Өмірге ғашық болу - 4 Логотерапия

ХХ ғ асырдың басында Еуропада Зигмунд Фрейд бастағ ан психологтар адам жанына қ атысты жаң алық тар ашып, ә лемді шулатып жатқ ан кезі болатын. «Бізді ө мір қ андай фактор ынтық етеді? » деген сұ рақ қ ызу талқ ыланып жатты. Фрейд: «нә псінің қ ұ марлығ ы, тө сек қ атынасы бізді ө мірге ынтық қ ылады» деп тұ жырымдады. Келесі бір психолог Альфред Адлер: «Билік, мансап, соғ ан жетуге деген арман адамды алғ а сү йреп отырады» деді. Осылай екі тартысып жатқ анда ортадан жарып Виктор Франкл шығ ады. Ол: «Иә, бұ л екі пікірдің да жаны бар. Бірақ, адамның мү мкіндігі шектеліп, осы екі қ ұ марлық қ а жол жабылып қ алса да, ө лімнен қ ашып, ө мірге ұ мтыла береді емес пе? Ол Ұ лы Мә нге деген қ ұ марлық. Яғ ни, ө мірінен мағ ына іздеген жандар тіршіліктен кеткісі келмейді. Франклдың ө мірін ерекше оқ иғ аларғ а толтырып, ө зін де ғ ажайып адамғ а айналдырғ ан осы Мә нге деген талпыныс еді.

Франкл дә рігер болып жү ргенде мынадай сезімнің соң ына тү седі. Ол ақ ша табу ү шін байларғ а ақ ылы қ ызмет кө рсететін. Ал, тү стен кейін жағ дайы жоқ кедейлерге тегін қ арасады. Яғ ни, оларды емдегені ү шін ақ ы алмайды. Кедейлер оғ ан риза болып, алғ ысты жаң бырша жаудырады. Франкл олардан алғ ыс алғ ан сайын бақ ытқ а бө ленетін. Кеудесі шаттық қ а толып, бейне бір бұ лттың ү стінде қ алқ ып жү ргендей болады. Ә рине, қ алталы пациенттер де алғ ыс айтуды ұ мытпағ ан. Бірақ ең бегіне ақ ы алғ ан соң жанды балқ ытып тұ ратын лә ззатты таба алмай ө мір сү руге деген ынтығ ы азаяды. Клинакасының ақ шағ а тә уелді екенін біліп тұ рса да, адамдардан алғ ыс есту ү шін ақ ысыз қ ызмет кө рсетуге қ ұ мартып алады. Жағ дайы жоқ мұ қ таж жандарғ а тегін қ арасқ ан сайын оның ө мірге қ ұ штарлығ ы арта береді. Осылайша Франкл шыбын жанғ а толассыз шабыт сыйлайтын шаттық сезімді кеудесінен шығ арып алмау ү шін барлық адам ұ рпағ ына риясыз қ ызмет ету керектігін ұ ғ ына тү седі. Осы жаң алығ ының негізінде Франкл депрессия мен суицидке қ арсы «соғ ыс» ашады.

1924 жылы ол Sozialistische Mittelschü ler Ö sterreich деп аталатын мектептің президенті боп сайланады. Франкл осы қ ызметті отырғ анда студенттерді ө мірге ғ ашық етумен армансыз айнылысады. Оның бұ л жолдағ ы қ ызметі ө те жемісті болды. Ол басшылық еткен мерзімде Венадағ ы студенттер арасында бір де бір суицид фактісі тіркелмеген екен. (Шамамен 10 жылдай уақ ыт басқ арады)
Сонымен, «Ө мірдің мә ні не? », «Бізді тіршілікке ғ ашық етіп, ажалмен айқ асуғ а батылдық беретін қ андай кү ш? » деген сұ рақ қ а, Франкл: «Ө мірдің мә ні ө згеге қ уаныш сыйлау. Ө мір жолында сағ ан серік болғ ан адамды қ уанту. Оның кө ң іл кү йін шаттық сезімге толтыру. Адамдарғ а риясыз қ ызмет ету арқ ылы ө зің ді де оны да шаттық қ а бө леу» дейді.

