Өмірге ғашық болу-3. Логотерапия

       2012 жылғ ы кө ктемде басына қ иын кү н туып, Сә кен есімді туысым іздеп келді. Ол қ ұ жаттан кеткен қ ателіктің қ ұ рбаны болыпты. Бір мә селеге орай іс қ озғ алғ анда, қ ағ азда аты-жө ні жазылып, қ ұ рық қ а тү седі. Біздің «ә діл» сот жү йесі оны аямайтыны анық еді. Ең кемі 6 жылғ а анық сотталады. Ол депрессияғ а тү судің аз-ақ алдында тұ рды. Жасы 30-дан енді асқ ан жігіт. Алтын асық тай 3 қ ызы мен ақ ылды келіншегі бар. Ө зі тұ ратын шағ ын қ аланың қ ұ рметті азаматы. Ауылының мақ танышы. Ұ жымына абыройлы, сауатты маман. Мына кө лденең қ ырсық оның осынша адал ең бекпен жиғ ан абыройын жойғ алы тұ р.
Біз бірнеше кү н мә н-жайды талқ ылап жү рдік. Ол барынша сабырлы болуғ ы тырысты. Сонда да тү нде дө ң бекшіп шығ атын. Кей-кездері дауысы ө згеріп, қ обалжып отырғ анын білдіріп қ ояды. Мен оны жұ бату ү шін ешқ андай да уағ ыз, насихат айтқ аным жоқ. Себебі, оның ө з басына жетіп артылатын діншілдігі де бар.
Ә лбетте, мұ ндай жағ дайда ә р адамның ө зін сақ тап қ алу инстинкті іске қ осылады. Жұ мысында ә ркім басын аман алып қ алу ү шін жанталасып жатты. Бірін-бірі ұ стап беру, сату, қ ашу бә рі-бә рі болып жатты. Айтайын дегенім ол емес еді. Мә селе – адамның ішкі ә лемінде жү ріп жатқ ан психологиялық процесстері жайлы. Бірде мен оғ ан:

— Сә кен, сағ ан тық ыр таянды. Ерте ме, кеш пе, оперлер сені іздеп жолғ а шығ ады. Уақ ытың ө те тығ ыз. Бұ л АҚ Ш емес. Соттан ә ділдік кү ту – кү лкілі. Шатылғ ан бә ленің қ айғ ысына жұ тылып кетпеудің амалдарын жасайық, — дедім.
— Не ұ сынасыз?
— Мен сағ ан Виктор Франклдың Освенцумнан қ алай тірі шық қ анын айтып берейін.
— Адвокат танысың ыз жоқ па?
— Бар. Бірақ одан қ айран болмас, — дедім. Ол ық ылассыз ғ ана:
— Айтың ыз, — деді.
Мен екі сағ ат концлагердегі тозақ ты суреттеп шық тым. Сө з соң ында:
— Сол адам қ ашан ө лді деп ойлайсың? – дедім.
— Білмедім. Соғ ыстан соң ары кетсе 10-15 жыл жү рген шығ ар.
— Ол 1997 жылы қ айтты. Мен ол кезде ә лі студент екем, — дегенде ол аузы ашылып отырып қ алды.

— Кел енді, жағ дайды таразығ а тартайық. Франкл фашистердің концлагеріне тү сті. Ал сен 21 ғ асырдың тү рмесіне қ амаласың. Освенцумда жұ мысқ а жарамсыз адамды отқ а жағ ады. Нарда ұ йық тайды. Тоғ ыз адамғ а бір кө рпе. Жастық жоқ. Аяқ киім жастанады. Тә улігіне 200 грамм нан. Тү сте 1 мезгіл сылдыр сорпа. Дә рі-дә рмек жоқ. Қ ыста қ алың киім атымен жоқ. Қ ылығ ы жақ паса полицейлер (капо) ө лтіріп сабайды. Тырнағ ының астына ине тығ ады. Адамды атымен емес қ олындағ ы номерімен шақ ырады. Барлық қ ұ жаты тү гел ө ртеледі. Дү ние-мү лкі атам заманда талан-тараж болғ ан. Тұ рғ ан ү йі, қ аласы соғ ыста тү гел жанып кеткен. Барлық туғ ан-туысын ө лтіріп, жағ ып жіберген. Ө зі қ ұ л сияқ ты. Айналасы тау-тау боп ү йіліп жатқ ан ө лік. Ө ле қ алса ешкім жоқ тап жыламайды. Керісінше, жолдастары қ уана-қ уана киімдерін шешіп алады. Тіпті, бә тең кенің бауына дейін қ алдырмайды. Бә рінен де жаманы — олар ө здерінің неше жылғ а қ амалғ анын болжап біле алмайтын. Франкл осындай тозақ тан ө зін ғ ана емес талай достарын аман-есен алып шық ты, — дедім.

