 |
ТаҚырып 2. 1. ЖалпаҚ ҚҰрттар типі (platthelminthes). СорҒыштар класы (trematoda). СорҒыштар-адам паразиттері.
|
|
|
|
ТАҚ ЫРЫП 2. 1. ЖАЛПАҚ Қ Ұ РТТАР ТИПІ (PLATTHELMINTHES). СОРҒ ЫШТАР КЛАСЫ (TREMATODA). СОРҒ ЫШТАР-АДАМ ПАРАЗИТТЕРІ.
Паразиттік қ ұ рттар арасында сорғ ыштар маң ызды орын алады адам жә не ү й жануарлар трематодозаларын қ оздырушы. Дү ние жү зінде 200млн-дай адам тек қ ан сорғ ышымен жұ қ тырылғ ан.
Қ азақ станда кө п таралғ ан қ ұ рттардың бірі сібір сорғ ышы. Описторхоз табиғ и-ошақ ты қ асиетке ие. Табиғ и-ошақ ты описторхоз солтү стік аймақ та жиі кездеседі, бұ л аймақ та жұ қ тырылу 10% қ ұ райды.
Адамның сорғ ыштармен жұ қ тыру жолы, дамуы дә рігерлер ү шін диагностикада жә не емдеу, алдын алу ү шін ө те маң ызды.
Жалпақ қ ұ рттар типі ұ йымдасуының жалпы сипаттамасы.
Жалпақ қ ұ рттар типіне мына қ асиеттер тә н:
1. Ү шқ абаттылық - туылғ ан кезінде дамуына 3 жапырақ ша-эктодема, мезодерма, энтодермалар.
2. Дене жабындысы тері бұ лшық етті қ абық.
3. Дене қ уысы ішкі бө лімі паренхемамен толтырылғ ан.
4. Билатериалды симметриалды дене
5. Денесі дорзо-вентральді бағ ытқ а оратылғ ан.
6. Асқ орыту, жыныс, жү йке жү йелері кө рсетілген.
Сорғ ыштар класы (Trematoda)
Сорғ ыштардың 3000-ғ а жуық тү рі белгілі.
Сорғ ыш қ ұ рттар кө лемі кішкентай, бө лшектенбеген, жапырақ тә різді денесі бар, сырты кері бұ лшық етті жамылғ ыменн қ апталғ ан.
1. Ауыз сорғ ышы
2. Қ ұ рсақ сорғ ышы бекінуге арналғ ан.
Дене қ абы-тері бұ лшық етті қ абық, сыртқ ы қ апшық - тегумент жә не жұ қ а бұ лшық ет сақ иналы жә не ұ зын қ иғ аш бұ лшық ет талшық тары бар.
|
|
|
Асқ орыту жү йесі-туйық талғ ан ауыз қ уысынан, жұ нқ ыншақ тан, ө ң ештен жә не 2 бұ тақ ты соқ ыр аяқ талғ ан соқ ыр ішектен тұ рады.
Жү йке жү йесі- ганглиозды жә не жұ тқ ыншақ аймағ ында жү йке сақ инасы бар, 6 бағ аналы жү йкесі бар. Соның ішінде екі бү йірі жақ сы дамығ ан.
Бө лінуші жү йесі- протонефриальді тү рде. Жұ лдызтә різді жасушалар- терминальді жасушалар арқ ылы протонефриалалар паринхима тү рінде басталады. Олар кө птеген жұ мыр қ ұ рттармен байланысқ ан жә не орталық штрақ қ а біріктірілген. Олар дененің ортаң ғ ы сызығ ы бойынша орналасып, бө ліну тесігімен аяқ талады.
Жыныс жү йесі. Сорғ ыштардың кө бісі – гермафродиттер, қ ансорғ ыштардың жыныстық жү йесі ә р тү рлі.
Аталық жыныс жү йесі қ ос ұ рық тан, екі ұ рық ө ткізгіштен, ұ рық шығ арушы каналдан жә не капулятивті мү ше –циррустан тұ рады.