Енді Венадан Алматығ а оралайық. 2013 жылы машинаммен Қ оянқ ұ с жақ тан шығ ып, қ алағ а келе жаттым. Кенет жолда қ ырық бестер шамасындағ ы бір ә йел қ ол кө терді. Тоқ тадым. Ол:

— Сейфуллин мен Гогольдің қ иылысына барам. Апарасың ба? – деді.
— Отырың ыз, — дедім. Апай жайғ асты. Қ аладағ ы бір мектепте ұ стаз екен. Мектептегі жұ мысы жайлы ә ң гіме айтып бастады. Мен де ә ң гімеге араласып, кейде қ олдап, кейде уә ж айтып отырдым. Бір кезде кө лік Гоголь кө шесіне жақ ындай бастағ анда, апай мазасыздана бастады. Ол қ алтасынан ақ шасын шығ аруғ а ың ғ айланып, тыпырлап жатты. Мен оның не ү шін мазасызданып отырғ анын бірден білдім. Жол ақ ысын айтпастан бірден отырғ ызып алғ ан едім. Ол ақ ысына қ анша сұ райды деп қ иналып отырғ анын сездім. Ол «мектепке дейін тура баратын автобус жоқ. Пересадкамен ә зер жетесің. Мектептің жарымағ ан жалақ ысының жартысы жолғ а кетеді» деп шағ ымданып жатты. Ә не-міне дегенше Гогольды қ иып ө тіп тоқ тадым. Ол:

— Мен 250 тең ге тө лесем бола ма? — деп батылсыздана сұ рады. Мен:
— Жоқ! Болмайды! – дедім. Ол одан сайын қ иналып:
— Менде бары осы. Ә лі тү скі тамағ ым бар еді. Қ айтуғ а да ақ ша қ алу керек. Осыдан артық бере алмаймын, — деді тө меншектеп.
— Сіз қ ызық сыз. Ө зің із мектепте мұ ғ алімсіз. Алатын жалақ ың ыз белгілі. Кү н сайын пересадкамен мектепке зорғ а жетесіз. Біздің бала-шағ адан кү ні бойы миың ыз ашып, ү йің ізге ә зер ораласыз. Сіз 250 емес 200 тең ге тө леуің із керек, — дедім. Ол 3-4 секунд тү сінбей аузы ашылып отырып қ алды. Сосын қ ағ ыс естім бе дегендей:
— Не-е-е-ш-е де-е-едің і-і-і-з? — деді кекештене.

— 200 тең ге дедім. 50 тең ге кем бересіз. Мен ғ ой жеке кө лігім бар. Қ ұ р босқ а кетіп барам. Ал сіз мектепке Қ ұ дайдың қ ұ тты кү ні қ атынайсыз. Сізге ақ шаны ү немдеу керек. Солай емес пе? – дедім.

— Сіз шын айтып отырсыз ба? Мынау қ ызық болды ғ ой, – деп қ уанғ аннан жү регі жарылып кете жаздады. Сосын мені жер кө кке сыйғ ызбай мақ тай жө нелді. «Елдің бә рі осылай ойласа ғ ой» деп қ ояды арасында. Самбырлап сө йлеп отырып, 200 тең ге ұ сынды. Тіпті бет-ә лпеті нұ рланып, табан астында жасарып кеткендей болып кө рінді. Ақ шасын алмастан бұ рын:

— Сізге бір сұ рағ ым бар? – дедім.

— Сұ раң ыз.

— Осы 50 тең геге не сатып алуғ а болады?

— Қ азір ештең е де келмейді-ау.

— Дұ рыс айтасыз. Ештең е келмейді. Бірақ 50 тең ге адамның кө ң іл-кү йін сұ мдық қ атты кө тереді, солай емес пе? — дегенімде апай дауыстап кү ліп жіберді.
— Ой, Алла-ай, рас айтасың. Қ арап тұ рсам 50-ақ тең ге ү немдеп отыр екем. Тура бір миллион ұ тқ ан адамдай шаттанып отырғ анымды қ арашы.
— Онда тағ ы да шаттана тү сің із мен сізден мү лде ақ ы алмаймын. 200 тең ге де сізде қ алсын.

— Қ алайша? – деді ың ғ айсызданып.

— Солай, апай. Мен сізді жә й қ уанту ү шін алып келдім. Менің осылай зерттеу жасайтын ә детім бар еді, — дедім.

Ой, сосын алғ ыстың тоқ сан тоғ ыз тү рі ағ ылды-ай кеп. Арасында ұ ятсыз таксистердің мұ ның асығ ыстығ ын пайдаланып 700 тең геге дейін сұ райтындарын да еске салып ө тті. Асығ ыс апайым ақ ырында 15 минут алғ ыс айтып, кө ліктен ә зер тү сті.
Қ ысқ асы, Виктор Франкл осындай болмашы оқ иғ адан туатын шаттық сезімдерден ө мірдің Мә ні ашыла тү сетінін анық байқ ағ ан. Таяуда ү йімде кітап ақ тарып отырғ анда ү йдің ту сыртына жең іл кө лік келіп, балшық қ а батты да қ алды. Далада жаң быр шелектеп қ ұ йып тұ рғ ан. Миымды «балшық қ а тығ ылды» деген ой тіліп ө тті. Шығ ып кетер ме екен деп 1 минуттай кү тіп отырмын. Шопыры бажынатып газды басып жатыр. Болмады. Машина балшық қ а батқ ан ү стіне батып жатыр. Осы кезде қ арсыда отырғ ан ү лкен ұ лғ а жалт қ арадым. Ол да менің қ ас-қ абағ ымды аң дып отыр екен.

