беретін» деп жазады.
Лагерьде кімнің ажал қ ұ шатынын алдын ала білуші едік. Біреу болашақ ө мірден ү мітін ү зсе, ө мірі де қ оса ү зілетін. Ертең інен тү ң ілген жас жігіттер кү нделікті ісінен жаң ылатын. Таң ертең жуынбай, қ атарғ а қ осылмай жатып алатын. Ұ рып-соғ ып, қ орқ ыту оларғ а ә сер етпейтін. Бірнеше кү н далағ а да шық пастан ү лкен, кіші дә ретіне былғ анып жата беретін. Ең соң ғ ы шылымын алып шеккен кү ні оның сол кү ні ө летіні анық болады. Олар: «мағ ан келешектен кү тетін дым да қ алғ ан жоқ » деп жауап беретін.
Бір танысым қ ызық жағ дайда жан тапсырды. Ол ажалынан бір ай бұ рын ғ ажайып тү с кө реді. Тү сінде бір тылсым дауыс «білгің келген нә рсе болса сұ рай бер» деп сыбырлапты.

— Мына азап қ ашан бітеді?
— 30 -шы наурызда бітеді.

Бұ л оқ иғ а 1945 жылдың ақ пан айында болды. Ол осы тү сін айтқ ан кү ні ө мірге ғ ашық еді. Кеудесі де ү міт пен сенімге толып тұ рды. Кө рген тү сін «қ ұ дайдан келген аян деп» шү бә сіз сенді. Зымырап бір ай ө те шық ты. 29-шы наурыз да болды. Ешқ андай ө згеріс жоқ. Кешке оның ыстығ ы кө теріліп, ауыра бастады. Тү рмеден босамасына кө зі жеткен соң бірден қ ұ лазып, қ ұ лдырап, ө зін — ө зі тастап жіберді. Таң ғ а жетпей дү ниеден озды

Адам жаны ө зіне тірек болар сенім мен ү міттен айрылғ анда оның иммун жү йесі де жойылады. Досымның сенімі кү йреп, ү міті ү зілгенде қ анда қ олайлы сә тті кү тіп жатқ ан сү зектің бү кіл вирусы асқ ынып шығ а келді. Ол бір кү нде ү мітсіздік қ ұ рбаны болды. Бірақ мистикалық дауыс оғ ан дұ рыс айтқ ан. Расында да оның азапты ө мірі 30 наурыз кү ні тоқ тады.

Лагерьде ө зін ө лтіргісі келіп, асылып жатқ андардың арқ анын кесіп, оларғ а кө мектесуге тыйым салынғ ан. Екі жолдасымды ажалдан алып қ алудың сә ті тү сті. Олардың екеуі де: «бізде болашақ жоқ » деп асылуғ а іштей дайындалып жү рді. Мен олармен сырластым. Біреуінің туыстарына еріп, шетелге ө тіп кеткен бір баласы ә лі тірі екен. Мен оны: «қ алайда сол балағ а жолығ ып, ары қ арай жаң а ө мір бастауғ а мү мкіндік мол» деп сендірдім. Екіншісі ғ алым еді. Ол соғ ысқ а дейін бірнеше кітап шығ арғ ан. Бірақ кітаптың келесі томдары шығ ып ү лгермеген. Мен оны: «қ алай да тірі қ алып, сол кітаптарды жазып бітіру керек» деп ү гіттедім. Расында да сә лден соң оның кеудесінде ү міт оты кү шейіп, болашақ қ а ұ мтылды. Екеуі де тірі қ алды.

Босап шық қ анда Франклдың тү рінен адам шошитын. Арсиғ ан сү йектері қ ұ р терімен қ аптап қ ойғ андай. Бұ рынғ ы ү йі, кабинеті, кітаптары, бомбаның астында қ алды. Он бес жыл зерттеген докторлық дисертациясын фашистер ө ртеп жіберген. Франкл еш бү гілместін жаң а ө мір бастайды. Ол адамдарғ а ө мірдің мә ні туралы мазмұ нды ә ң гімелер айтып, сырқ ат кісілердің жаң а ө мір бастауына жә рдем етеді. Бұ л ғ ылымды «логотерапия» — яғ ни, «ө мірдің шаттық а толы мә н-мағ ынасын табу арқ ылы бақ ытты тағ дырғ а қ ол жеткізетін ғ ылым» деп атайтын. Ол осы ілімді дамыту арқ ылы ең атақ ты ғ алымғ а айналады. Кө птеген қ уатты елдердің президенттері, ғ алымдары, философтары онымен жолығ ып, ө мірдің мә ні туралы сө йлескісі келетін. Ө мірдің мағ ынасын іздеу деген ұ мтылыс кез келген адамғ а туа бітетін мінез. Осы талпыныстың шынайылығ ы мен тұ рақ тылығ ы пенденің бү кіл ө мірінің болашақ та қ ай арнағ а ауатынын анық тап тұ рады. Уақ ытша қ ызық қ а алданып, ө мірінің мағ ынасын жоғ алтып алғ ан адам, бейне бір ауасыз бос кең істікке шығ ып кетіп, қ алқ ып жү ргендей жағ ымсыз сезімге шырмалады. Бұ л ө мірде табан тірейтін тиянақ ты ештең е таппағ ан ғ аріп жандар бақ ытсыздық қ а тап болады. Осы сезімді «экзистенциалды вакуум» деп атады. Осы «тіршілік вакуумы» адам тағ дырын қ иып тү сетін кү ллі қ асіреттің қ айнар бұ лағ ы деп санайды.