— Қ ызық екен, иә, — деп ұ мсына тү сті.

— Енді сенің жағ дайың қ алай болады? Соны ө лшейік. Аты-жө нің сақ талады.

Мү ліктерің тұ ра береді. Дипломың жойылмайды. Жұ мысың ды жалғ астыра аласың. Ә йел бала-шағ аң а тиіспейді. Ауырсаң емдейді. Сабап, қ инамайды. Тамағ ың тоқ. Жеке тө сек (жастығ ымен). Қ алың кө рпе. Қ ұ қ ық тарың тапталса шағ ымдана аласың. Адвокатың артынан барып тұ рады. Ішінде қ осымша кә сіптер оқ ытылады. Кітап оқ ып, білімің ді толық тыруғ а рұ қ сат. Жү ріс-тұ рысың жақ сы болса, мерзімің нен бұ рын амнистияғ а ілігуге болады. Қ ашан қ айтарың ды біліп отырасың. Ең бастысы – мақ сат пен мұ ратың нан кө з жазып қ алмасаң болды. Ө мірге не ү шін келгенің ді ұ мытпасаң, барлық қ иындық ты қ иратып ө те шығ асың.
— Ө мірге не ү шін келіппін? Франкл не дейді?

— Франкл «біз ө мірге айналадағ ы жұ ртты қ уанту ү шін ғ ана келдік. Қ асың дағ ы адамның тү ріне, жынысына, мә ртебесіне, діни сеніміне, ә леуетіне қ арамастан оғ ан шаттық сезім сыйлау ү шін ғ ана туылғ анбыз» дейді. Егер осы тараптан қ арайтын болсақ тү рменің іші не сырты не бә рі бір емес пе? Сен бостандық та жү ргенде де, Ұ лы Мә нге жақ ындау ү шін айналаң а жақ сылық жасап, елге қ уаныш сыйлауың керек болады. Бірақ, біз бостандық та жү ргенде «бала-шағ а қ амы ү шін» деп адамшылық тан аттап кетуге дайын тұ рамыз. Атақ пен қ ызметке таласқ анда мақ сатты тү рде қ иянат жасаймыз. Қ иянат Мә нді жоятын бірінші фактор. Ө мірден Мә н кеткен соң, ү лкен апаттың болмай қ оймайтыны анық. Керісінше, тү рмеде Мә нге ұ мтылуғ а шанс кө п сияқ ты. Оның ү стіне ол жақ та сен сияқ ты қ осақ арасында кетіп қ алғ ан бейкү нә адамдардың кө птігіне еш кү мә нім жоқ. Тіпті мен сағ ан қ ызығ ып отырмын, — дедім қ алжың аралас.
Ол бірінші рет жымиып кү лді. Ары қ арай бұ л тақ ырып терең деген ү стіне терең дей берді. Ол енді шындап ширығ а бастады. «Бә лкім, ә лдеқ андай себеппен сотталмай қ алатын шығ армын» деген далбаса дә меден арылды. Адвокат досым оны алып қ алу ү шін бар ө нерін салды. Оның кінә сіз екенін дә лелдейтін бір қ ұ шақ қ ұ жат та жинады. Бір кү ні адвокат онымен сө йлесіп отырып:
— Сә кен, сенен Франкл шық пайтын сияқ ты, — деді.

