Праца над граматычнай формай слова ў аспекце развіцця маўлення

1. Граматычная форма – моўны сродак, які служыць для выражэння граматычнага  значэння.  Разам  з  тэрмінам  ― граматычная  форма‖ выкарыстоўваецца тэрмін ― словаформа‖. Словаформа – гэта дадзенае слова ў дадзенай граматычнай форме (н-д, у словазлучэннях вышыня стала, сесці за стол ужыты словаформы стала, стол). Граматычная форма можа разглядацца як сінтаксічная і як марфалагічная з’ява. Разгледзім граматычную форму як элемент марфалагічнай сістэмы.

Колькасць і характар словафомаў асобных катэгорый слоў неаднолькавыя, гэта абумоўлена лексіка-граматычнай своеасаблівасцю часцін мовы, іх функцыянальна-сінтаксічным прызначэннем. Матэрыяльным сродкам стварэння словаформаў у сучаснай беларускай мове з’яўляюцца канчаткі, прыстаўкі, суфіксы (граматычныя), постфіксы.

На ўроках марфалогіі ўвага школьнікаў павінна акцэнтавацца на тым, што кожная граматычная форма прызначана для выканання пэўнай сінтаксічнай функцыі ў сказе, а пры вывучэнні граматычных формаў у аспекце развіцця маўлення важнай з’яўляецца ўвага да змястоўнага боку сказа, да граматычных значэнняў словаформаў.

Такім чынам, неабходна ўлічваць асаблівасці значэння граматычных формаў у розных тыпах маўлення ( у аспекце працы па развіцці маўлення) і ступень валодання вучнямі як самім наборам граматычных формаў, так і сэнсавымі магчымасцямі іх.

2. Навыкі ўтварэння і выкарыстання граматычных формаў набываюцца дзецьмі ў працэсе авалодання імі маўленнем. Да моманту паступлення ў школу дзіця, якое яшчэ не навучалася роднай мове, практычна поўнасцю валодае граматычнымі формамі: дзеці ў сваѐ й маўленчай практыцы абсалютна правільна скланяюць, спрагаюць і спалучаюць словы.

Мэтанакіраванае вывучэнне мовы ў школе, і ў прыватнасці граматыкі, выклікае істотныя змены ў маўленчай дзейнасці дзяцей. У інтэлектуальным жыцці дзіцяці маўленне пачынае выступаць у розных варыянтах: усѐ большую ролю адыгрывае пісьмовае маўленне, паступова адбываецца стылістычная дыферэнцыяцыя.

Працэс засваення граматычнага ладу ва ўмовах прымянення мовы ў дзвюх узаемазвязных формах – вуснай і пісьмовай – безумоўна, вельмі складаны.

Набыццю школьнікамі здольнасці ўспрымаць якасці ўзорнага маўлення і крытычных адносін да свайго уласнага маўлення можа спрыяць улік частаты выкарыстання граматычных з’яў, тэндэнцый іх далейшага развіцця ў маўленчай

практыцы вучняў, а таксама ўлік магчымых памылак і недахопаў у выкарыстанні тых ці іншых сродкаў граматыкі.

Назавѐ м тыповыя цяжкасці, з якімі сустракаюцца вучні пры выкарыстанні граматычных формаў:

1. Памылкі ва ўтварэнні: а) формаў множнага ліку назоўнікаў; б) формаў ступеняў параўнання прыметнікаў і прыслоўяў; в) асабовых формаў дзеяслова і формаў ладу; г) формаў дзеепрыметнікаў; д) змяненне слоў тыпу паліто, кіно і г. д.

Прычыны памылак: уплыў дыялектнага і прастамоўнага словазмянення, закон аналогіі.

2. Памылкі, звязаныя з выкарыстаннем формаў у сказе: а) парушэнне правілаў спалучальнасці трывальнных і часавых формаў дзеяслова; б) адсутнасць уліку спалучальных асаблівасцяў слоў і словаформаў; в) злоўжыванне шматлікімі словазлучэннямі з вялікай колькасцю формаў роднага склону (― для вырашэння задачы паспяховай уборкі ўраджаю збожжа... ‖ ) і г. д.

Прычына памылак - няведанне граматычных нормаў.

3. Задачы працы над граматычнай формай слова ў аспекце развіцця маўлення: 1) засваенне вучнямі тых нормаў словазмянення і формаўтварэння, якімі яны не авалодалі на інтуітыўным узроўні (да навучання); 2) узбагачэнне маўлення вучняў разнастайнымі па сэнсавых, экспрэсіўных, функцыянальна- стылістычных магчымасцях граматычнымі формамі.

Зместам працы над граматычнай формай слова ў аспекце развіцця маўлення з’яўляюцца:

І. Абмежаванні ва ўтварэнні і спалучальнасці граматычных формаў слова (марфалагічныя нормы).

ІІ. Сэнсавыя і выяўленчыя магчымасці граматычных формаў, іх функцыянальна-стылістычная спецыфіка.

ІІІ. Граматычная форма як элемент сказа, тэксту.