 |
5. Ланцет тәрізді сорғыш
|
|
|
|
5. Ланцет тә різді сорғ ыш
Препаратты қ арау. Ө лшемдері 1-2 см. Солтү стік сорғ ыштан негізгі аырмашылығ ы жыныс жү йесінің орналасуы. Ауыз сорғ ышы (1), іш сорғ ышы (2), онда екі ұ рық орналасқ ан (3), жыныс безі (4), ұ рық қ абылдаушы (5). Жатыр (6) дененің артқ ы бө лігінде орналасқ ан. Желтошниктер жайпақ.
6. Трематодтардың жұ мыртқ алары
Тө рт ұ қ састығ ы бар – қ анаттарының болуы. Кө лемі бойынша негізгі ерекшеліктері: 120-145 мм – фасциола, 40-45 мм – дикроцелиі, 26-30 мм – описторх.
F. hepatica D. Lanceatum O. felineus
ЗАДАНИЕ 3. Сорғ ыштар тү рлерінің ерекшеліктерін кө рсет.
| Показатели | F. Hepatica | D. lanceatum | O. felineus |
| 1. Ө мір сү ру формасы | |||
| 2. Ішкі мү шелердің орналасуы | |||
| 3. Инвазионды стадиясы | |||
| 4. Соң ғ ы иесі | |||
| 5. Аралық иесі | |||
| 6. Жұ мыртқ а қ ұ рылымы | |||
| 7. Ауру, диагностикасы |
ТАПСЫРМА 4. Третоздар диагностикасы бойынша есептерді шығ ару.
ЕСЕП 1. Описторхозғ а кү дікті болғ анда қ андай материалды (қ ан, қ ақ ырық, нә жіс, зә р, ө т) зерттеу қ ажет?
ЕСЕП 2. Науқ астың нә жісінде фасциолалардың жұ мыртқ алары анық талғ ан. Осы зерттеу жеткілікті ме, диагноз қ оюғ а?
ЕСЕП 3. Науқ астың нә жісінде гелминт жұ мыртқ алары анық талғ ан: ү лкен (130-145 мкм), овалды, сары тү сті. Гелминттің тү рін анық та.
ЕСЕП 4. Науқ ас адамда туберкулез ауруына кү діктенгенде қ ақ ырық анализінде гелминт жұ мыртқ аларына ұ қ сас заттар анық талды. Олар: сары тү сті, овалды, қ ақ пағ ы бар. Қ ақ ырық та гелминт жұ мыртқ алары болу мү мкін бе?
|
|
|
ТАҚ ЫРЫП 2. 2. Таспа қ ұ рттар классы (СESTOIDEA).
Адамда лентец қ ұ рттарының ө кілдері қ ауіпті ивазионды ауруларды сипаттайды. Олар организмге маханикалық, токсикалық ә сер етіп, анемия жә не авитаминоздар шақ ыруы мү мкін. Қ азақ стан территориясында кездеседі. Адамғ а жұ ғ у жолдарын, диагностика принциптерін білу дә рігер ү шін емдеу шараларына ө те қ ажетті болып келеді.
Таспа қ ұ рттар классы (Сestoidea)
Бұ л класс екі отрядқ а бө лінеді: таспа жә не цепендер.
Морфологиялық ерекшеліктері. Барлық таспа қ ұ рттар-эндопаразиттер. Олардың денесі тегіс, лента тә різді жалпақ ұ зын болады. Алдың ғ ы ұ шындағ ы басы сколиксы мойынғ а, одан ә рі проглатидалардан немесе бунақ тардан тұ ратын стробилағ а жалғ асады. Сколиксінде ішек қ абырғ асына бекінуге арналғ ан сорғ ыштары, сорғ ыш саң ылаулары жә не қ армақ шалары болады. Жаң а проглатидалар мойнында пайда болады да, алғ ашқ ы қ алыптасқ ан бунақ тарда артқ а ығ ыстырады.
Тері жамылғ ысы. Денесі тері-бұ лшық ет қ апшығ ымен қ апталғ ан, тегументтің астында сақ ина тә різді ұ зын салалы жә не диагнольдық бұ лшық ет қ абаттары орналасқ ан. Таспа қ ұ рттардың тегументтері иесінің ішегінде қ орытылудан қ орғ айтын антипротеолиттік ферменттер бө леді.