— Неге? – деді Сә кен селк ете қ алып.

— Себебі, мен істі сындыратын сияқ тымын. Сені соттауғ а еш негіз жоқ. Бә рін былық тырғ ан басшыларың ұ сталу керек. Егер сені алып шық сам, логотерапиямен айналыса алмайсың, - деп ә зілдеді.
— Қ ап-ай. Ө зімді ә бден дайындап, Франкл сезініп жү р едім. Сіз менің жоспарымды бұ затын болдың ыз, — дегенде, кү лмеген адам қ алмады.
Оның қ айғ ыны жең генін сол сә тте анық байқ адым. Ол кез-келген жағ дайғ а «келсең кел» деп нық отырды. Мен бә рібір кү штінің арты диірмен тартатынын білдім. Солай болды да. Адвокат арамтер боп қ ала берді.
Кө п ұ замай оны алып кетті. Бір кездері дастархандас болғ ан, бірге жү рген жора-жолдастары оны тезірек ұ стап беруге барын салып бақ ты (қ ұ дай алдында ө здері жауап берер). Жыламағ ан адам қ алмады. Бір жыл тергеуде жатты. 2013-тің ақ панында ү кім оқ ылатын кү ні сотына бардым. Кісенмен жетектелген ү ш жігітті залғ а ә кеп қ амады. Мен де қ арап тұ рдым. Соттың оғ ан тура қ арауғ а жү зі шыдамады. Мағ ан керісінше сот Сә кенді емес, Сә кен оны соттап жатқ андай ә сер қ алдырды. Себебі, сот та Сә кеннің жазық сыз сотталып жатқ анын жақ сы біліп тұ рды. Сот ә йел басын кө термеген кү йі ү кімді асығ ыс оқ ып шық ты да:
— Сә кен, қ арағ ым ренжіме. Сағ ан бұ дан тө мен бере алмаймын. Біздің жұ мысты білесің ғ ой… Азаматсың. Мені де тү сінесей..., — деді жалынышты хә лде.
— Иә, иә, уайымдамаң ыз апай. Бә рін байқ ап, сезіп отырмын. Сізге ренжитін жө нім жоқ, — деді.

— Ой айналайын, тү сінгенің е рахмет. Тезірек босанып шығ уғ а тырыс. Мақ ұ л ма?
— Иә, ә лбетте. Ол жағ ына қ ам жемең із, — деді Сә кен ең сесін тү сірмеген кү йде.
Сол кезде байқ ағ аным, сот Сә кенді соттағ анымен, соттың ішкі дү ниесінде оның ө зін ары соттап жатты. Ақ талуғ а сылтау таппай, далбасалап оны жұ батқ ан болды. Ал, біздің жігіт жігерін мұ қ алтпады. Бұ рынғ ыдай ү рейі де жоқ. Себебі, ары таза. Ө мірден мағ ына алып, Ұ лы Мә нге жақ ындауты мең геріп алғ ан еді. Осы жерде мен бір нә рсені аң ғ ардым.

Алғ ашқ ыда Сә кеннің арман-мұ раты шаблондардан шық пайтын стандартты болатын. Бала-шағ аның жанында болу, жұ мыста абыройлы жү ру, ә йелімен тату-тә тті ғ ұ мыр кешу дегендей. Сол кезде тосыннан келген апат оның ө мірлік мақ сат-мұ ратын жаншып жібегендей болды. Кө кірегіндегі мақ сат-мұ раты ө згере алмай, алдында кү тіп тұ рғ ан тү рменің бө лмесімен біріге алмай тоқ ырап тұ рды. Кейін, Виктор Франклдың логотерапиясын оқ ып, ө мірдің мә нін басқ аша тү сінгенде, оның арман-мақ саты айқ ындалып, ұ лғ айып шығ а келді. Ол енді қ ай жерде болса да шабытпен ө мір сү руге дайын еді.