Аналық жынсы жү йесі жұ мыртқ адан, жұ мыртқ аның қ орек қ абығ ын қ алыптастыратын саруыздан, ұ рық қ абылдағ ыштан, ұ рық сұ йық тығ ын сақ тайтын Мелис дискісінен, жұ мыртқ а қ абық шасының пайда болуына қ атысады. Сонымен қ атар жұ мыртқ аның , жатырдың тұ қ ымданатын жә не пайда болатын жерінде орталық камера жә не оотиптің пайда болуы кө рінеді. Ол жерде жұ мыртқ а тесік арқ ылы шығ арылады. Тұ қ ымдану кө бінесе тоғ ыспалы.
Тіршілік циклы. Барлық сорғ ыштар – биолгельминттер. Даму циклы бір немесе екі аралық қ ожайынның қ атысуымен жү реді. Бірінші аралық қ ожайыны ә рқ ашан моллюск, екіншісі буынаяқ тылылар немесе балық тар.
|
|
|
Адамғ а жұ ғ у жолы дернә сілі сумен бірге тү седі. Қ ансорғ ыштың жұ мыртқ асы тері арқ ылы активті тү рде енеді.
1. Faciola hepatica- бауыр сорғ ышы- фасциоланың қ оздырғ ышы болып табылады.
Локализациясы . Фасциола бауырдың ет жолдарында, ет кө піршігінде, ұ йқ ы безінде жә не басқ а да ағ заларда ө мір сү реді.
Географиялық таралуы. Адамда ә р жерде, бірақ сирек кездеседі. Жиі улы шө птерде кездеседі.
Морфологиясы. Фасциоланың маритасы 3-5 см ұ зындық қ а жетеді. Дененің алдың ғ ы бө лігінде тарамақ талғ ан жатыр, жатырдан кейін жұ мыртқ а, дененің жанында – кө птеген сарыуыздар, ортаң ғ ы бө лігін ұ рық тар алады.
.
Сурет 11. Бауырсорғ ышы.
1-Ауыздың сорғ ышы, 2-жұ тқ ыншық, 3-ішек, 4-жатыр тесігі, 5-цирус, 6-қ ұ рсақ сорғ ышы, 7-жаты, 8-жұ тқ ыншық, 9-сарыуыз, 10-ө т талдары, 11-оотип, 12-қ ұ рық тар, 13-ұ рық жолдары.
Тіршілік циклі. Фасциола дамуында қ ожайын ауыстырады – биогельминт. Дамуы моллюскалардың қ атысуымен жү реді – (Galba Truncatula)ші аралық қ ожайын жоқ. Адам су арқ ылы жұ қ тырады. Соң ғ ы қ ожайын жұ мыртқ аны фекалимен шығ арып, одансуғ а тү сіп ө мірін жалғ астырады. Жұ мыртқ адан личинка мирацидий шығ ады. Ол кірпікшелермен қ апталғ ан суда жақ сы жү зуге кө мектеседі. Жү йке ганглийі бар, жарық сезгіш жү йесі жә не зародеш жасушасы бар. Алдың ғ ы бө лігінде без орналасқ ан, ол арнайы фермент бө ліп, аралық қ ожайынның тінін ерітіп жібереді. Моллюска денесінде мирацидий бауырғ а тү седі де келесі спороцистағ а айналып, кө беюге мү мкіндік береді. Пайда болғ ан жасушадан партоногенетикалық дамып жаң а личинка – редии пайда болады.
Спороциста узіледі, редии шығ ады, алайда моллюска денесін тастамайды. Оларда ауыз, жұ тқ ыншақ, асқ орыту жү йесі жә не жаң а ұ рпақ шығ атын тесік болады, ол редидан пайда болғ ан (церкариден) олар марита секілді мускулды қ ұ йрық қ а не суда қ озғ алуғ а арналғ ан.
|
|
|
Церкарии моллюска денесін тастап, ө сімдіктің сабағ ына жабысады да қ абық шамен қ апталғ ан адолескариге айналады. Адолескариді жұ тқ анда, қ абық ша еріп, паразит бауырғ а еніп, маритағ а айналады.
Патогендік маң ызы. Фасциола қ ожайын ағ засына механикалық ә сер береді. Ө мірлік азық токсикалық болып жә не аллергиялық ә сер береді.