Ас қ орыту жү йесі болмайды. Таспа қ ұ рттар, иесінің қ ортылғ ан сұ йық асымен қ оршалғ ан болғ андық тан, асты бү кіл денесімен осмостық жолмен сің іреді.
|
|
|
Жү йке жү йесі ганглионозды-бағ аналы, бастың жү йке ө рнек тү йіндерінен 10 нерв бағ аналары тарайды, ең ірісі-бү йірлік.
Зә р шығ ару жү йесі протонефридиялық жү йемен атқ арылады. Екі негізгі зә р шығ ару каналы бар, олар латериальды орналасқ ан.
Жыныс жү йесі Цестодалар –гермафродиттер. Аталық жыныс жү йесінде аталық без 3-100 дейін болады. Таспа қ ұ рттардың аналық жыныс жү йесі сорғ ыштардыкіне ұ қ сас. Ерекшелігі қ ынап пен жатыр бө лек орналасқ ан. Жыныс жү йесінің дамуына байланысты бунақ тар ерекшеленеді. Мойнындағ ы проглатидаларда жыныс жү йесі мү лдем болмайды. Бунақ тар ұ зарғ ан сайын аталық жыныс жү йесі кейін аналық жыныс жү йесі пайда болады. Жетілген гермофродиттік проглаттидалар қ ұ рттың ортаң ғ ы бө лігінде орналасады. Ә рбір проглатидада аналық безі, сарыуыз безі, қ ынабы, оотип, цирруспен аяқ талғ ан ұ рық жү ретін каналы болады. Жетілген бунақ тарда жатыр болады. Қ ұ рттың тү рін ажыратуда жатырдың қ ұ рылыс ерекшеліктерінің маң ызы зор. Енді таспа қ ұ рттардың жатыры ашық, жыныс тесігінен жұ мыртқ алар сыртқ а шығ ады. Цепендердің жатыры тұ йық талғ ан, жұ мыртқ а бунақ тармен бірге сыртқ ы ортағ а шығ ады. Жұ мыртқ а ішінде алты қ армақ шалы-онкосфера жетіледі.
Тіршілік циклі. Цистодалар – биогельмиттер. Ақ ырғ ы иесінің ағ засында жыныстық жетілген даралар дамиды, аралық иесінің ағ засында личинкағ а финнағ а айналады. Финнаның морфологиясы ә р тү рге байланысты тү рліше болады.
Цистицерк -сұ йық тық қ а толы кө піршік ішіндегі басында сорғ ыштары жә не қ армақ шалары бар личинка.
Ценур- бү гілген бірнеше басы бар кө піршік.
Цистицеркоид- сұ йық қ а толы кө піршіктің алдың ғ ы ұ шы ісінген бө лігінде бү гілген басы, ал артқ ы ұ шында қ ұ йрық шасы бар личинка.
Эхинококк -ұ сақ кө піршіктері бар ү лкен аналық кө піршік.
Плероцеркоид- денесінің алдың ғ ы ұ шында сорғ ыш саң ылаулары бар қ ұ рт тә різді личинка.
|
|
|
Ақ ырғ ы иесі финнаны жұ ту арқ ылы ауруды жұ қ тырады. Иесінің ішегінде жыныстық жетілген формасы дамиды, ас қ орыту ферментінің ә серінен кө піршіктен личинканың басы шығ ады да, ішек қ абырғ асына бекиді. Моиынынан бунаақ тар ө се бастайды. Аралық иесі онкосфераны жұ тқ ан кезде жұ қ тырады, кейін ол финнағ а айналады.
1. Шошқ а немесе қ арулы цепен (Тaenia solium)- тениоздың қ оздырғ ышы.
Шоғ ырлануы – ересек қ ұ рт стадиясы адамның ішегінде, ал финналары аралық иесінің ұ лпаларында тіршілік етеді.
Географиялық таралуы - барлық жерде
Морфологиялық ерекшелігі. Жыныстық жетілген шошқ а цепенінің ұ зындығ ы 2-3 м жетеді. Сколексінде сорғ ыштары мен қ армақ шалары болады.