Бө тен адамды жақ сы кө ріп, арланбай оның қ ызметін қ ылып, ә жетіне риясыз жарағ анда адамның ө зі де тұ лғ а ретінде қ алыптасады. Неғ ұ рлым ол қ асындағ ы серігіне, жолдасына, ә ріптесіне кө мектесіп, соның кө ң ілін тауып шаруасына жегілсе — соғ ұ рлым оның адамгершілік қ асиеттері шың далып, ешкімге тә уелсіз тұ лғ ағ а айналады деп тү йіндейді.

Концлагерьден тірі шық қ ан Виктор Франкл 1997 жылы 92 жасында дү ниеден кө шті. Франклдың «адамзатқ а пайдам тисе» деген игі арманы оны ө мірдің ең қ иын белестерінен аман-есен алып ө тіп, ақ ыл есі алжымағ ан айқ ын қ алпында оның таза жанын о дү ниеге салтанатпен шығ арып салды.

«Тоқ сан ауыз сө здің тобық тай тү йіні — қ артайып шау тартқ анша адамдық борышың — адам ұ рпағ ына қ уаныш пен шаттық сыйлау. Кез келген адамғ а жаның ашып, оның нә сіліне, ұ лтына, тү ріне, дініне, тіліне, жынысына қ арамастан оларғ а адал қ ызмет етіп, еткен қ ызметің е мақ тау, бодау, ақ ы кү тпестен шаттық сезімге шомылып жү ру — ө мірдің негізгі мә ні болып табылмақ ». Бұ л — Франклдің ө лер алдында берген ең соң ғ ы жауабы.

… Логотерапия туралы лекциялар мектепте толқ ын туғ ызды. Оқ ушылар ө мірлік армандары мен мақ саттарын айқ ындау ү шін ізденіске тү сті. Ақ марал апай ө зге мектептегі коллегаларына осы оқ иғ а жайлы мақ танып айтып қ ойыпты. Артынша, басқ а мектептер шақ ырды. Енді оларды қ амтып отыру біз ү шін ө мірдің мә ніне айналды. Бұ л ә ң гіме ГорОНО-ның басшысына дейін жетті. Басшы ханым кабинетіне шақ ырып: «бү кіл қ аланы қ амтың ыз» деді де, 72 мектептің тізімін бір-ақ берді. Енді ө з сө зің е ө зің қ арсы шығ у қ иын еді. «Ақ ы сұ рамай, мақ тау кү тпей тек шаттық сезімге бө лену ү шін ғ ана ең бектенеміз» деген ө з кредомызғ а қ арсы шығ а алмадық. (Қ асымда ү йренуші екі жас жігіт болды) Логотерапияның теориясымен емес — енді практикасымен айналысуғ а тура келді. Кү н сайын 4-5 мектепке барып лекция оқ ыдық. Шаршап кеп қ ұ лағ анда естен танушы едік. Бұ л оқ иғ аның жаң ғ ырғ ы «Балалар қ ұ қ ығ ын қ орғ ау комитеті» директорының қ ұ лағ ыны да жетіпті. Енді ол шақ ырды. Кабинетіне барсам, қ асында тағ ы да Ақ марал апайым отыр. Қ алай тапқ аны бірден тү сінікті болды. Директор: — Қ ала деген не тә йірі! Облыс суицидтен бірінші орынғ а шығ ып барады. Мынау емі жоқ апат болды. Cізге кү ллі облысты берем. Арнайы кө лік алып жү реді. Барлық залдар оқ ушыларғ а толып, дайын отырады. Сіз тек тоқ тамай аудандарды аралап, біздің кә сіби мамандарды ө з ә дісің ізбен таныстырып отырсаң ыз болды, - деді. Бірақ бұ л кез мамыр айының ортасы болатын. Олар жаң а оқ у жылына жоспар қ ұ ра бастады. Ө кінішке орай, барлық жоспар кү йреді. Мен маусым айында Алматығ а кө шуге мә жбү р болдым.