Жасушалар эритроцитпен қ оректенуі, лейкоцит эпителий ө т ө т жолдарында қ оректенеді. Интенсивті инвазия кезінде бауыр циррозы пайда болуы мү мкін.
Лабораториялық диагностикасы. Жұ мыртқ аны адам фекалиінен табады. Жұ мыртқ а тағ ам арқ ылы фасциолезді жануарларды пайдаланғ ан кезде анық талуы мү мкін, сондық тан да фасциолезге зерттеген кезде рационнан ондай тағ амдарды алып тастау керек.
Профилактика жә не гигиена – ішкі жә не фильтрацияланбағ ан суды қ олданбау. Кө кө ністерді жуып жеу.
Қ оғ амдық профилактика ірі қ ара малды жұ қ тырылғ ан су мен шө птен сақ тау. Санитарлы-ағ артушылық жұ мыстар.
2. Opisterchis fclineus – мысық сорғ ыш немесе сібір сорғ ышы – описторхоз қ оздырғ ышы. Ауруды К. Н. Виноградов 1891 жылы Сібірде сипаттады.
Шоғ ырлануы. Бауырда, ө т жолында, ұ йқ ы безінде, мысық, ит жә не тағ ы да басқ а жабайы аң дарда шика балық ты жейтін жануарларда кездеседі.
Географиялық таралуы. Описторхоз ошағ ы Обь-Ертіс бассейнінде кездеседі, жұ қ тыру 90-100%. Прибалтикада, Камы, Волга, Днепр жә не Днестр бассейндерінде кездеседі. Қ азақ станда да описторхоз ошақ тары кездескен.
Морфологиялық ерекшелігі. Жапырақ формалы, 4-13мм ұ зындығ ы ортаң ғ ы бө лігінде бұ ақ талғ ан жатыр орналасқ ан, жатырды қ оршап дө ң гелек аналық орналасқ ан. Артқ ы бө лігінде екі табан тә різдес аталық орналасқ ан.
|
|
|
Тіршілік циклі. Описторхоздың дамуы моллюскалардың жә не карп балығ ының қ атысуымен жү реді. Адамдар жұ қ тырылғ ан балық тардың личинкаларымен тамақ танғ анда жұ қ тырады.
Сурет12. солтү стік сорғ ыштың ө мірлік циклі.
Сорғ ыштың ақ ырғ ы қ ожайыны адам жә не сү тқ оректілер болады.
Жыныстың жетілген тү рі – марита, сыртқ ы ортағ а фекалиді қ ожайынымен бірге бө лініп, жұ мыртқ а бө леді. Жұ мыртқ а жетілген личинка –мирацидийден тү рады. Жұ мыртқ аның ә рі қ арай жетілуі ү шін тұ щы суғ а тү суі жә не жұ тылғ ан бірігнші аралық қ ожайыны моллюска болуы керек. Онда мирацидий жұ мыртқ адан шығ ады, бауырғ а кіріп, спороцистағ а айналады. Спороцистада яғ ни партеногенетикалық ұ рық жасушасында жаң а личинкалардың – редилердің дамуы, ал оның ішінде – церкаридің дамуы. Церкарий моллюсканы тастайды да, суғ а шығ ып белсенді балық тың денесіне енеді немесе оны жұ тынып алады. Ары қ арай церкарий балық тың тері асты жасушасына сосын бұ лшық етіне енеді.
Церкарий екі қ абық пен қ апталады: гиалиндік, яғ ни олар паразит арқ ылы пайда болады жә не дә некер тіндік – ол қ ожайынның тіндері арқ ылы дамиды. Сорғ ыштардың бұ л дернә сіл сатысы метацеркарий деп аталады. Ақ ырғ ы қ ожайыны, мысалы адам балық ты жегенде (шикі, жартылай шикі) метацеркарилер асқ азанда, ащы ішекте сыртқ ы қ абығ ы босатылады, бауырғ а ө т қ абығ ына енеді жә не жыныстық жетіледі – маритағ а айналады.
Сонымен Сібір сорғ ышының инвазиялық сатылары жұ мыртқ а бірінші аралық қ ожайыны (моллюска), церкарий – екінші аралық қ ожайыны ү шін жә не метацеркарий – ақ ырғ ы иесі ү шін (адам, жануарлар).