15 сурет. Шошқ а цепені (Taenia solium)
Гермафродитті бунақ та (12 б суретте) жыныс безі ү ш бө лікті (1), желточниктер 2 бө лікті (2), оотипі (3), жатыры тү тікті (4). Аталық жыныс жү йесі бірнеше жү з ұ рық тү тігінен тұ рады (5), цирруспен аяқ талатын қ осымша мү шемен (7) қ ыртысты ұ рық шығ ару каналынан (6) тұ рады.
Дамығ ан бунақ та жатыры бұ талы, 7-12 бү йір бұ талары бар. Жұ мыртқ аларында алтыілмекті онкосфералары бар.
Ө мірлік циклы. Соң ғ ы иесі – адам, аралық иесі – шошқ а, кейде адам. Адам нә жісімен бунақ тар 5-6 топ болып бө лінеді. Кепкен кезде олардың қ абаты кеуіп, жарылады, жұ мыртқ алары сыртқ ы ортада жайылады. Шошқ амен жұ тылғ ан жұ мыртқ алардан асқ азанда онкосфералары шығ ып, қ ан тамырлары арқ ылы бұ лшық етке енеді. 2 айдан кейін олар финналарғ а айналады – цистицерктер. Цистицерктер кү ріш тә різді шошқ а етінде жай кө збен кө рінеді.
Адам зақ ымдануы шошқ а етін толық пісірмей немесе шикідей жегенде болады. Асқ орыту соктары ә серінен цистицерктің басы шығ ады, мойнынан проглотиттер жұ птанып шығ ады. Сосын олар 2-3 айдан кейін жынысы жетілген стадияғ а ө теді.
|
|
|
Адам байқ аусыз онкосфераларды жұ тып қ ойғ анда аралық иесі болуы мү мкін немесе тениозбен ауыратын ауру адам қ ұ су кезінде ересек бунақ тардың асқ азанғ а тү суі. Онкосфералар қ ан арқ ылы таралып, кө здің, мидың, бауырдың, ө кпенің, бұ лшық еттің тіндерінде цистицерколарды тү зуі мү мкін-бұ л цистицеркозғ а алып келеді.
Патогендік маң ызы. Тениоз кезінде ас қ орыту процесінің бұ зылуы, қ ан аздық, жалпы ә лсіздік байқ алады. Тениоз кезінде соқ ырлық қ а немесе ө лім-жетімге ә келетін аутоинвазия қ ауіп тудырады.
Зертханалық диагностика. Тениоз кезінде адам нә тижесінде ересек проглаттидтердің табылуы, цистициркоид кезінде иммунологиялық сынақ тың қ ойылуы жә не ренгенологиялық тексерілулердің жү ргізілуі.
Профилактикасы. Жеке-тағ амғ а шала піскен шошқ а етін қ олданбау, қ оғ амдық елді мекендерде санитарлық шаралар ұ йымдастыру, жануарлармен жұ мыс істейтін жұ мысшыларды тексеру, дү кендер мен қ асапханаларда шошқ а етіне экспертиза жасау.
2. Сиыр немесе қ арусыз цепень (Taeniarhynchus saginatus) – тениаринхоз қ оздырғ ышы.
Орналасуы. Адамның ішек жолдарында..
Географиялық таралуы. Барлық аймақ тарда.
Морфологиялық ерекшелігі. Паразиттің ұ зындығ ы 4-7 м. Сколексінде 4 сорғ ышы орналасқ ан, ілмектері болмайды. Гермофродитті бунақ тарда мың ғ а дейін ұ рық кө піршіктері болады, екі бө лікті жұ мыртқ асы, бір бө лікті сары денесі болады. Есейген бунақ тың жатыры тармақ ты жә не бітеу. Ә р бү йірінен шығ атын 17-34 тармағ ы бар. Бұ ндай бунақ тардың жұ мыртқ аларының саны 175 мың ғ а жетеді. Жұ мыртқ алары алты ілмекті жә не қ алың қ абық шалы онкосферасы(ұ рық ) болады, онкосфераның мө лшері 30-0мкм. Бір жыл ішінде цепень 2500-ге жуық проглатида шығ арады.
