 |
10-тапсырма. Тау-кен мамандығына қатысты төмендегі синонимдес сөз тіркестерімен сөйлемдер құрастырыңыздар.
|
|
|
|
10-тапсырма. Тау-кен мамандығ ына қ атысты тө мендегі синонимдес сө з тіркестерімен сө йлемдер қ ұ растырың ыздар.
Кен жұ мыстарының дамуы, кен жұ мыстарының ө ркендеуі, кен жұ мыстарының игерілуі, кен жұ мыстарының табысты жү ргізілуі, кенді шығ ару, кенді конвейерге тиеп жоғ ары кө теру, кен институты, тау-кен жоғ ары оқ у орны, кен ісі институты, кен орнын игеру, кен орнын тиімді қ азу, кен орнын тасымалдауғ а дайындау, кен орнын тазалау, кен даярлау жұ мыстарын жү ргізу.
11-тапсырма. Кө п нү ктенің орнына кө птік жалғ ауларын қ осып жазып, олардың емлесін тү сіндірің іздер.
Тау жыныс... ын қ опару ү шін бірінші атылғ ыш зат ретінде XIV ғ асырда Қ ытайда оқ дә рі жасады. Оның патентін Нобель сатып алып 50 жыл бойы Европа ел... іне зауытта жасап сатып отырды. Африка, Азия жә не Австралия мемлекет... інде тау-кен ө ндірісі дами бастады. Жер бетін ежелгі қ алпына келтіру мә селе... і адамзат тіршілігі саласынан зор орын алатындығ ы белгілі.
12-тапсырма. Мамандық қ а арналғ ан сұ хбатты рө лге бө ліп оқ ып, мағ ынасын мең герің іздер. Сұ хбатқ а берілген сө здікті жаттаң ыздар.
Тау жынысы жә не пайдалы қ азбалар
Сұ хбат
- Жер қ абыршағ ы немесе литосфера деп нені атайды?
- Жердің сыртқ ы қ атты қ абатын жер қ абыршағ ы немесе литосфера деп атайды.
- Жер қ абыршағ ының қ алың дығ ы қ андай терең дікте болады?
- Оның қ алың дығ ы материктерде 30-40 км., тау жоталарында 70 км., ал мұ хит астында 6-15 км.
|
|
|
- Литосферағ а кө п тарағ ан элементтерді атаң ыздар.
- Литосферағ а ең кө п тарағ ан химиялық элементтер: оттегі – 49%; кремний – 26%; алюминий – 7, 45 %; темір – 4, 2%; кальций – 3, 25% жә не басқ алар.
- Ал табиғ атта қ андай элементтер жеке кездеседі?
- Табиғ атта жеке кездесетін элементтер некен-саяқ. Олар: алтын, платина, мыс, кү кірт.
13-тапсырма. Берілген сұ хбаттың жалғ асынан тү сінгендерің ізді айтып берің іздер.
- Минерал деп аталатын химиялық қ осылыстарғ а қ ай элементтер жатады?
- Жеке кездесетін элементтерден басқ алары кө біне минерал деп аталатын химиялық қ осылыс кү йінде кездеседі (мысалы, кварц, кальцит, магнетит жә не т. б. ).
- Тау жынысы дегеніміз не?
- Қ ұ рамы кө бінесе тұ рақ ты болып келетін минерал агрегаттары тау жынысы деп аталады.
- Тау жыныстары неше минералдардан қ ұ ралады?
- Тау жыныстары бір немесе бірнеше минералдардан қ ұ ралады. Мысалы, мә рмә р тек кальциттің кристалл тү йіршіктерінен ғ ана тұ рады. Ал бірнеше минералдардан тұ ратын граниттің қ ұ рамына кварц, дала шпаты жә не слюда кіреді.
Сө здік:
жер қ абығ ы – земная кора тұ рақ ты – местный; коренной
тау-жыныстары – горные породы (житель); постоянный
некен-саяқ – редко; редкостный мә рмә р – мрамор
қ абыршақ – пленка; чешуя; оболочка
14-тапсырма. Сө з тіркестерімен қ ысқ аша мә тін қ ұ растырып, орыс тіліне аударың ыздар.