Патогенді маң ызы. Описторхоз – жоғ ары инвазия кезінде ө лімге алып келетін ө те ауыр ауру. Адам бауырында 25 мың ғ а жуық паразит анық талғ ан. Паразиттердің жиналуы ө ттің ұ юына, асқ орыту процестерінің бұ зылуына, бауыр циррозының дамуына алып келеді.
Лабораториялық диагностика. Фекалия мен дуаденальды сұ йық тық та жұ мыртқ аларының табылуы. Дуаденальды зондирлеу нә тижесінде жыныстық паразиттер анық талды. Жұ мыртқ алары сарғ ыш тү сті, сопақ ша формалы, ұ зындығ ы 26-30 мкм, алдың ғ ы ұ шында қ ақ пақ шасы бар.
|
|
|
Профилактикасы. Термиялық ө ң деуден дұ рыс ө ткен балық ты қ олдану.
3. Dicrocelium lanceatum – ланцеттә різді сорғ ыш – дикроцелиоз қ оздырғ ышы.
Орналасуы. Ірі жә не ұ сақ ірі қ ара малдың жә не басқ а жануарлардың, кейде адамдардың бауырында паразиттік тіршілік етеді.
Географиялық таралуы. Барлық жерлерде.
Морфологиясы. Денесінің формасы ланцет тә різді, ұ зындығ ы 10 мм. Морфологиясы Сіібір сорғ ышына ұ қ сас, бірақ жыныс жү йесінің компоненттерінің орналасуымен ерекшеленеді: ұ рық тары дө ң гелек жә не денесінің алдың ғ ы бө лімінде орналасқ ан, жатыры жақ сы дамығ ан. Аналық безі ұ рық безінің артқ ы жағ ында орналасқ ан, ө т қ абы 2 бү йірінде орналасқ ан. Ішектері бұ тақ танбағ ан 2 ө зектен тұ рады.
Тіршілік циклы. Екі аралық иелерінің ауысуы арқ ылы дамиды: 1-ші – жер ү стіндегі моллюска, 2-ші – қ ұ мырсқ а. Ақ ырғ ы иесінен сыртқ ы ортағ а сарғ ыш жұ мыртқ алары дамығ ан дернә сілдері – мирацидимен бірге тү седі. Ә рі қ арай даму ү шін жұ мыртқ аны Zebrina, Helizela тұ қ ымдасына жататын моллюскалар жұ туы тиіс. Мирацидий бауыр ішіне еніп спороцистағ а айналады. Оның ішінде церкарилер дамиды. Олар спороцисталардан шығ ып ө кпеге енеді жә не инцистирленіп сыртқ ы ортағ а шырышпен бірге бө лінеді. Егер церкорилер 2-ші аралық иесі Formika ына жататын қ ұ мырсқ ағ а тү ссе, онда церкорилер метацеркорилерге дамиды, яғ ни ақ ырғ ы иесі ү шін инвазиялы сатысына дамиды. Адам жә не жануарлар инвазирленген қ ұ мырсқ аны кездейсоқ жұ тқ анда жұ қ тырады.
Патогендік маң ызы. Фасциолезге ұ қ сас.
Лабораториялық диагностика. Фекалиярда паразит жұ мыртқ аларының табылуы. Жұ мыртқ алары сарғ ыш қ оң ыр, сопақ ша формалы, ө лшемі 45 мкм дейін, қ абық шасы болады.
Профилактикасы. Жеке тағ амғ а қ ұ мырсқ алардың тү спеуін қ адағ алау. Жалпы ірі қ ара малдардың дегельминтациясы жә не жайылымдардың санитарлы қ орғ алуы.
4. Paragonimus westermani – ө кпе сорғ ышы- парагонимоздың қ оздырғ ышы.
Шоғ ырлануы -жеміспен қ оректенетін жануарлар мен шошқ алардың жә не адамдардың ө кпесінде.
Географиялық таралуы. Парагонимоз-Шығ ыс Азия елдерінде табиғ и ошақ ауруы.
Морфологиясы. Денесінің пішіні жұ мыртқ а тә різдес, тікенектермен қ апталғ ан, ұ зындығ ы 12 мм. Ішкі қ ұ рылысы –сорғ ыштарғ а ұ қ сас.