14-15 жас арасын таң дауғ а себеп болғ ан — Лев Толстойдың бозбалаларғ а арнап жазғ ан ө сиеті еді. Мен алдың ғ ы айтылғ ан кітапты ақ тарып отырып, Толстойдың «Ө здерің е сенің дер» деген жазбасына тап болдым.
Ол: «Балалық пен қ оштасқ ан соң саналарың дa «Мен кіммін? Мен бұ л ө мірде не істеп жү рмін? Мен нендей мақ сатта жаралдым? -деген сұ рақ тар пайда болғ анда олардың жауабын таба алатындарың а сенімді болың дар. Даналардың берген жауабы жақ ын туыстарың ның пікірлермен сә йкес келмесе одан шошымаң дар. Пікір қ айшылығ ынан ә сте де қ орқ уғ а болмайды. Пікір қ айшылығ ының ұ лғ аюы, сенің Қ ұ дай сипаттас рухың ның ояна бастағ анының айқ ын белгісі. Бір-біріне сә йкес келмейтін қ айшы пікірдің астарында ө мірдің шын мағ ынасы кө міліп жатыр. 15 жасымда осы сұ рақ тар мені де мазалап бастағ анда ө з бетімше жауап іздеуге қ аймық қ ам. Қ асымдағ ы адамдардың қ айталай беретін қ ате пікірін мен де еріксіз қ абылдағ ам. Осы қ ателіктің азабы ұ зақ қ а созылды. Аса қ ұ рметті ө скелең ұ рпақ, басқ алардың ө здері тү сінбесе де сендерге таң ып сө йлейтін пікірлеріне мә н берместен, шынайы тү рде ө мірдің мә нін ашып, тү сінуге тырысың дар. «Сендердің бұ л талпыныстарың жас адамның бойындағ ы жә й ғ ана орындалмайтын арман, қ ұ лшыныс қ ой» деп дә лелсіз сө йлейтіндерге қ ұ лақ аспаң дар. Жан дү ниелерің де алғ аш рет Қ ұ дай сипаттас сезімдерің ояна бастағ анда оның қ аншалық ты маң ызды екенін барынша терең сезініп, осы ең Ұ лы сезімнің ә лсіз жалынын сө ндіруге жол бермең дер. Керісінше, жастық шақ тың барлық кү ш-қ уатын пайдаланып, бұ л шоқ тың ө ршеленіп жануына бар кү ш-жігерлерің ді салың дар. Дә л осы рух сә улесінің кү ш алып, алаулап жануына барлық адамның ең ұ лы қ уанышы мен бақ ыты байланғ ан» деп жазыпты.

Ой салатын ө сиет еді. Расында да жасы 15-тен асқ ан соң бозбала гармондардың шабуылына ұ шырайды. Оның тұ ла бойын қ ұ марлық билеп ә кетеді. Олар осы сә тте «ө мірдің бар қ ызығ ы махабатта» деген сеніммен романтикалық ә лемге ө тіп ү лгереді. Бұ л қ ызық 25-ке жеткенше жібермей ұ стап тұ рады. Одан ары отбасының қ ызығ ы не болмаса карьера жасап, абырой жарыстыратын азарт заман басталады. Осы аралық та бала-шағ а кө бейіп, проблемалар бірінен бірі шашырай шығ ып, ө мір шіркіннің алба-жұ лбасын шығ арады. Мә ң гі-бақ и шешілмейтіндей кө рінетін баспана мә селесі ө мірдің мә ніне айналады. Яғ ни, кө ше беруден мезі болғ ан азамат бейне бір бұ л ө мірге баспана мә селесін шешу ү шін ғ ана келгендей кү йге тү седі. Қ ала берді, орта жастан асқ ан соң жас кезде білінбеген аурулар мең дейді. Кейбіреулер ішіп кетеді. Кө бі тү сініксіз хә лде кө ң ілсіз ө мірді сү ріп шығ уғ а амалсыз бекінеді.

Мен талай жерде кісілерден «Сені тіршілікке не байлап тұ р? Не ү шін ө мір сү ресің? » деп сұ радым. «Бала-шағ аның қ амы ғ ой» деген жауап бірінші берілетін. Енді біреулері: «Осыны ойласам қ орқ ып кетем. Қ ұ рысыншы, айтпашы осы бә лені» деп, бірден жауып тастайтын. Данышпан Толстой рас айтады, ең қ олайлы жас 13 -15-тің арасы. Бірінші рет «Не ү шін ө мір сү ресің? » деген сұ рақ ты осы жастағ ы балаларғ а қ ойдым жә не бірінші рет оның жауабын бірге табуғ а шынымен талпынатын табанды топқ а тап болдым…
P. S. Оқ иғ а мұ нымен бітпеді. 2012 жылдың кө ктемінде басына ауыр іс тү скен бір алыс туысым іздеп келді. Оғ ан ұ зақ жылғ а сотталу қ аупі тө ніп тұ рды. Оны қ ұ тқ арып қ алу мү мкін емес еді. Тағ ы да Франклдың ілімін қ олдандым. Нә тижесі адам сенбейтін қ ызық оқ иғ ағ а ұ ласты. Ол жайлы енді жазылады. BlogTime-нан кө з жазып қ алмаң ыз.