— Кеттік, — дедім. Екеуміз дереу киініп далағ а шық тық. Ауылды білмейтін бө тен машина екені кө рініп тұ р. Жү гіріп барып есігін аштым да:
— Жігіт, сен тіке жү рме. Оң ғ а қ арай алсаң шө пке шығ асың. 100 метр айдасаң алдың да асфальт жол жатыр, — дедім. Кө ліктегі жігіт:
— Тү сіндім! – деді.

— Ал, кеттік, бас газды, — дедім. Ол енді ақ ылмен қ имылдай бастады. Біз де кө лікті солқ ылдата итеріп, шайқ ып тұ рып, 5-10 минуттан соң шұ ң қ ырдан шығ арып алдық. Жең іл мазда лып етіп шө пке ілінді. Мазда заулағ аннан заулап отырып, асфальтқ а бір-ақ шық ты. Тас жолғ а шығ а сала кө лігінен тү сті де:
— Рахмет жігіттер! Ризамын, — деп айғ айлады.

— Жолың болсын! – деп біз кейін қ айттық. Ү йге кірсек ү сті басымызғ а машинаның дө ң гелегі балшық шашып тастапты. Бө тен адамның қ уанышынан шаттанып тұ рғ ан кө ң іл шіркін оны елеген жоқ. Дереу киім ауыстырдық. Кітапқ а қ айта отырдым. Бірақ ой енді қ айтадан жинақ талмады. Алғ ыс естіп, шаттық сезімге қ анбай қ алғ ан жан шіркін «тағ ы да рахат бар ма? » деп қ уаныш тілеп тұ р екен. Жү регім дү рсілдеп соғ ып тұ рды. Ішімнен «тағ ы да біреудің машинасы тығ ылып қ алса жақ сы болар еді. Мына сә тті тағ ы да бастан кешетін» деп дә метіп біраз отырдым. Тым-тырыс. Ә бден тү н болғ ан соң «бү гін ө мір сү рдік» деп ойладым.
Осындай сә ттерде адамды шаттық сезімінің билеп тө степ алатыны соншама ұ йқ ың қ ашып, қ арның ашқ анын ұ мытып кетесің. Ә ттең, тіршілікте осындай Мә нге жалғ анып, Одан қ уат алатын сә ттер ө те сирек кездеседі.
Неге мені балшық қ а батқ ан машина жайлы оқ иғ аны еске алды деп ойлайсыз? Басқ а да оқ иғ алар кө п қ ой ө мірде, солай емес пе? Бірақ, мұ ның ерекшелігі мынада. Біз ә детте біреуге жақ сылық жасағ ан соң одан қ айырым кү тіп, жылы сө з дә метіп тұ ратын жаман ә детіміз бар. Ол адам да ө зін сенің алдың да қ арыздар сезініп қ ысылып жү реді. Осы бодау дә мететін ой мен мен сезім Ұ лы Мә ннен алатын шаттық сезімді отқ а су сепкендеі басып тастайды. Алғ ыс дә метіп жү ру ө мір сү руге кә дімгідей кедергі. Балшық қ а батқ ан мазданың иесі бө тен адам. Қ араң ғ ыда оның тү рін кө рген жоқ пыз. Атын сә рі да сұ рамадық. Бар болғ аны алыстан айғ айлап алғ ыс айтты. Соның ө зі бізді қ уанышқ а кө міп тастады. Енді мен оны ешқ ашан да кездестірмеймін. Кө рсем де танымаймын. Яғ ни, одан жақ сылық дә метпейсің. Ол да сағ ан қ арыздар болып қ ысылып жү рмейді. Қ ысқ асы ө мірден жалық пайсың. Осындай шырынды сә т тағ ы да қ ашан болады екен деп келесі кү ндерді кү тіп жү ре бересің.
Мен Виктор Франкл туралы тағ ы да ойлап жаттым. Ол соң ғ ы 70 жылда рейтингісі тү спеген жалғ ыз психоаналитик. Осыдан 5 жыл бұ рын АҚ Ш конгресінің кітапханасы елінде «ө мірің ді ө згертуге септігі тиген 10 кітапты атаң ыз» деген сауалнама жү ргізді. Франклдың кітаптары сол ондық тың ортасынан ойып тұ рып тағ ы да орын алды. Себебі тү сінікті. Ол ө мірдің мә нін ө те қ арапайым етіп тү сіндірген. Ө мірдің мә нін сезіну ү шін ақ ысыз қ ызмет етіп, шын жү ректен шығ атын алғ ыс сө здерді еститін сә тті аң дып отырсаң, сол жетіп жатыр.