Тіршілік циклі. Ақ ырғ ы иесінің қ ақ ырығ ымен немесе нә жісімен парагонимустың жұ мыртқ алары суғ а тү седі. Ә рі қ арай дамуы суда ө теді. Екі аралық иесін ауыстыра отырып дамиды. Бірінші аралық иесі-тұ щы су моллюскалары; екіншісі-тұ щы су шаяндары жә не крабтар. Адамғ а шикі немесе шала пісірілген шаяндар мен крабтардан жұ ғ ады.
Патогендік маң ызы. Парагонимоздың белгілері туберкулездың сипаттамасына ұ қ сас. Паразит қ ұ рттың жұ мыртқ алары бар қ оң ырқ ай қ ақ ырық. Паразит қ ұ рттың жұ мыртқ алары қ анмен барлық мү шелерге жеткізіледі, ә сіресе мидағ ы жұ мыртқ алар ө те қ ауіпті.
Ө кпе сорғ ышы (Paragonimus westermani):
1. Ауыз сорғ ышы
2. Жұ тқ ыншақ
3. Ішек
4. Жү йке бағ анасы
5. Жатыр
6. Қ ұ рсақ сорғ ышы
7. Аналық жыныс безі
8. Мелис денешігі
9. Ұ рық шығ аратын канал
10. Аталық жыныс безі
11. Зә р шығ ару каналы
12. Сарыуыз
Зертханалық диагностика. Қ ақ ырық тан жұ мыртқ аларды анық тау.
Жұ мыртқ алары ірі, сопақ ша келген тү сі қ ызыл-қ оң ырқ ай, ұ зындығ ы 0, 1 мм.
Профилактикасы. Шикі немесе шала піскен шаяндарды немесе крабтарды жемеу, тұ рғ ындар арасында санитарлық ағ арту жұ мыстарын жү ргізу.
5. Schistosoma -қ ан сорғ ыш-шистозомоз қ оздырғ ышы.
Шоғ ырлануы. Шистосомалар қ ан тамырларында тіршілік етеді, ә детте зә р шығ ару жү йесі мен қ ұ рсақ қ уысының кө ктамырында.
Географиялық таралуы. Шистосомалар тропикалық жә не субтропикалық климатты елдерде Африкада, Азияда жә не Латын Америкасында кең таралғ ан.
Морфологиясы. Қ ан сорғ ыштар – дара жынысты. Жыныстық жетілгенге дейін (6 айғ а дейін) бір-бірімен қ осылады. Аталығ ы аналығ ына қ арағ анда денесі қ ысқ а жә не жалпақ (10-15 мм), аналығ ы (20 мм). Аталық тың қ ұ рсақ жағ ында - гинекофорлық канал бар, онда аналық орналасқ ан.
Тіршілік циклі. Шистосомалардың ақ ырғ ы иесі адамдар жә не сү тқ оректілер. Аралық иесі – ә р тү рлі ұ лулар, моллюскалар. Суғ а тү скен жұ мыртқ алардан мирацидии шығ ады, олар молюсканың денесіне енеді, моллюсканың денесінде спороциста жә не церкарии кезең дерінен ө теді. Церкарийлер шаяндар немесе крабтарғ а еніп метацеркарийге айналады. Адамғ а шикі немесе шала піскен шаяндар мен крабтардан метацеркарийлер жұ ғ ады. Парагонимустар ішектен қ ұ рсақ қ уысына ө тіп, одан кө к ет арқ ылы плеврағ а жә не ө кпеге ө теді.
Церкарии адамның денесіне тері арқ ылы шомылғ анда, сумен жұ мыс істегенде, кү ріш ө сіретін алқ аптарда жә не ө зендер мен кө лдерден су ішкенде жұ ғ ады. Теріде олар- бө ртпе, аллергия тү рінде церкариоздарды тудырады. Тері арқ ылы церкариилер қ анғ а ө теді, ә рі қ арай олар жү рекке, ө кпеге, ас қ орыту жә не зә р шығ ару мү шелеріне миграцияланып жыныстық жетіледі.
|
|
|