— Туыстарың мен қ ол берісіп қ оштасуғ а рұ қ сат, — деді сот. Кезек кезек қ оштасып жаттық.
— Ал, давай, Сә ке, 8 жылдан соң кө ріскенше, — деп алақ анымды сарт еткізді.
— Нұ рланып кетіпсің ғ ой, Смысл таптың ба? – дедім ә зілдеп.
— Иә, кеше душқ а тү сіп алғ анмын, — деді кү ліп. Сә кенмен солай қ оштастым.
Сосын оларды алып кетті. 2013 жылдың жазында ораза айтпен қ ұ ттық тап телефон соқ ты. Даусы ө те сергек. Ол бейне бір курортта демалып жатқ ан адам сияқ ты қ алжың дап мені ә бден кү лдірді.

— Логотерапия қ алай боп жатыр? – дедім.

— Керемет! Қ асымдағ ы жігіттердің миларына операция жасап шық тым (бұ л Франклдың «Сказать жизни ДА» кітабында жиі қ олданатын сө з тіркесі). Бә рін ө мірге қ ұ штар етіп жатырмын. Риза. Мұ нда кітап оқ имын деген адамғ а басшылық оң кө збен қ арайды. Тегін ү йрететін кә сіптерін тү гел ү йреніп алуғ а жігіттерді ү гіттеп кө ндірдім. Сабақ тан қ алмаймыз. Кеше апайымыз:

— Сендер ө зі сотталғ ан адамсың дар ма ә лде студентсің дер ме? — деп таң қ алды. Мұ нда бір жігіт тіпті мектепті де бітірмеген екен. Ол қ азір: «Ой жақ сы болды. Сені Қ ұ дай кезіктірді. Сенің арқ аң да аттестат алып шығ атын болдым, — деп, тура бір диплом алатын адам сияқ ты қ уанып жү р. Сенетіндер ораза ұ стадық. Ұ лы Мә нге ұ мтылу тоқ таусыз жү ріп жатыр. Қ ұ да да риза, қ ұ дағ и да риза! — деді.
Содан кейін, жарты жыл тым-тырыс жоғ алды. 2014 жылдың қ аң тарында шетелге оқ уғ а аттанғ алы жатқ анмын. Телефон шыр ете қ алды. Даусынан бірден таныдым. Шаттық қ а толы даусы сол кү йі ө згермеген. Саң қ ылдап тұ р. Жағ дай сұ расып болғ ан соң:

— Ал, айта бер бұ йымтайың ды, — дедім.

— Кітап керек.

— Қ андай? – дедім. Ол сатырлатып біраз кітаптың тізімін берді. Кө бі логотерапияғ а қ атысты. Ішінде ағ ылшынша сө здіктер де жү р.
— Сө здіктің не керегі бар? – дедім.

— Не керегі бар несі? Шық қ анша тіл ү йреніп шығ амыз. Оғ ан дейін ағ ылшынғ а деген сұ раныс ө сіп те қ алар. (Ү йде жү ргенде шеттілінің негізін біраз оқ ытып жібергенмін)
-Басқ а не жаң алық?
-Жаң алық сол. Кеше тү рменің басшысы шақ ырды. Сә кен, сені басқ а жақ қ а ауыстыру туралы нұ сқ ау келген. Бірақ, мен барымды салып сені алып қ алдым. Себебі, сен кетсең мына жерде діншілдік тағ ы да кү шейеді. Бұ рындары бә рі мұ нда келген соң жаппай дінге ұ рынатын. Алақ андай аулада 40 қ ауым боп отырғ аны бір-бірімен қ ырқ ысып. Шеттерінен фанат. Байқ аймын, сенің сө зің басқ а сияқ ты. Сағ ан ұ йығ анның бә рі оқ уғ а ден қ оя бастады. Кімнің -кім екенін біз де білеміз. Қ ысқ асы, дос болайық, — деді. Тү рменің бастығ ы риза. Оны да шаттық қ а бө леп, сол арқ ылы Ұ лы Мә нге тағ ы да бір табан жақ ындай тү стім, — деді.

Лондонғ а кетерден бір кү н бұ рын поштағ а барып тапқ ан кітаптарымды салдым. Ақ пан айында ол келіншегіме хабарласып:

— Рахмет! Бә рін алдым, — деп алғ ыс айтыпты.