Қ. И. Сә тбаев – қ оғ ам қ айраткері, Қ азақ политехникалық институты, тау-кен металлургия институты, қ опару жұ мыстары, Қ азақ станның кен байлық тары, кен ө ндіру технологиясы, рудалы кендер, мен студентпін, сен тау-кен инженерісің.
|
|
|
1-апта. 2-тә жірибелік сабақ
15-тапсырма. Мә тінді мә нерлеп оқ ып, мазмұ нын ө здерің із білетін мә ліметтермен толық тырып, айтып берің іздер.
16-тапсырма. Мә тіндегі тү сініксіз сө здердің сө здігін есте сақ таң ыздар.
17-тапсырма. Мә тінді ү ш мағ ыналық бө ліктерге бө ліп, мә тіннің мазмұ нына сә йкестендіріп, оларғ а тақ ырыптар қ ойың ыздар.
18-тапсырма. Мә тіннен тау-кен саласындағ ы терминдерді теріп жазып, оларғ а тү сіндірме сө здіктің негізінде тү сініктеме берің іздер.
19-тапсырма. Ресей мемлекетіндегі тау-кен ісінің даму тарихынан алғ ан мә ліметтерің ізбен бө лісіп, пікірталас ұ йымдастырың ыздар.
Ресей мемлекетіндегі тау-кен ісінің даму тарихы
Ұ лы Октябрь революциясының алдында (1917 ж. ) бұ рынғ ы советтер одағ ында (Ресейде-Қ азақ станда) бірен-саран ғ ана ғ алымдармен жоғ ары оқ у орындарында шамалы ғ ылыми жұ мыстар атқ арылып тұ рды. Октябрьден кейін кө п ө згерістер болды: табиғ и табиғ ат ғ ылымдарында (геология, химия, физика, механика жә не с. с. пә ндерде).
1890 жылдан 1900 жылғ а дейін тас кө мірдің қ азылуы 3, 5-нан 12, 0 млн. т., былайша айтқ анда 3, 4 есе ө сті. Донецк бассейнінің кө мірлерінің ең бай жерлері қ азыла бастады, Криворожье темір жә не Никополь-марганец кендері қ азыла бастады.
Қ ара металлургия толық, тас кө мір ө ндірісі жә не тү сті металлургия кен байлық тары шет ел инвесторларының қ олында болды. Шамалы ғ ана француз банктері шойын қ ұ юының 55, 8% (ал Ресейдің оң тү стігінде – 83, 4% дейін), темір кен байлығ ының 51, 6% (оң тү стікте – 71, 5%) билеп тұ рды. Олар капиталғ а шабуыл жасап отырды: ө йткені мұ нда ең арзан жұ мыскерлер ең бегі болып барлық байлық ты ө здері алып отырды. Мұ ндай табысты бұ лар ө з елінде таба алмағ ан!
Петербург ө ндірістері жә не Ресей солтү стік-батыс райондары ағ ылшын кө мірін ө те қ ымбат бағ амен сатып алып тұ рды, ал Ресейдің кө мір орындары қ азылмай жатты (ө йткені, олар шет елден келгендерге керегі жоқ болды! ).
|
|
|
Марганец кен байлығ ы Чиатура мен Никополь райондарында шет елдердің қ ол астында болды, олар кенді шет елдерге таси бастады.
1913 жылдың аяғ ында Донецк бассейнінде тек қ ана 68 ү ң гірлеу машиналары қ олданылды, кө мірді кө бінесе қ айла мен кетпен арқ ылы қ азуғ а тура келді, арту жұ мыстары кү рекпен істелді, тасымалдау жұ мыстары – жылқ ы кө лігімен тасылды.
Жұ мыс уақ ыты 11 сағ атқ а жетті, ал ең бек ақ ы ө те тө мен болды. Жұ мыскерлердің тұ ратын жері ө те нашар болды: жылынбайтын барактар мен сарайларда (мал қ ораларына ұ қ сас) жерлерде тұ рды. Лена ө зенінің бойында қ ұ рылғ ан алтын табатын жеке меншік ұ йымында жылына 7 млн. рубль пайда тапса, 1916 жылы емдеу жұ мыстарына 70 мың рубль, ал оқ уғ а 12 мың рубль ғ ана шығ арылды.
Кө мір мен темір кендерін ө те алысқ а тасығ андық тан олардың сату бағ асы тым жоғ ары болды.
Сө здік:
шойын – чугун
кетпен – мотыга; кетмень
тасымалдау – перевозка; транспортировка; перевозить
ұ лғ айту – расширить; увеличить; преувеличить
|
|
|