Тіршілік циклі. Соң ғ ы иесі-адам, аралық иесі - ірі қ ара мал. Жануарлар шө пке немесе басқ а да азық тарғ а тү скен бунақ тарды жегенде жұ қ тырады. Бунақ асқ азандақ орытылғ аннан кейін, онкосфералар сыртқ а шығ ып, қ анғ а тү скеннен кейін финна-цистицеркағ а айналып бұ лшық етте орнығ ады. Тіршілік сақ тап қ алу қ абілеті кө пке дейін сақ талады.
|
|
|
Адамғ а шикі немесе шала піскен сиыр етін жегенде жұ ғ ады. Адам асқ азанында финнадан сорғ ышы шығ ып, ішек қ абырғ асына жабысып дамиды.
Патогендік ә сері - тениозғ а ұ қ сас. Ерекшелігі бунақ тар артқ ы тесіктен белсенді тү рде шығ ып, науқ астың кө ң ілін алаң датады.
Зертханалық диагностикасы. Нә жістен жетілген бунақ тарды табу барысында қ ойылады. Науқ астан цепеннің жұ мыртқ асын артқ ы тесігінің аймағ ындағ ы қ атпарларынан табуғ а болады.
Профилактикасы. Жеке – бас гигиенасы, шикі немесе шала піскен етті жемеу, ет комбинатындағ ы сойылғ ан етті медико-ветеренарлық бақ ылау.
3. Жалпақ таспа қ ұ рт (Diphyllobothrium latum). Кө бінесе адамда кездесетін дифиллоботриоз қ оздырғ ышы.
Орналасуы: адманың аш ішегі
Географиялық таралуы: Дифиллоботриоздың ошақ тары кө бінесе су қ оймаларының маң ында кездеседі.
Морфологиялық ерекшелігі: Ең ірі паразиттің ұ зындығ ы 20 м. дейін жетеді. Сколексінде сорғ ыш саң ылаулары –ботриялар болады, олар паразиттің жабысуына ық пал етеді. Проглатидтердің ені ұ зындығ ына қ арағ анда жалпақ. Жатыры розетка тә різдес, ашық типті. Жатырдың саң ылауы бунақ тың алдың ғ ы жиегінде ашылады. Жұ мыртқ алары жұ мыр, сары-қ оң ыр, бір полюсінде ұ зындығ ы 60-75 мкм қ ақ пақ ша орналасады,.
Тіршілік циклі: Ақ ырғ ы иесі- адам жә не ет қ оректілер (мысық, ит, тү лкі, аю). Биологиялық циклінде 2 аралық иесі болады: біріншісі-циклоп, екіншісі-балық. Паразиттің жұ мыртқ асы нә жіс арқ ылы шығ ады да ә рі қ арай дамуы ү шін суғ а тү суі керек. 3-5 патадан кейін жұ мыртқ адан личинка-корацидий шығ ып, кірпікшелермен жабылады. Карацидий бірінші аралық иесі шаяндардың ішінде кірпікшелерін жоғ алтып, онкосфера тү рінде ұ лпаларғ а еніп, келесі личинка стадиясы- процеркоидқ а айналады. Егер шаянды балық жұ тса, оның бұ лшық етінде процеркоид келесі стадиясы- плероцеркоидқ а айналады. Екінші аралық иесі-алабуғ а, щука, намем, ерш, форель, лосось, судак болуы мү мкін. Егер балық ты жыртқ ыш балық тар жегенде плероцеркоидтар бұ лшық етінде тұ нып- қ оздырғ ының табиғ и резервуары болады. Адамғ а шикі, шала пісірілген балық тың сонымен қ атар жаң а тұ здалғ ан уылдырық тан жұ ғ ады. Тұ здалғ ан, маринатталғ ан термиялық ө ң деу кезінде плероцеркоиды тіршілігін жояды.
Потогендік жері. Ботриялардың қ ысылып олуіне байланысты ішек улпаларда ітің жү рмеуі, дизбактериоз жалпы ағ заның азуы жә не ә лсіздік болуы мү мкін. Қ ұ рт В тобын витаминдердың жетіспеушілігіне байланысты қ аназдық тың зілді тү рін туындатады.
Лабораторлы диагностикасы. Нә сісте лентец қ ұ ртының жұ мыртқ аларын табу.
Профилактикасы. Жеке – термиялық ө ң деуден кейін балық ты тағ амғ а қ олданбау, қ оғ амдық – су қ оймалардың кірленуінен қ орғ ау
|
|
|
